حیوان ملی ایران همانند آثار تاریخی و طبیعی ایران همانند سنبل برای کشور ایران شهرت جهانی دارد. در آثار باستاني در دوره‌هاي مختلف تاريخي ايران، حيوانات متعددي از حيات وحش ايران برجسته شده‌اند. هريك از اين حيوانات بومي ايران براي سمبل و نمادي به كار رفته‌اند. اما حيوان پر ابهت ايران يعني شير ايراني در همه‌ي دوره‌هاي مختلف تاريخي ايران حضور پر رنگ دارد. در اين محتوا تلاش شده است تا معني حيوان ملي، معني نماد و نماد ملي، حیوانات ملی ایران، علت انتخاب شير ايراني به عنوان حيوان ملي ايران، نماد حيوانات در ايران باستان و نماد فر در ايران باستان پرداخت شود.

حيوان ملي چيست؟

حیوان ملی کشورها حیوان يا حيواناتي هستند، كه منحصرا در يك كشور يا منطقه زندگي مي‌كند. و یا بیشتر در آن كشور زيستگاه و پراكنش دارند. در نتيجه به عنوان نمادي ملي آن كشور معرفی می‌شوند. حيوان ملي علاوه بر زيستگاه و پراكنش در يك كشور، در فرهنگ و تمدن آن كشور نيز نمود عيني داشته است.

حیوان ملی ایران

گربه سانان از جمله حیواناتی هستند کـه در طول تاریخ و تمدن ايران، به شكل گوناگون در آثار باستاني ايران نقش بسته‌اند. اين گربه سانان شامل پلنگ ايراني، شير ايراني، ببر خزر يا مازندران و یوزپلنگ ایرانی هستند كه جزو حيوانات بومي ايران هستند. در برخي نقوش باستاني تشخیص نوع آنها از هم مشكل است. در حال حاضر نيز در ايران عزيزمان از بین حیوانات ایران سه حيوان به نام‌هاي شير ايراني، پلنگ ايراني و يوز پلنگ ايراني به عنوان حيوان ملي تعيين شده است.

منظور از نماد و نماد ملي چيست؟

نماد يا مظهر و يا سمبل نشانه‌اي از يك فكر و انديشه است. بنابراين نماد هر چيزي مي‎تواند باشد. انسان را حيوان نمادپرداز گويند. نماد يا سمبل علاوه بر معنی ظاهری كه دارد، مفاهیم گسترده‌ و پیچیده‌تری را نيز شامل مي‌شود.

نماد ملي نيز عبارت است نشان یا علامت خاصي در يك كشور است. كه مورد احترام در بين مردم آن کشور در سطح ملی و حتي بین‌المللی است. نمادهاي ملي راهي براي شناخت ملت‌ها و پي بردن به عمق انديشه‌هاي آنها است. شاخص‌ترين نماد ملي در روابط بين الملل، ‌پرچم كشورها است.

در ايران نمادهاي ملي زيادي مثل نماد طبيعت(قله دماوند)، نماد گياهان (درخت سرو، لاله، سنبل و گل محمدي و نيلوفر آبي)، نماد حيوانات اساطيري(سيمرغ، شيردال و هما )، نماد جانوران و حيوان ملي وجود دارد.

از حيوانات ملي ايران مي‌توان هما، شير ايراني، بزكوهي، شاهين، پلنگ ايراني، گوزن زرد ایرانی، بلبل، يوزپلنگ ايراني، گربه ايراني و ببر هيركاني يا خزر اشاره كرد. شير ايراني در ميان اين حیوان های اندمیک ایران بيشترين حضور را در دوره‌هاي مختلف تاريخي ايران دارد.

 چرا شير حيوان ملي ايران است؟

شير ايراني از حیوان های اندمیک ایران است كه در زمان‌هاي گذشته در كل ايران پراكنش وسيع و گسترده داشت. شير ايراني در تاريخ هنر و تمدن ايران در دوره‌هاي مختلف تاريخ ايران مكرر مشاهده مي‌شود. و به عنوان حيوان ملي ايران نقش ايفا مي‌‎كند. اين گربه‌سان منقرض شده ايران، داراي مفاهيم و نمادهاي گوناگوني است. برخي از اين نمادها عبارت است از شجاعت، اقتدار و قدرت، خورشید و نور، سلطان حیوانات، مظهر عقـل و عدالـت، قانون، خودپسندي و غرور، سمبل شهرياري و سلطنت اسـت. در واقع شاهان ايران باستان بايستي شهامت مقابله و توانايي كشتن شير را مي‌داشتند. پيروز شدن بر شير هم شهامت و هم عنوان شاه را تاييد مي‌كرد. يكي از علل شكار شيرهاي ايراني به دست پادشاهان شايد همين امر باشد.

در آثار باستاني ايلامي تنديس شير به صورت نگهبان، در ورودي‌هاي نيايشگاه‌ها، آرامگاه‌ها و كاخ‌ها گذاشته مي‌شد. تا خصوصيات درنده خويي شير، اوراح و شیاطین را از اين مكان‌ها دور كند. علاوه بر تمدن ايلامي، در ساير تمدن‌هاي ايراني نظير تمدن‌هاي جيرفت، زیویه، مارلیک و حسنلو، اشيا متعددي به شكل شير به دست آمده است. از مهمترين آنها مي‌توان به جام حسنلو است كه در آن دو شیر وجود دارد. یکی از شيرها خوابیده، اژدها و مردی بر دوش دارد و شير دیگر، ایزدبانویی را بر دوش خود نشانده است. نمونه ديگر بازوبند زرینی از تمدن مارلیک است كه داراي دو سر شیر خشمگین است. در دوره هخامنشيان نيز شير از مهمترين نمادهاي هنري است. نقوش شير در تخت سلطنت شاه تا ديوارهاي كاخ‌ها و ريتون‌ها به وفور قابل مشاهده است.

شير در دوره بعد اسلام

بعد از اسلام در ايران نيز حضور شير در نمادهاي ايراني كم‌رنگ نمي‌شود. شير در دوره‌هاي تاريخي بعد اسلام در ايران به عنوان نماد شير و خورشيد در پرچم مي‌درخشد. به طوري كه پرچم‌هاي دوره‌هاي ایلخانان، تیموریان، صفویه، قاجار و پهلوي نماد شير و خورشيد است.علاوه بر اين در دوره صفويه، شير مرد عنواني است كه مردم ايران به قهرمانان مي‌دادند و بر روي گور آنها تندیسی از شير مي‌گذاشتند. اين امر نشان دهنده‌ي محبوبيت اين حيوان در ميان مردمان اين سرزمين است.

نماد حیوانات در ایران باستان

در نقوش سنگ ‌نگاره‌هاي متعدد در ايران از جمله سنگ نگاره هاي تيمره، بز كوهي كه حيوان بومي ايران است، حضور انبوهي دارد. در سنگ نگاره‌‌ها، بزکوهی براي يادآوري به ایزد باران است كه ايزد باران ما براي تو قرباني‌های زیادی كرده‌ايم، تو نيز باران را بر سرزمين ما بفرست.

علاوه بر سنگ ‌نگاره‌ها، در آثار باستاني متعددي مثل مهره‌ها، سفالينه‌ها، ظروف، آثار تزييني و ريتون نقش بزكوهي يافته شده است. اين آثار متعلق به تمدن‌هاي تپه يا تمدن سيلك، تپه شوش، تپه چشمه علي، تپه حصار و دوره ساساني و هخامنشي است. بز كوهي يا پازن، در ايران باستان نمادي از زایش، فزونی نعمت، زندگی، برکت، سرزندگی، آبادانی، آب و باران است. شاخ پر پيچ آن نمادي از ماه است.

پلنگ ايراني حيوان منزوي و شكارچي قدرتمندي است. اين حيوان نمادي از بی پروایی و بي‌باكي، جرات، درنده خویی، استقلال عمل، سرعت و قدرت جسماني است. پلنگ واژه‌ي اوستايي به معني نبرد و جنگیدن است.

خال‌های روی بدن پلنگ شبيه به چشم است، كه نگهبان بودن آن را تداعي مي‌كند. از آثار باستاني با نقش پلنگ مي‌توان بر ظروف سفالی تپه حصار در هزاره‌ی سـوم قبل از ميلاد و تمدن جيرفت را اشاره كرد. پلنگ و يوزپلنگ ايراني به عنوان گربه‌ساني اهلي شده در شكار توسط شاهان مورد استفاده قرار مي‌گرفت. درفش نظامي در زمان هخامنشيان و ساسانيان از پوست پلنگ ساخته شده بود. قديمي‌ترين نقش يوزپلنگ ايراني در قره تپه باستانی قمرود در استان قم بر روي يك سفالينه يافته شده است كه داراي قدمت هشت هزار ساله است.

نماد فر در ايران باستان

در ايران باستان فر به معني برازندگي بود و به شاهان تعلق مي‌گرفت. پرندگاني مثل هما، عقاب يا شاهين، سيمرغ و چهار پاياني مثل قوچ و بز كوهي نمادي از فر بودند. نماد فر كياني و فروهر يكي از نمادهاي ملي ايران است كه در آن بال‌هاي شاهين نقش بسته است.

حيوانات گوناگوني مورد توجه مردمان ايران باستان بودند. مردمان ايران باستان اين حيوانات بومي ايران را در قالب آثار هنری به شكل گوناگون خلق مي‌كردند. اين آثار باستاني پر ارزش، حامل انديشه‌ها و باورهاي آنها است.

 با تمام این تفاسیر همانطور که در متن بالا ذکر شد، امروز از پلنگ ایرانی، شیر ایرانی و یوزپلنگ ایرانی به عنوان حیوان ملی ایران یا حیوانات ملی ایران شناخته می‌شوند.

منابع مورد استفاده در این مقاله

• سير تحول و تطور نقش و نماد در هنرهاي سنتي ايران، گرد‌آوري و تاليف توسط مهندس پرديس بهمني،سال 1389
•  شیر در فرهنگ و هنر ایران، دکتر ابوالقاسم دادور، دو فصلنامه هنرهای تجسمی، شماره دوم، پاییز و زمستان 1390
• کهن الگوی شیر در ایران، میانرودان و مصر باستان، صدرالدین طاهری، نشریه هنرهای زیبا – هنرهای تجسمی، شماره 49، صفحات 83- 93، بهار 1391

عکس‌های مربوط به حیوانات ملی ایران را جناب آقای جعفر پناه پور، جناب آقای محمد سلامی، جناب آقای حامد تیزرویان و جناب آقای حمید قاضی پور عزیز ثبت نموده‌اند.