بابونه از گياهان دارويي بومي ايران است كه خواص زيادي دارد. اين گياه كاربردهاي ديگري در صنايع دارويي، آرايشي، بهداشتي و غذايي دارد. در اين محتوا تلاش شده است تا به معرفي و مشخصات، تاريخچه مصرف، تركيبات شيميايي، رويشگاه‌هاي طبيعي آن در ايران، ريشه‌يابي نام، انواع گونه‌هاي گياه بابونه، کاربرد گل بابونه از گل های ایران و كاربرد آن در طب سنتي ايران، میزان مصرف، تداخلات دارویی، عوارض جانبی و مصرف بيش از اندازه‌ي آن، مصرف آن در دوره‌ي بارداري و شيردهي، مقدار دوز مصرفي گل بابونه گل های بومی ایران و نحوه تهيه‌ي دمنوش و چاي بابونه پرداخته شود.

تاريخچه مصرف بابونه

بابونه هزاران سال است که در مصر باستان، یونان و روم به عنوان داروی گیاهی مورد استفاده قرار مي‌گيرد. این گیاه بر طبق باور آنگلوساکسون‌ها یکی از نه گیاه مقدسی است که توسط خداوند به انسان‌ها داده شده است. در مصر باستان اين گياه را هديه‌ي از جانب خدا براي تب مي‌دانستند. جالينوس بوي اين گياه را شبيه سيب توصيف كرده است. قدمت استفاده از اين گياه در ايران دقيقا مشخص نيست. اما در كتب كهن طب سنتي نام و كاربرد آن بارها ذكر شده است.

مشخصات گياه بابونه

گياه بابونه گياه علفي و يک ساله متعلق به تیره کاسنیان (Asteraceae) است. ساقه اين گياه انشعاباتی دارد. برگ‌های آن بریدگی‌های باریک، منقسم، کشیده و دراز با ظاهر برگچه مانند دارند. برگ‌ها فاقد ساقه‌های اصلي و فرعي هستند.

ارتفاع ساقه متفاوت است. ارتفاع آن به شرایط اقلیمی و محل رویش گیاه بستگي دارد. معمولا بین 50 الي 80 سانتي‌متر است. در زمین‌های شور ساقه‌ي اين گياه کوتاه و به صورت خوابیده روی زمین قرار مي‌گیرد.

گل‌های آن مجتمع در یک طبق که به طور منفرد در انتهای ساقه گل دهنده ظاهر می‌شوند. ساقه اين گل استوانه‌ای شکل است. قطر گل‌های بابونه متفاوت است و اندازه آنها بین 1.5تا 6 سانتي‌متر است. بخش میانی گل‌ها که مجموعه‌ی از گلچه‌های لوله‌ای به شکل کله قند هستند. گلچه‌های اطراف زبانه‌ای شكل، سفید رنگ هستند. گلچه‌های زبانه‌ای متفاوت است و آنها بین دوازده تا هجده عدد است. دوره گلدهی بابونه معمولاً از اواسط اردیبهشت تا اوایل مهر است.

میوه فندقه اين گياه به طول 1 الی 1.5میلي‌متر به رنگ خاکستری یا زرد روشن است. یك بخش ميوه شامل بذر است که 25 درصد میوه را تشکیل داده است. بخش دیگر ميوه، گلچه لوله‌ای خشك شده است که 75 درصد بقیه میوه را شامل مي‌شود. وزن هزار دانه 2/0 گرم است.

منشا گياه بابونه

گل بابونه از گیاهان بومی منطقه‌ي مدیترانه است اما منشاء آن را آسیای صغیر ذكر شده است. در حال حاضر این گیاه پراکندگی وسیعی در اروپا، آسیای غربی، آفریقای شمالی، آمریکای شمالی و جنوبی و استرالیا دارد. در حال حاضر كشور مجارستان تولید کننده اصلی اين گیاهی است.

رويشگاه‌هاي طبيعي گل بابونه در ايران

اين گياه به طور طبيعي در دامنه‌هاي غرب، جنوب و جنوب غربي زاگرس رويش دارد. اين گياه در استان‌های لرستان (بین خرم آباد و درود)، شمال غربی اندیمشک، خوزستان، صالح آباد، هفتگل، شوشتر، شیراز و اطراف تهران رويش دارد. همچنين در استان بوشهر اين گياه در ديلم در شمالي‌ترين نقطه‌ي اين استان تا جم و کنگان، همدان، اصفهان، کرمان و کازرون به صورت وحشي نيز رويش دارد. اين گياه در استان‌ها کهگيلويه و بويراحمد، لرستان، تهران و همدان كشت مي‌شود.

بررسي‌ها نشان داده است كه بابونه‌هاي موجود در رويشگاه‌هاي گوناگون ايران از نظر محتواي تركيبات شيميايي اندكي با هم فرق دارند.

تركيبات شيميايي و اسانس‌هاي گياه بابونه

در تركيبات اين گياه پر خاصيت مواد شيميايي مثل سسکويي‌ترپن‌ها، فلاونوئيدهاي متوکسیلات و گلیکوزیلات، کامازولن، آپي ژنين، ترپینن، کادینن، فارنسن، فورفورال، اسپاتولنول و پروازولن، اسپیرواترها، كارواكرول، پارا سایمن، بتا اوسيمن، بتا فارنزن، فارنزول، آلفا بيسابولول، آلفا بيسابولول اكسيد و غيره شناسايي شده است. گل‌های بابونه حاوی 0.24 تا 2 درصد روغن فرار است. روغن اين گياه به رنگ آبی است.

ريشه‌يابي نام بابونه

بابونه در طب سنتي ايران با نام‌هاي اقحوان، اکحوان، قراص، بابونه شیرازی، بابونج، مشرف، بابونق و بابونک آمده است. در زبان انگليسي chamomile يا کممیل نام دارد. اين واژه از لاتين χαμαίμηλον (khamaimēlon) منشا گرفته شده است. χαμαί (khamai) به معني روی زمین و μῆλον (mēlon) به معنای سیب است. در كل chamomile به معني سيب زمين است. ظاهرا اين نام از بوي شبيه به سيب اين گياه بر روي آن گذاشته شده است.

 انواع گياه بابونه

در جهان سه نوع بابونه وجود دارد كه وجه تمایز همه‌ي آنها در گل‌ها و بوي آنها است. دو نوع آن رومی و آلماني و نوع سوم آن احتمالا بابونه زرد (Chrysanthemum segetum) است. اين جنس‌ها با نام‌هاي گوناگوني (شيرازي، سفيد، زرد، گاوي، چشم گاوي) در ايران ذكر مي‌شوند. اين نام‌ها از سه جنس Matricaria، Tripleurospermum و Anthemis مشتق شده‌اند.

در ايران چهار گونه از اين گياه شناسايي شده است كه شامل Matricaria chamomilla var. chamomile (بابونه، رسمي، معمولي، صغير، بابونج، تفاح الارض، اقحوان بري، كليخه و شیرازی).

 2- Matricaria chamomilla var. recutita (بابونه وحشي يا آلماني، معطر).

3- Tripleurospermum disciforme (بابونه كاذب) در ایران شش گونه گیاه است. شامل موارد زیر است:

• caucasicum
• decipiens
• disciforme
• parviflorum
• sevanese
• microcephalum

4- Anthemis nobilis (چشم گاوي يا گاوي، كبير، كركاش، رومي، بهار، بابونك، اقحوان صغير، قراص، بيسون). گونه‌هاي فوق مشخصات گياهي متفاوت و خواص درماني مشابه و متفاوت از هم دارند.

نوع شیرازی و آلماني سرده‌ي از بابونه‌ها‌ي اروپايي است كه بابونه‌ي طبي نيز گفته مي‌شوند. بابونه‌ي آلمانی یا آبی در چای مصرف می‌شود.

انواع بابونه در طب سنتي ايران

در طب سنتي ايران نيز براي جنس‌هاي مختلف خاص متفاوتي ذكر شده است. به عنوان مثال ابومنصور موفق هروی – داروشناس ایرانی در قرن چهارم و پنجم – بابونج را چنين معرفي كرده است: بابونج گرم و خشک است، اندر درجه‌ي دوم و لطیف است و ماده‌ها را تحلیل کند. مسام‌ها را فراخ کند. رنجگی از مرد ببرد. دردها را ساکن کند و آماس‌های سخت بگشاید و سدد نیز و مغز را قوی کند.

اما در مورد اقحوان چنین نوشته: « اقحوان گرم و خشک است، اندر درجه‌ي دومین و لطیف است. فضول‌هایی را که اندر مغز باشد، بکشد و فعلش قریب است. به فعل بابونه و آن را به پارسی، کافور بوی خوانند. بابونه جنسی است از آن و او سددها را بگشاید و آماس‌های سرد را بنشاند. بول و خون حیض را بگشاید و سنگ را اندر زهار بترکاند. کلیه و مثانه را پاک بکند و معده را خوش گرداند و شهوت طعام آرد.

در طب سنتي ايراني، بازار دارويي و عطاري‌فروشي‌ها براي اين گياه نام‌هاي گوناگوني به كار رفته است. از جمله آنها مي‌توان به بابونک، بابونق، قراص، شيرازي، بلوچي، صغير، قحوان صغير، رومی، شیرازی، اقحوان، كبير، مشرف، چشم گاوي، گاو، قحوان بري و غيره اشاره كرد. تبيين نام مشخص براي گونه‌هاي اين گياهان توسط فرهنگستان علوم پزشكي جمهوري اسلامي كمك شاياني به مصرف كنندگان خواهد كرد.

کاربرد كلي بابونه

برای گياه خواص فراواني مثل مدر، معرق، مقوی معده، بادشکن، اشتهاآور، هضم کننده غذا، صفرابر، قاعده‌آور، التیام دهنده زخم‌ها، ضدعفونی کننده، مسکن درد، ضد سردرد، ضد تب و نقرس، ضد تشنج، ضد التهاب، مقوی مغز، درمان جوش و ضد خارش ذكر شده است. علاوه بر مصارف دارویی، روغن آن به طور گسترده در عطرسازی، لوازم آرایشی و بهداشتی، رایحه درمانی و در صنایع غذایی استفاده می‌شود.

در کشور آلمان بیش از صد و پنجاه محصول نظير پمادها، صابونها، داروهای سرفه و سرماخوردگی، اسپری‌های محافظ پوست، لوسیون‌های آکنه، ملین‌کننده‌ها و قطره‌های چشم، دارای اين گیاه است.

در ايران عصاره خوراکی بابونه به شكل قطره خوراکی در داروخانه‌ها عرضه مي‌شود. اين قطره براي درمان انواع ضایعات التهابی سطحی گوارشی نظير ضد نفخ شکم و دل درد، ضد تورم و اسپاسمولیتیک كاربرد دارند. علاوه بر اين، پماد اين گياه، به عنوان ضد التهاب موضعی توليد مي‌شود. در واقع حداقل پنج شکل دارویی از اين گياه در داروخانه‌های کشور عرضه مي‌شود.

خواص بابونه شيرازي

براي اين گونه موارد مصرفي مثل درمان بيماري‌هاي عصبي( ميگرن)، اختلالات گوارشي( زخم معده و روده، نفخ، دشواري هضم )، اختلالات پوستي ( اگزما، كهير)، دردهاي رماتيسمي، اختلالات قاعدگي، ورم ملتحمه و نقرس نام برده شده است.

خواص بابونه آلماني

موارد مصرفي اين گونه تب و سرماخوردگي، سرفه ناشي از برونشيت، التهاب دهان و گلو، التهاب پوست، كمك به درمان زخم‌ها و سوختگي و ابتلاء به عفونت نام برده شده است.

بابونه‌ كاذب

اطلاعات دارويي از اين گياه در دسترس نيست. اين گياه با نام دشتي يا بدل نيز شناخته شده است. در ايران مطالعه‌‌اي در مورد تركيبات شيميايي آن صورت گرفته است. طبق تحقیقات انجام شده در ترکیبات شیمیایی اين گياه، بيزابولول و كامازولن وجود ندارد.

در حالي كه اين ترکیبات شیمیایی ترکیبات موثره بابونه‌ي طبي يا معمولي هستند. بیشترین ترکیب اسانس اين گياه، ماتریکاریا استر است. ماتریکاریا استر یک ترکیب بند آورنده خون است. اين گياه می‌تواند به عنوان دارویی برای جلوگیری از خونریزی به کار رود. البته تحقيقات باليني براي آن لازم است.

بابونه رومي

خواص آن شبيه بابونه‌ي شيرازي است. در كل اين گياهان داراي خواص رفع مشكلات گوارشي، التيام زخم، تسكين دردهاي مفصلي، آرام بخش و مسكن هستند.

بابونه در آشپزي

در قديم در آشپزي و خوراک‌های متنوع ایران، اين گياه همراه با برخی پلو استفاده مي‌شد. در دوره‌ي صفویه از گياه غذاهايي مثل شبت پلو (بابونه به جای شبت) و ترپلاو که با اسفناج و بابونه تازه و کنگر خرد شده درست می‌شد. و در برخی مناطق كشورمان نظیر کرمان اين گياه در آش‌ها و پلوها مصرف دارد. همچنين اين گياه در غذاهاي محلي شيرازي نيز كاربرد دارد.

نحوه‌ تهيه دمنوش بابونه

به طور كلي داروهاي گياهي به روش‌هاي دم كردن، جوشاندن، خيساندن، شيرابه، پودر، ضماد، شست و شو و استفاده در حمام به كار مي‌روند. بابونه از جمله‌ي گياهاني است كه روش تهيه آن دم كردن است. اين گياه با جوشيدن خاصيت درماني‌اش را از دست مي‌دهد.

براي تهيه دمنوش، دو تا سه قاشق چایخوری گل‌هاي اين گياه را به یک فنجان آب داغ در حال جوش اضافه کنید، پانزده الي سي دقیقه درب آن را بپوشانید. سپس از صافي عبور كرده و نوش جان كنيد. دمنوش آماده شده را دوباره گرم نكنيد.

ميزان مصرف دمنوش بابونه

میزان مصرف آن يك الي دو فنجان در روز است.

عوارض جانبی بابونه

اين گياه دارويي مي‌تواند عوارض جانبی مثل واکنش آلرژیك، تهوع و استفراغ در دوز بالاي مصرفي را ايجاد ‌‌كند. همچنين از مصرف ترکیبات موضعی حاوی اين گياه، در اطراف چشم بايستي خودداری شود. چون كه موجب التهاب، سرخی، درد، ورم، خارش و آبریزش از چشم مي‌شود.

استفاده بيش از حد از عرق اين گياه نيز موجب ورم چشم، ورم پروستات، سقط جنين، سردرد، تعريق زياد، سنگيني سر، كاهش شير مادران و پيدايش زخم در دهان مي‌شود.

تشخيص آلرژي داشتن به بابونه

براي تشخيص واکنش آلرژیک يا هرگونه عوارض و حساسيت به اين گياه، در دفعات نخست مصرف آن فقط شش الی هشت دقيقه آن را دم كنيد.

مصرف بابونه در بارداری، شیردهی و در کودکان

طبق اعلام سازمان غذا و داروي آمریکا، این گیاه اثرات جانبی بر بارداری، شیردهی و یا کودکان ندارد. در دوران بارداری به عنوان نوشیدنی برای درمان تهوع صبحگاهی مصرف می‌شود. با اين وجود هيچ‌گونه مطالعاتي در مورد اثرات اين گياه در دوران بارداري صورت نگرفته است.

همچنين شواهد بالینی کافی در مورد تاثیرگذاری آن بر روی جنين وجود ندارد. همچنين مصرف اين گياه در سه ماهه اول بارداري موجب انقباضات رحمی مي‌شود و سقط جنین را افزایش می‌دهد. مصرف آن برای نوزادان و كودكان زیر شش ماه توصیه نمی‌شود. اين گياه دارويي براي مادران باردار، شيرده و كودكان، با توجه به گونه‌هاي مختلف موجود در بازار ايران بايستي با دقت تهيه شود.

تداخلات دارویی بابونه

مصرف همزمان وارفارین و سایر ضد انعقادها با اين گياه می‌تواند اثرات اين داروها را افزایش دهد. اين گياه با الکل و بنزودیازپین‌ها، آسپرین، داروهای رقیق کننده خون، ایبوپروفن در تداخل است. مصرف ترکیبي اين گياه با ساير گياهان دارويي مثل سیر، سنبل الطیب و غيره، حساسیت‌زا است.

منع مصرف بابونه

افراد داراي آسم از مصرف آن بايستي خودداري كنند. اين گياه نبایستي توسط افراد داراي سرطان پستان، تخمدان، رحم، اندومتریوز یا فیبروئید رحم در زمان بيماري و بعد بهبودي استفاده شود. همچنين در اطراف چشم نبايستي از آن استفاده نمود.

تشخيص انواع بابونه‌ها

در ايران به چندین گونه از چند جنس تیره‌ي کاسنی‌ها، بابونه گفته مي‌شود كه برخي از آنها بابونه‌نماها هستند. از اين نوع مي‌توان به بابونه‌ي بلوچ و دشت اشاره كرد. انواع بابونه‌ها از طريق بوي معطر و غير معطر، اندازه‌گل‌ها، اندازه بوته، گلچه‌های کناری سفید رنگ، برگ‌ها قابل شناسايي هستند.

 تفاوت بابونه شيرازي با بابونه گاوي

اين دو گياه از طريق گل‌هايشان و اندازه بوته از هم شناسايي مي‌شوند. بابونه شيرازي يا معمولي گل‌هاي كوچكتر و بوته كوچكتري دارد.

شناسايي بابونه آلماني

 يكي از مشخصات اصلي گل‌هاي بابونه آلماني كه آن را از ساير جنس‌هاي با گل‌هاي مشابه متمايز مي‌كند، وجود فضاي خالي در بين گل است. به طوري كه اگر گل‌ها به صورت طولي برش داده شوند، فضايي خالي در بين آنها مشاهده مي‌شود. در حالي كه اين فضا در گل‌هاي ساير جنس‌ها مانند Tripleurospermum و Pyrethrum و Chrysanthemum مشاهدة نمي‌شود. همچنين گل‌هاي اين جنس پس از باز شدن و رشد كامل گل‌ها به صورت مخروطي در مي‌آيند.

مطالعات انجام شده در مورد اثرات دارويي بابونه

مطالعات متعدد در مورد اثرات اين گیاه بر روي خواب به اثبات رسيده است. محققان معتقدند که چای اين گياه ممکن است مانند یک بنزودیازپین عمل کند. بنزودیازپین‌ها داروهای تجویزی هستند که می‌توانند اضطراب را کاهش دهند و خواب را القا کنند.

 مطالعات باليني اثرات اين گیاه در سالمندان ساکن در خانه‌های سالمندان شهر اصفهان صورت گرفته شده است. در اين مطالعه سالمندان 400 میلی‌گرم به صورت کپسول و به مدت چهار هفته روزانه دو بار پس از ناهار و پس از شام عصاره خوراکی این گیاه را دریافت کردند. مصرف خوراکی عصاره این گیاه، اثرات آرامبخشی در سالمندان داشت و در بهبود کیفیت خواب آنها كمك كرد.

در چندین مطالعه، چای بابونه به کاهش شدت دردهای قاعدگی كمك شاياني مي‌كند. مطالعات نشان داده است، مصرف چای اين گياه به مدت یک ماه می‌تواند درد ناشی از دردهای قاعدگی را کاهش دهد.

اثرات ضد دیابتی اين گياه در طي چندين مطالعه صورت گرفته شده است. طبق اين مطالعات چاي بابونه اثرات مفيدي در كنترل قند خون و اسيدهاي چرب در بيماران مبتلا به ديابت نوع دو دارد. در مطالعه‌ي حيواني بر روي موش‌ها، اثرات كاهنده گلوكز در موش‌هاي ديابتي مشخص شده است. بنابراين مصرف روزانه چاي اين گياه بعد از غذا مي‌تواند به كاهش سطح گلوكز كمك كند. اما اين گياه داروي نمي‌تواند جايگزين داروي ضد ديابتي شود.

اثرات ضد قارچي اين گياه ناشي از تركيبات شيميايي ترپني و پارانوئيدي است. اين تركيبات شيميايي به عنوان پاتوژن در رفع عفونت‌هاي قارچي و باكتريي نقش به سزايي دارند. گياهان دارويي مثل بابونه كه اثرات ضد باكتريايي و ضد التهابي دارند، گزينه‌ي مناسبي براي درمان زخم‌ها هستند. بنابراين مصرف موضعي آن در زخم‌ها و سوختگي درجه دو فرآيند بهبودي را تسريع مي‌بخشد. همچنين عصاره‌ي آن در دهانشويه‌ها در التيام زخم‌هاي دهاني موثر است.

مصرف بابونه در ايران

هر چند اين داروي گياهي در زمره‌ي گياهان پرمصرف و پرفروش در عطاري فروشي‌ها نيست. البته مصرف اين گياه به رويش جغرافیای آن در هر منطقه از ايران و آشنايي با خواص آن نيز دارد. برخلاف ساير كشورهاي اروپايي، مصرف دارويي آن در ايران نسبت به ساير گياهان داروئي بومي كمتر است.

منابع

• بررسي كمي و كيفي اسانس گياه معطر و دارويي بابونه كاذب (Tripleurospermum disciforme L. (C.A.Mey.) Schultz- Bip)، آفاق نظر علیپور، فاطمه سفيدكن، فصلنامه گياهان دارويي، شماره ششم، بهار 1382
• بابونه، امين غلامرضا،  خاتم ساز محبوبه،خانوي مهناز، ذوالفقاري بهزاد، رحيمي روجا، سلطاني ابوالقاسم، شمس اردكاني محمدرضا، شيرزاد ميثم، صادق پور اميد، طالب اميرمهدي، قنادي عليرضا،كريمي مهرداد، كشاورز منصور، محقق زاده عبدالعلي، مصدق محمود، معطر فريبرز، مينايي محمد باقر، مجله‌ي طب سنتي اسلام و ايران، سال اول، شماره‌ي چهارم، زمستان 1389
• شناسايي گونه‌هاي وحشي بابونه و تركيبات ثانويه آنها در استان بوشهر، محمد امين کهنمو، دوماه‌نامه طب جنوب، پژوهشكده زيست-پزشكي خليج فارس، دانشگاه علوم پزشكي و خدمات بهداشتي درماني بوشهر، سال هفدهم، شماره 5، صفحه (958–948)، آذر و دی 1393
• مروری بر اثرات دارویی بابونه (Matricaria chamomilla)، زهرا ربیعی، محمود رفیعیان کوپایی، مرکز تحقیقات گیاهان دارویی، پژوهشکده علوم پایه سلامت، دانشگاه علوم پزشکی شهرکرد، مجله فیزیولوژی و فارماکولوژی ایران، جلد 2، شماره4، زمستان 1397
• مطالعه چهار رقم بابونه (.Matricaria chamomilla L) اصلاح شده در شرايط آب و هوايي ايران، مجيد عزيزي،  فصلنامه علمي – پژوهشي تحقيقات گياهان دارويي و معطر ايران، صفحه 4، شماره 4، جلد 22، صفحه  396- 386، سال 1385
• روري بر اثرات درماني بابونه در طب سنتي و مدرن، سپيده دولتي، تحقیقات در علوم ورزشی و گیاهان دارویی، دوره 1، شماره 2، زمستان 1399