خرفه از گياهان بومي ايران است كه به صورت خودرو در بيشتر مزارع ايران رويش دارد. سازمان بهداشت جهانی لقب اکسیر جهانی (Global panacea) به اين سبزي داده است. در اين محتوا تلاش شده است تا به معرفي و مشخصات، تركيبات شيميايي، رويشگاه‌هاي طبيعي آن در ايران، ريشه‌يابي نام، کاربرد خرفه و كاربرد آن در طب سنتي ايران، میزان مصرف، تداخلات دارویی، عوارض جانبی و مصرف بيش از اندازه‌ي آن، مصرف آن در دوره‌ي بارداري و شيردهي، مقدار دوز مصرفي و نحوه تهيه‌ي دمنوش و چای خرفه پرداخته شود.

در مطالب قبلی در سایت گردشگری سفر در ایران به معرفی عناب و بابونه پرداخته‌ایم.

پراكنش رويش گياه خرفه

اين گياه در نقاط مختلف كره زمين از جمله در مناطق معتدل و گرمسيري از اروپا گرفته تا آفريقا، آسيا، آمريكا و استراليا ،به صورت خودرو رشد مي‌كند. در ايران اين گياه در نواحي شمالي (گيلان و مازندران)، تهران، نواحي غربي و جنوب شرقي بلوچستان بطور طبیعی رويش دارد.

مشخصات گياه خرفه

خرفه با نام علمي Portulaca Oleracea و با نام انگلیسی آن Purslane گياهي علفي و يكساله از خانواده و تیره Portulacaceae است. اين گياه داراي بيست و يك جنس و پنجاه و شش گونه است. گونه‌ي زینتی P. grandiflora با نام فارسی گل ناز در بوستان و باغچه‌ها كاشته مي‌شود. عکس گیاه خرفه تقريبا شبيه گل ناز است، اما گل‌هاي اين گياه دارويي كوچكتر از گل ناز است. گل‌هاي آن به صورت نر و ماده شامل دو كاسبرگ و چهار الی پنج گلبرگ است. تعداد پرچم‌ها چهار الی پنج عدد است، كه در دورن جام قرار دارند.

اين گياه داراي ساقه‌ي گوشتي و استوانه‌اي است كه به رنگ قرمز يـا سبز است. خرفه به صورت ايستاده يا خوابيده بر زمين، تا ارتفاع سی سانتي‌متر و قطر سه ميلي‌متر رشد مي‌كند. ایـن گياه برگ‌هايي مسطح آبدار با اندازه يك الي پنج سانتي‌متر طول و نيم الي دو سانتي‌متر عرض دارد. شروع گلدهي اين سبزي ماه‌هاي اردیبهشت تا شهریور است. گل‌ها به صورت تك و يا به شكل خوشه‌اي به رنگ‌هاي زرد نارنجي، بنفش و يا سفيد صورتي است.

گل‌ها فقط در روزهاي گرم و آفتابي از نيمه صبح تا اوايل بعد از ظهر(نه تا يازده ظهر) باز هستند. تخم‌هاي اين گياه داراي قطر يك ميلي‌متر به شكل دايره‌اي و به رنگ قهوه‌اي تا سياه‌رنگ هستند. دانه‌های ریز در یک غلاف تشکیل می‌شوند. وقتی دانه‌ها كاملا رسيدند، باز می‌شود و به زمين مي‌ريزند. یک گیاه خرفه می‌تواند تا 193000 بذر توليد كند. ریشه‌های ثانویه اين گياه، حالت فیبری دارد و می‌تواند خشکسالی را تحمل کند.

نام دیگر سبزی خرفه چیست؟

نام ديگر اين گياه در ايران، پرپين يا پرپهن است. اين سبزي با نام‌هاي گوناگون در كشورهاي مختلف ذكر مي‌شود. به طوري كه نام آن در هند Rudra Vant، در عراق Berbin ، در عمان Farfana ، در مصر و عربستان Rigla، در اردن، لبنان، فلسطين و سوريه Baqlah يا Farfahinahو در ايالات متحده Purslane نام دارد.

نام خرفه معرب كلمه‌ي پرپهن است، كه شكل خرفج در آمده است. البته اين گياه در زبان فارسي به اسامي گوناگوني نظير فرفهن، فرفین، خلفه، بوخله، خفرج، بقله الحمقا، قلفه و غيره ذكر شده است. در زبان تركي به اين گياه، بستان تره سی، تَرتَر، خیلفه و پرپینه گويند.

استفاده در شعر فارسی

در ادامه چندین شعر فارسی از شعرای مختلف که در آنها از کلمه خرفه استفاده شده است، را مشاهده می‌نماییم.

کسی را کو تو بینی درد سرفه

به فرمایش تو آب دوغ و خرفه (فرهنگ اسدی نخجوانی).

و در شعر دیگری :

زمین‌ها که سیه تر ز تخم پرپهن است

چو تخم پرپهن آرد برون سپید لعاب (خاقانی).

همینطور :

جسم شب تیره را هم برص و هم جذام

چشم مه خیره را هم سپل و هم وسن

در نظر مردمک چون تره زار فلک

روشنیش کوکنار تیرگیش پرپهن(فخر رازی).

تركيبات مغذي و شيميايي داخل خرفه

اين سبزي مغذي داراي تركيبات شيميايي كربوهيدرات، پروتئين، كلسيم، روي، پتاسيم، سديم، منگنز، آهن، فسفر، سلنيم؛ ويتامين‌هاي A ، C و E، اسيدهاي آمينه ضروري آن آلفا توكوفرول، گلوتاتيون، كاروتن، پلي ساكاريدها، ساپونين‌ها، آلكالوئيدها، اسيدهاي چرب، ويتامين‌ها، استروئيدها است. اين گياه با داشتن تركيبات شيميايي و مواد مغذي متنوع به ‌غذاي برتر آينده معرفي مي‌شود.

درواقع اين گياه منبعی غنی از اسیدهای چرب غیراشباع، به خصوص امگا 3 است. حدود هفتاد درصد اسیدهای چرب تشکیل دهنده روغن آن غیر اشباع است و حدود پنجاه درصد آن را تنها اسید چرب امگا 3 تشکیل داده است. اين گياه سرشار از اسید چرب امگا 3 مي‌تواند در تقویت سیستم ایمنی و سطح کلسترول و تری گلیسیرید و کاهش فشار خون نقش داشته باشد.

خواص سبزی خرفه در طب اسلامی

طبيعت گياه خرفه سرد و خنك اسـت. در طب سنتي و ايراني خواص متعددي براي خرفه ذكر شده است. كاربردهاي اين گياه عبارت است از تصفيه كننده خون، ضد كرم، تب بر، ضدعفونی کننده، ضد اسکوربوت، ضد آسم، تسكين دهنده‌ي زخم‌هاي معده، ضد تهوع، جلوگيري كننده از خونريزي و هپاتيت، رفع عطش، رفع سرفه خشك، تنگي نفس ،كاهش سردرد، خرد كردن سنگ مثانه، رفع اختلالات ادراري، كاهش رفلاكس معدي- مري و افزايش سيستم ايمني است. همچنين تخم اين گياه داراي خاصيت مدري و رفع عطش است.

شیره خرفه و یا برگ‌ها و ساقه له شده اين به صورت موضعی برای رفع درد، تورم و التیام زخم‌های سوختگی، رفع میخچه، کاهش تورم و آبسه‌ها، گزیدگی نیش حشرات، مار و عقرب گزیدگی استفاده می‌شود. ضماد ریشه اين گياه برای رفع زگیل پوستی مفيد است. اين گياه خاصيت ضد انگلي دارد. براي استفاده از خاصیت ضد انگلی خرفه، صد گرم گیاه تازه‌ي خرفه را به مدت سه تا پنج روز به صورت ناشتا میل نماييد.

ساير كاربردهای خرفه

مطالعات نشان داده است كه شیره خرفه برای کودکان مفيد است و در بهبود سلامتي و رشد آنها تاثير بسزايي دارد. اين گياه علائم بيش فعالي را در كودكان كاهش مي‌دهد. برگ و ساقه اين سبزي مسکن صفرا است و حرارت خون و کبد را کاهش می‌دهد. ماليدن برگ‌هاي له شده اين گياه بر روي پيشاني جهت رفع سردردهاي ميگرن تجويز شده است.

دمنوش خرفه به مقدار بيست و پنج گرم در يك ليتر آب براي رفع بي‌خوابي، تشويش و عصبانيت مفيد است. دمنوش خرفه اشتها را به خصوص در افراد سرد مزاج بسيار کاهش می‌دهد. در واقع خواص خرفه برای لاغری، از فيبر زياد آن و خاصيت سرد مزاجي آن ناشي مي‌شود. اما زياده‌روي در نوشيدن دمنوش خرفه، نور چشم را كاهش مي‌دهد و موجب ضعف بينايي مي‌شود.

معجزه خرفه در جلوگیری از پیری زودرس و جوانى پوست است. اين گياه با داشتن انواع اسید هاى گیاهى نقش به سزايي در جوانسازى پوست دارد. مصرف آن به صورت ماسك، اثر لایه‌برداري خفیف بر پوست دارد. مصرف آن در دراز مدت موجب جوان شدن پوست مي‌شود.

طریقه مصرف سبزی خرفه

اين گياه را مي‌توان به عنوان سبزي خوراکي مصرف کرد یا آن را مثل اسفناج پخته و میل کرد. طعم اين گياه به صورت خام، کمی ترش و شور است. مزه ترش آن ناشی از اسید اگزالیک و مالیک است. بخش‌هاى برگ، گل و ساقه اين سبزي خوراکى هستند. برانی خرفه نیز طعم جالبی دارد.

در ايران به جز استان خوزستان به ویژه شهرهاي آبادان و خرمشهر با خواص آن آشنایی دارند و از اين سبزي مصرف مي‌كنند در حالي كه در بقيه استان‌هاي ايران، اين گياه علف هرز به شمار مي‌رود. اين سبزي در ساير كشورها در سالادها، سوپ‌ها و خورشت‌ها كاربرد دارد. تخم‌هاي اين گياه در تزئین انواع شیرینی نظير نان برنجی و نان کشمشی و غیره استفاده مي‌شود.

نحوه كاشت خرفه

زمان کاشت اين گياه، فصل بهار و پاییز است. اين سبزي نور کامل خورشید را به مکان نیمه آفتابى ترجیح مي‌دهد. بذر اين گياه را مي‌توان در عمق نیم سانتى‌مترى خاك به مقدار انبوه كاشت. در فصل زمستان، مي‌توان هشت هفته قبل از پایان سرما، بذرها را داخل گلدان کاشت و در منزل نگهداري كرد. سپس با گرم شدن هوا، گلدان را به بیرون منتقل كرد. البته که واقعا کاشت خرفه بسیار ساده است. به راحتی می‌توانید تخم خرفه را عطاری‌ها تهیه کنید و حتی در یک گلدان کوچک پرورش دهید.

ميزان مصرف گياه خرفه

ميزان مصرف اين گياه سي تا شصت گرم در روز است. و ميزان مصرف دانه اين گياه، حدود شصت گرم است. نحوه‌ي استفاده از دانه خرفه، به صورت پودر کرده و جوشانده است.

موارد منع مصرف و مضرات خرفه

در افرادي كه كليه‌شان سنگ‌ساز است و يا داراي سنگ كليه هستند، بايستي اين گياه با احتياط مصرف شود. اين سبزي ماده‌اى به نام اگزالات کلسیم دارد. اندازه بيش از حد اگزالات کلسیم در بدن منجر به سنگ كليه مي‌شود. اين گياه در زمان بارداري نبايستي مصرف شود، ممكن است احتمال سقط جنين را بالا مي‌برد.

منابع

• خرفه؛ غذاي برتر آينده، سيده زهرا حسيني، بيت الله عليپور، زهرا محبي، مجلّه ي طب سنتي اسلام و ايران، سال ششم، شماره‌ي سوم، پاييز 1394
• ميوه‌ها و گياهان آرام‌بخش (تسكين دهنده‌هاي اعصاب)، شهناز چوپانكاره، انتشارات راهيان سبز.