بز

بزکوهی یک از انواع و معروف‌های حیوانات ایران است. کَل و بُز گسترده‌ترین گونه‌ از بز کوهی است، که در ارتفاعات کوه‌های صخره‌ای زندگی می‌کنند. بزکوهی، بزوحشی، پازن، کل، کلچه، نری، پازن، کل و بز از انواع یا نام‌های دیگر بز هستند. در ادامه به پراکنش، مشخصات، بررسی انواع، فیلم و عکس‌ بز کوهی خواهیم پرداخت.

کل و بزهای کوهی دارای گونه‌ها و زیر گونه‌های، مختلفی است. که تا بحال شش زیر گونه از کل و بزها شناسایی شده است. این زیرگونه‌ها عبارت‌اند: از مارخور، کرتی، چیلتن، سندی و ترکمن می‌باشند. هر کدام متعلق به یک منطقه و اقلیم خاص هستند.

نرها کَل، پازن یا نری نامیده می‌شوند. نرها با شاخ‌های بلند و شمشیر مانندشان شناخته می‌شوند. که دارای گره‌هایی بر روی سطح شاخ می‌باشند، که نشانگر سن حیوان است. بز کوهی یکی از شناخته شده ترین حیوانات ایران به شمار می‌رود.

کل جوان

کل‌های سه تا چهار ساله نیز نام‌های مختلفی دارند. که این نام‌ها در مناطق مختلف ایران، به گویش‌های محلی کلچه، چکل، چپش، نرک، چغل، نروک، پاچن، تکه، یمچه کل، تکه شر، کله هوله و …. نیز شهره هستند.

جنس ماده این پستاندار را بز می‌نامند. و بزهای جوانی که هنوز به سن بلوغ نرسیده‌اند. و به عبارت دیگر تا بحال نزاییده‌اند، را گیسه می‌نامند. در صورتی که در شهرهای مختلف ایران نام‌های دیگری به گویش‌های محلی برای ماده‌ها نیز وجود دارد. بز اهلی نیز زیرگونه‌ای از کل و بز‌ است.

نام‌های متفاوت کل و بز در نقاط مختلف ایران به گویش محلی

در مناطق مختلف ایران گونه نر این حیوان نام‌های مختلفی دارد. در سیرجان و استان کرمان (نری)، در استان فارس ( پازن) ،در آذربایجان به جنس نر (تکه) و به جنس ماده (کچی) و به همین ترتیب در استان‌ها و شهرهای مختلف ایران، نام‌های دیگری برای این حیوان گذاشته‌اند. به امید خدا در آِینده به بررسی کامل‌تر خواهیم پرداخت.

اما بزکوهی جنس ماده را در اکثر نقاط ایران ( بز ) می‌نامند. در حیات وحش ایران، اجداد حیوانات اهلی به صورت زنده دیده می‌شوند. برای مثال بز وحشی با کل، اجداد بز اهلی هستند و قوچ اوریال، قوچ کرمان، قوچ اصفهان و قوچ وحشی از اجداد گوسفندان اهلی بشمار می‌آیند.

 

پراکنش کل و بزها

 زیستگاه این پستاندار از اروپا و آسیای صغیر تا آسیای میانه و خاورمیانه گسترش دارد. در ایران بز کوهی در اکثر کوهستان‌های ایران دیده می‌شود. از ارتفاعات شمیران، دماوند تهران گرفته، تا استان‌هایی چون: اصفهان، فارس، سیستان و بلوچستان، کرمان، لرستان، کردستان، کرمانشاه، همدان، آذربایجان و خراسان، هرمزگان و سمنان می‌توان نام برد. در پارک‌های ملی و مناطق حفاظت شده سراسر کشور نیز این موجودات زیبا یافت می‌شوند. یکی از زیستگاه‌های کل و بز پارک ملی گلستان است.

 

پراکندگی جهانی  این پستاندار علفخوار از  ترکیه، یونان، شبه جزیره عربستان تا  قفقاز ،ایران ،پاکستان و  افغانستان گسترش می‌یابد.

رفتارهای کل و بز در فصل جفت یابی (مستون)

کل و بز غالبا مانند گور ایرانی در گله‌های بزرگ و کوچک زندگی می‌کنند. که تعداد آن‌ها در پاره‌ای از مواقع در مناطقی که از حفاظت استاندارد‌تری برخوردارست، به 200 رأس هم می‌رسد. رنگ پازن‌های مسن در زمستان به رنگ سفید و جوان‌ترها به رنگ قهوه‌ای روشن در می‌آید.

فصل جفت‌یابی و جفت‌گیری کل و بز از اواسط پاییز تا اوایل زمستان ادامه پیدا می‌کند. که در این فصول درگیری‌های شدیدی، بین نرها، برای بدست آوردن ماده‌ها شکل می‌گیرد. در این میان پازن‌ها به منظور خودنمایی برای ماده‌ها، با شاخ، ضربه‌های مهلکی به رقیبان می‌زنند، تا بتوانند بزهای بیشتری را جذب خود کنند‌.

مستون بز

این رقابت در پاره‌ای از اوقات به دلیل شدت ضربه‌ها، منجر به شکسته شدن شاخ و یا پرت شدن از ارتفاعات برای این حیوانات می‌شود. البته خاصیت ارتجاعی شاخ کل‌ها، به آن‌ها این اجازه را می‌دهد، تا بتوانند شدت این ضربه‌ها را  تحمل کنند. شدت این ضربات گاهی معادل 250 کیلوگرم است! البته کل‌های جوان‌تر که چکل نری یا کلچه نیز نامیده می‌شوند. این حیوانات ترجیح می‌دهند، فقط نظاره گر باشند. و به ندرت پیش می‌آید که با کل‌های پیر و با تجربه، درگیر شوند.

دوران بارداری و تولید مثل  کل و بز

دوره‌ی بارداری بزها 170 روز است. بیشتر ماده‌ها فقط یک بزغاله، برخی دو و به ندرت سه بزغاله می‌زایند. زایش در بهار صورت می‌گیرد. و بزغاله‌ها تقریباً بلافاصله پس از تولد توانایی راه رفتن را دارند. و اصولا بعد از چند ساعت که از تولدشان می‌گذرد، پشت سر مادر راه می‌افتند. در این زمان بزغاله‌ها بسیار بازیگوش هستند و مرتب در اطراف مادر جست و خیز می‌کنند.

کهره

کهره‌ها (به بزغاله‌ی شیرمست شده یا بزغاله‌ای که شش‌ماهه شود، کهره می‌گویند.) در شش ماهگی از شیر گرفته می‌شوند. بزغاله‌های ماده‌ بین 1.5 تا 2.5 سالگی و بزغاله‌های نر بین 3.5 تا 4 سالگی بالغ می‌شوند.

صیاد گله

در اکثر موارد بزها وظیفه نگهبانی  از گله را بر عهده می‌گیرند. به این ترتیب که یک بز با تجربه، بر فراز قله‌ای می‌خوابد. به نحوی که اشراف کاملی به محیط اطرافش داشته باشد. و با کوچکترین احساس خطر با صدایی خاص، شبیه (پیرک) گله را هوشیار می‌کند. و یکباره تمام گله از منطقه خطر متواری می‌شوند.

حرکت دسته جمعی بزهای کوهی را در ویدیوی زیر مشاهده می‌نمایید.

باد و تاثیر انکار ناپذیرش، در بقای کل و بز

باد، ضامن بقای کل و بزهاست. براستی اگر باد نمی‌وزید، اکنون نسل این حیوان بدون تردید منقرض شده بود. بینی کل و بز بسیار حساس است. و بوی انسان و حیوانات گوشت خوار را از فواصل دور احساس می‌کند. قاعدتا قبل از اینکه خطری متوجه گله بشود، محل مورد نظر را ترک می‌کنند، تا به محلی امن برسند.

نقش کل مسن در گله

کل‌های پیر در فصول خشکسالی گله را به سمت مناطقی که دارای پوشش گیاهی بهتری هستند، هدایت می‌کنند. چرا که به واسطه سن بیشتری که دارند، قسمت‌هایی از منطقه که مستعد رویش علف‌های بهتر و بیشتری است، را به یاد دارند. و هر سال گله را به سمت محل مورد نظر راهنمایی می‌کنند. اگر چه در مورد چشمه‌های طبیعی آب هم، وضع به همین منوال است. و کل‌های مسن، مسیرهایی را که آب در آنها وجود دارد، را نیز به خاطر دارند.

علی رغم خشکسالی‌های اخیر، هنوز تعداد محدودی چشمه طبیعی آب، به مدد بارش‌های پاییز و زمستان، در تابستان نیز آب دارند.

خصوصیات فیزیکی  بز کوهی

 می‌توان این‌گونه عنوان کرد که:یک حیوان بالغ، طول سر و تنه  120 تا 150سانتی‌متر، دم 12 تا 17سانتی‌متر و ارتفاعش 65تا 90سانتی‌متر است. وزنی معادل30 تا120 کیلوگرم دارند.

عمر بز کوهی

کل و بزها در بهترین شرایط، برخلاف آنچه در برخی منابع نوشته شده، در صورتی که پوشش گیاهی زیستگاهشان ایده‌آل و امنیت منطقه در حد نرمال باشد، بین 14 الی 15 سال عمر می‌کنند.

مشخصات ظاهری بزکوهی

بز‌های وحشی جثه‌ای به مراتب بزرگتر از بزهای اهلی دارند. بر روی شاخ کل‌ها گره هایی وجود دارد، که مشخص کننده رشد سالیانه و سن حیوان است. شاخ بزها نسبت به شاخ کل‌ها بسیار کوتاه‌تر است. در فصل زمستان رشد شاخ‌ها تقریباً متوقف می‌شود. ولی گره‌ها رشد می کنند. رنگ موها در بزها و پازن‌های جوان قهوه‌ای روشن و در کل‌های مسن در زمستان نخودی متمایل به سفید است. کل‌های بالغ ریش بلند و سیاهی دارند و بر روی پشت و شانه آن‌ها،نوار تیره‌ای وجود دارد. که در ناحیه سینه پهن شده و به صورت طوق(خطی حلقه مانند دور گردن برخی پرندگان و حیوانات) در می‌آید. رنگ موهای جلوی دست و پاها معمولا سیاه رنگ است.

بهترین زمان و مکان برای مشاهده بز کوهی

قاعدتا انوع حیات وحش ایران را باید در زمان و مکان‌های خاصی رویت نمود. چه در تابستان و چه در زمستان، بهترین زمان برای دیدن کل و بزها اوایل صبح است. کل و بزها معمولاً در تابستان بعد از طلوع خورشید چراکنان  به سوی آبشخورها به راه می‌افتند. اکنون بهترین مکان برای دیدن این پستانداران شگفت انگیز، کنار آبشخورهاست، قطعا از تماشای این رویداد سیر نخواهید شد. اما در زمستان کل و بزهای با تجربه، به‌واسطه علاقه‌ای که به ارتفاعات دارند، به سمت ارتفاعات صعب العبور کوه حرکت می‌کنند. چرا که هم از امنیت بیشتری برخوردارند. و هم باد شدید در ارتفاعات، باعث می‌شود، برف از روی علف‌ها کنار زده شود. و آنها راحت‌تر می‌توانند به منابع غذایی بیشتر و بهتری دسترسی داشته باشند.

این پستاندار در ارتفاعات رشته کوه البرز و رشته کوه زاگرس تا کرانه‌های خلیج همیشه فارس و دریای عمان حضور دارد.

اما جوان‌ترها  دامنه‌های کوه را ترجیح می‌دهند. اگرچه علف کمتری بدست می‌آورند، ولی شرایط مشاهده را، برای علاقمندان بوجود می‌آورند. پس در تابستان کل و بزها را در جوار  آبشخورها خواهید یافت و در زمستان‌ها در دامنه کوه‌هایی که از پوشش گیاهی، مناسب‌تری برخوردارند.

پادزهر و خواص دارویی آن

پادزهر گلوله‌ای از جنس پوست و مو در ابعاد متفاوت است. که در قسمتی از شکمبه بزها، گاهی اوقات اگر خوش شانس باشید، یافت می‌شود. که خواص دارویی بسیاری دارد. پادزهر انواع مختلفی دارد، با نامهای مختلف. که گارسی و هوم مرغوب‌ترین و کمیاب‌ترین نوع پادزهر بحساب می‌آید. و قیمت آن بسته به نوع و اندازه آن، از پانصد هزار تومان تا یک میلیون تومان متغییر است. و آن طرفداران زیادی دارد. میرشکاران و افراد کهنسال که دستی در شکار این حیوان داشته‌اند، معتقدند که خوردن پادزهر باعث افزایش طول عمر می‌شود.اگرچه خوردن پادزهر، آداب خاصی دارد، که اگر رعایت نشود، ممکن است باعث بروز مشکلات شدید گوارشی شود.(عمر درازمان به قیمت کشتن موجودی دیگر!!)

تغذیه کل و بز

زنجیره غذایی کل و بزها از گیاهان کوهستانی و جوانه درختچه‌هایی همچون قیچ و بادام کوهی  و  برگ درختان بنه (پسته وحشی) تشکیل می‌شود. کل و بزها بیشتر علاقه مندند، در ارتفاعات بسر ببرند. اما در برخی موارد ممکن است، تا کوهپایه نیز پایین بیایند.

آنها از توانایی زیادی برای جست‌و‌خیز و دویدن روی صخره‌ها و پرتگاه‌های خطرناک برخوردارند. معمولا در صبح زود و عصرها می‌چرند و ساعات گرم روز را در سایه سنگ‌ها و صخره‌ها و بوته‌ها می‌خوابند و به نشخوار کردن مشغول می‌شوند.

ارزش اقتصادی بز کوهی

 پازن‌های مسن رو تروفه می‌نامند. و شکارچیان خارجی و برخی شکارچیان متمول ایرانی برای شکار این تروفه‌ها حاضرند، مبالغ قابل توجهی بپردازند. که درآمد حاصل از صدور این پروانه‌ها می‌تواند علاوه بر  کنترل جمعیت کل و بزها، در بهبود شرایط زاد آوری این پستانداران نیز موثر باشد. چرا که پازن‌های پیر به دلیل سن بالا، مسلما از ژن قوی و استانداردی برخوردار نیستند و ممکن است نتوانند تمام بزهایی را که در فصل جفت یابی دور خود جمع کرده‌اند ، آبستن کنند.

طعمه پلنگ، بز کوهی

از طرفی مبالغی که از این طریق، عاید سازمان محیط زیست می‌شود، می‌تواند در جهت بالا بردن کیفیت حفاظت، در مناطق حفاظت شده و پارک ملی‌ها مورد استفاده قرار گیرد. ساخت و افزایش آبشخور های مصنوعی در مناطق کویری و کم آب، مجهز کردن محیطبانان به امکانات استاندارد از قبیل وسایل نقلیه مناسب و خرید علوفه‌های خشک، در خشکسالی‌ها و تجهیز پاسگاه‌های محیطبانی از جمله مواردی است که می‌توان بودجه آنها را … از راه صدور، اینچنین پروانه‌هایی تامین نمود.تما‌تروفه‌ها یا در اصطلاح شکارچیان کل‌های(رکورد) همچنین طعمه بسیار مناسبی برای گوشت خواران بزرگ جثه همچون پلنگ و گرگ محسوب می‌شوند، که در بقاء آنها نقش مهمی را ایفاء می‌کنند.این حیوان در اصل طعمه پلنگ است. در بعضی منابع نیز آمده است، که بز کوهی در مواردی مشاهده شده است، که طعمه و مورد حمله خرس قهوه ای نیز شده است.

در عکس زیر کلچه از نوع قهر و آشتی… موقعیت شناسی در لحظه فشار دادن شاتر دوربین. یکی از مهارت‌ها در عکاسی اینه منتظر یک لحظه خاص باشید، تا عکس شما معنی و مفهومی رو برسونه یا حاوی یک نکته ظریف و جالب باشه. پارک ملی بختگان. د و کلچه تقریبا هشت ساله

تمام توضیحات بالا بدین شرط مفید خواهد بود، که مراقبت و رصد مناسبی بعد از صدور پروانه‌ها وجود داشته باشد. و به نظر بعضی از کارشناسان، ایران با داشتن حجم بالای نفت و ثروت‌های ملی به همچین درآمدهایی نباید نیاز داشته باشد!! همین مساله طعمه پلنگ بودن این حیوان، به ما نشان می‌دهد که با شکار این موجود در دسترس، به مرور زمان باعث از بین رفتن پلنگ شدیم.

پازن (کل خوس)

غالبا کل‌هایی که سن آنها از 9 سال می‌گذرد، بسیار محتاط می‌شوند. برای دیده نشدن، از گله جدا می‌شوند و فقط در شب‌های مهتابی و در سپیده‌دم  به چرا مشغول می‌شوند. و با  تابش اولین پرتوهای خورشید، در سوراخ‌ها و صخره‌های صعب العبور ساکن می‌شوند. تا از دید شکارچیان در امان بمانند.

در زیر عکس پرتره ای زیبا از یک پازن تنومند ، تقریبا هشت ساله که مغرورانه در حال عبور از کنار کومه عکاسی است.این کل جزو بزرگترین کل هایی است که تا به حال دیدم. بسیار قوی و هوشیار بود.

در برخی مناطق ایران، این سوراخ‌های غار مانند، را که اکثرا در شیب‌های  نود درجه و در گویش محلی، در ( لعل کوه) وجود دارند،  را ( بی‌بی‌دن) می‌نامند. که انسان به هیچ عنوان امکان دسترسی به این غارها را ندارد، مگر به کمک طناب  و وسایل کوهنوردی مخصوص، که آن‌هم، کاری بسیار خطرناک است. چون ممکن است، پازن به محض دیدن  انسان، با سرعت زیاد، با وزن سنگینی که دارد، از سوراخ بیرون بیاید و فرد را از ارتفاع به پایین پرت کند. اصطلاحاً به این پازن‌های پیر «کل خوس» می گویند.

بز کوهی با شاخ‌های زیبایش رو در ویدیوی زیر قابل مشاهده است.

نری

که شکارچیان حرفه‌ای به شدت،  تمایل به شکار ، چنین کل‌های بزرگی دارند و در یک پروسه کاملا تخصصی سر و گردن و قسمتی از بدن حیوان را (تاکسی‌درمی) می‌کنند. و بر روی دیوار منازل خود نصب می‌کنند، تا به عنوان یک خاطره خاص، ماندگار شود. شکار پازن‌های (کل خوس)  افتخار بسیار بزرگی برای شکارچیان حرفه‌ای تلقی می‌شود. (همینطور برای محیط بانان و راهنمایان گردشگری هم حراست و دیدن این کل خوس‌ها افتخاری دارد، حال این افراد مختلف هستند، که انتخاب کنند!!! خوشبختانه در سال‌های اخیر تعدادی از شکارچیان حرفه‌ای به راهنمایان محلی برای نمایش این موجودات زیبا به گردشگران شده‌اند).

در ویدیوی زیر حرکت بزهای کوهی و مخصوصا نری تک شاخ زیبایی به وضوح مشخص اند.

نقش کل و بزها در فرهنگ کهن ایران زمین

کشور ایران خواستگاه سفال منقوش و بز کوهی بعنوان حیوان ملی ایران شناخته می‌شود. از نقش بز کوهی، که بر روی ظروف سفالین در مناطق باستانی سیلک و شوش به دست آمده است، به وفور استفاده شده است. تفاسیر و تعابیر متفاوتی از بزکوهی چون جنگ، برده‌داری، نماد آب، باران، فراوانی نعمت، نگهبانی و برکت یاد می‌شود. که تحقیقات بر روی آنها همچنان ادامه دارند. نقش بز كوهي،  نه تنها نماد ايران باستان است، بلکه با مضامین دیگری همچون طلب آب از آسمان، زاد و ولد، اطاعت از فردی خاص، هدیه دادن و شکار در هم آمیخته شده است. به عبارت دیگر تعبيري از يك فرشته است، كه در مواقع سختي و در بلایای طبیعی، از آن كمك خواسته مي‌شده است.

بزکوهی نماد ایران باستان

تصویر بزکوهی از دیر باز، در هنر ایران زمین ، نیز  نقش بسیار مهمی داشته است. در نگاره‌های حکاکی شده از دوره‌های پیش از میلاد مسیح،  بر نقوش غارها، سنگ‌های حجاری شده(مخصوصا تیمره)، و ظروف سفالی و فلزی، نقش بزکوهی بسیار شایع بوده است. این نقش‌ها بر روی برخی آثار باستانی، حامل ارزش‌ها و نشانه‌هایی است، که بر اساس باورها و اعتقادات بشر کهن، شکل گرفته است. که در بالا به تعدادی از این مفاهیم  اشاره شد.

باید اضافه کنم، که  بیشترین نقوش بز کوهی را  بر روی سنگ نگاره‌ها می‌توان یافت. که به وفور، نقاشی‌هایی با فرم‌های مختلف، از بز کوهی بر  روی آن‌ها، خود‌نمایی می‌کند. یکی از قدیمی‌ترین ظروف سفالين كشف شده، که  تصوير یک  بزكوهي بر روی آن نقش بسته است، مربوط به شهر سوخته، در استان سيستان و بلوچستان است، كه قدمت آن به سه هزار سال پيش از ميلاد مسيح می‌رسد. این مبحث به دلیل پیچیدگی در یک پست جداگانه بررسی خواهد شد.

بزهای وحشی شده

بزهای وحشی شده یا به اصطلاح Capra hircus وFeral Goat می‌گویند. در  مناطقی از سیستان و بلوچستان تعدادی از بزهای اهلی که به  دلایلی نامعلوم از گله جدا مانده بودند. در طبیعت با بزهای وحشی مواجه و با آنها آمیزش داشتند ،که پس از گذشت مدتی، به صورت وحشی مشاهده شدند. در سال 1384 که گروهی از کارشناسان مشغول بررسی زیستگاه‌های خرس سیاه در مناطق کوهستانی شهرستان نیک شهر و رشته کوه آب بند بودند. تعدادی بز اهلی و کهره‌های سیاه رنگشان را در مناطق صخره‌ای مرتفع مشاهده کردند. که تعحب کارشناسان را بدنبال داشت. بزکوهی را در مناطقی از کویر بافق نیز می‌توان مشاهده کرد.

این بزها کاملا به صورت وحشی درآمده بودند، به طوری که به محض دیدن  انسان و یا استشمام بوی انسان کاملا شبیه به رفتار کل و بزهای وحشی، به سرعت فرار می‌کردند. طبق اظهار محیط‌بانان و شکارچیان محلی شکار این بزها به مراتب مشکل‌تر از کل و بزهای وحشی است. در این پایش حدود 25 رأس از این بزهای اهلی، وحشی شده و بزغاله‌هایشان در مناطق کوهستانی بسیار صعب العبور مشاهده گردید. حال باید دید اکوسیستم منطقه، در برابر این  ناهمگونی  چه واکنشی نشان خواهد داد؟ آیا ممکن است بیماری‌هایی که دامنگیر دام‌های اهلی می‌شود. کل حیات وحش منطقه را تحت الشعاع قرار دهد؟ یا اینکه طبیعت این منطقه این تعارض را در خود حل خواهد کرد؟

غذا خوردن بز کوهی

در ویدیوی زیر صحنه‌های زیبایی از غذا خوردن این حیوان را مشاهده می‌کنید.

آب خوردن بز کوهی

در مناطق حفاظت شده، برای حیات وحش آبشخورهایی را ایجاد می‌کنند. این آبشخورها معمولا سبب رفت و آمد حیوانات منطقه به آن محل می‌شود. در ویدیوی زیر صحنه آب خوردن بزکوهی را مشاهده می‌کنید.

وضعیت فعلی بز کوهی

در حال حاضر جمعیت بزکوهی در اکثر مناطق حفاظت شده، پارک ملی‌ها و پناهگاه‌های حیات وحش رو به کاهش نهاده است. این کاهش به دلیل تخریب زیستگاه و شکار بی‌رویه و غیر مجاز رخ داده است. به جرات می‌توان گفت، با وجود خشکسالی‌های اخیر، هیچ تضمینی وجود ندارد، که این روند بدتر نشود. علی رغم اینکه بیماری‌هایی که از دام‌های اهلی به حیات وحش منتقل می‌شود. نیز مزید بر علت می‌شود، تا ما شاهد افزایش جمعیت چشمگیری در کل و بزها نباشیم.

درست است که، این حیوان مانند زاغ بور حیوان اندمیک ایران نیست، اما از آنجا که بزکوهی از دیرباز برای ایرانیان با ارزش و نماد برکت است، حفظ و نگهداری این گونه اهمیت بخصوصی دارد.

اتحادیه بین‌المللی حفاظت از محیط زیست که بیشتر با نام اختصاری «آی‌یوسی‌ان» (IUCN) شناخته می‌شود. شرایط فعلی جمعیت کل و بز ها را در وضعیت VU  اعلام کرده است. این وضعیت به معنای آسیب‌پذیر و یا تهدید شده تشخیص داده است.

تهیه کننده و نویسنده متن و عکاس عکس‌ها : مجتبی نخعی