خواص زغال اخته

خواص زغال اخته ما را شگفت زده خواهد کرد. زغال اخته میوه‌ای غنی از آنتی اکسیدان است. عليرغم اين كه اين گياه از درختان بومي ايران مي‌باشد، خواص زغال اخته و كاربرد آن كمتر شناخته شده است. در اين محتوا تلاش شده است تا به معرفي مشخصات گياه شناسي، ريشه‌يابي نام، تركيبات شيميايي و كاربردهاي گياه، خواص زغال اخته در طب سنتی، بهترین زمان مصرف و مضرات اين گياه پرداخته شده است.

زغال اخته

زغال اخته (Cornus mas L) گياهي متعلق به خانواده Cornaceae است. اين درخت کوچک برگ ريز داراي برگ‌های بیضی، گل‌های کوچک، میوه‌ای سرخ رنگ با ارتفاع پنج تا هشت متر است. ميوه آن در اواسط تابستان يا پاييز می‌رسد. اين گياه بومی مناطق معتدل نیمکره شمالی، از اروپا جنوبي تا غرب آسيا به خصوص ايران، ارمنستان و قفقاز است.

درخت زغال اخته گونه گیاهی نادر است كه به شکل طبیعی در ارقام مختلف بدون استفاده از مواد شیمیایی به صورت وحشي در طبيعت رشد مي‌كند. همين امر بر خاصيت ميوه و خواص دارويي آن تاثير دارد. در ايران درختان زغال اخته به صورت خودرو در جنگل‌هاي ارسباران آذربایجان شرقی و الموت غربي قزوين به خصوص روستاي هير، استان گيلان و زنجان رويش دارد.

ريشه‌يابي نام زغال اخته

نام جنس اين گياه از کلمه‌ي لاتین Cornu به معنای شاخ گرفته شده است که احتمالاً به دلیل استحکام و تراکم چوب آن است. کلمه “mas” از کلمه‌ي لاتین “maschile” به معنای چوب بسیار سخت گرفته شده است. در زبان فارسي اين گياه با نام‌هاي ديگر نظير سیاه ال، سیاه توسه، درخت سرخک، آل قرمز، قره قاط نيز ذكر شده است. به نظر مي‌رسد نام زغال اخته از تركيب كردن اين گياه با آهن براي توليد رنگ سياه گرفته شده است.

تركيبات شيميايي ميوه زغال اخته

در قسمت‌های مختلف گياه زغال اخته در حدود صد و يك ترکیبات فعال زیستی شناسايي شده است. اين ترکیبات فعال زیستی شامل ویتامین C،اسیدهای آلی، پکتین، اسیدهای فنلی، اسید تارتاریک، اسید مالیک، اسید گالیک، سيانيدين، مالونيدين، پئونيدين، پلارگونيدين و پتونيدين فلاونوئیدها و تریترپنوئیدها هستند. در اين گياه آنتي اکسیدان‌ها بيش از ماده ديگر در تركيبات شيميايي آن وجود دارند.

 آنتي اکسیدان‌ها موجب مقاومت بدن در بيشتر بیماری‌ها مي‌شوند. همچنين به پیشگیری برخي از بیماری‌هایی نظير بیماری قلبی و عروقي، سرطان، دیابت، آب مروارید، آرتروز و آرتریت كمك مي‌كنند. تركيبات معدني موجود در اين ميوه، منيزيم، آهن، مس، روي و كلسيم است.

گياه و میوه زال اخته

میوه‌ي زغال اخته قرمز رنگ، گوشت‌دار، از زيتون كوچكتر و شبیه سنجد است. اين درختچه به دليل داشتن گل‌های زيباي زرد رنگ به عنوان گياه زينتي نيز كشت می‌شود.

 ميوه زغال اخته به صورت تازه خوری و همچنين به صورت خشك شده همانند آلبالو خورده مي‌شود. طعم اين ميوه ترش است. همچنين ميوه‌ي اين گياه در تهيه لواشك، مربا، کمپوت، ژله، ماست میوه، مارمالاد، ترشي، شربت و انواع نوشيدنی‌ها به کار دارد. ساقه، ميوه و هسته آن در داروسازي استفاده می‌شود. از چوب سخت آن در گذشته برای ساختن نیزه و کمان استفاده مي‌شد. در حال حاضر از چوب آن براي ساخت عصا استفاده مي‌شود. همچنين تحقيقات نشان مي‌دهد ميوه اين گياه خواص و كاربردهاي درماني زيادي دارد كه در اين محتوا به آنها پرداخته شده است.

خواص زغال اخته در طب سنتی

برگ، گل و میوه این گیاه بیش از هزار سال است که در طب سنتی آسیای مرکزی كاربرد دارد. در طب سنتي ايراني از ميوه زغال اخته براي درمان ديابت، درمان عفونت‌هاي كليه و مثانه، ناراحتی‌های گوارشی دردهای روماتیسمی، عفونت‌های پوستی، اسهال، ورم روده‌ها، رفع تب، دفع سنگ كليه و گرمازدگي كاربرد دارد.

 همچنين اين ميوه در طب سنتي بـه عنوان گياهي ضد سرطان مورد استفاده قرار مي‌گيرد. در آذربایجان و تركيه، از برگ و پودر میوه‌های خشک آن به طور گسترده برای درمان اسهال، اختلالات گوارشی و هموروئید استفاده می‌شود.

طبق تحقيقات مي‌توان از عصاره‌ي اين ميوه به عنوان نگهدارنده طبيعي جايگزين نيترات سديم در فرآورده‌هاي گوشتي (كالباس، سوسيس، ژامبون) استفاده كرد. عصاره‌ي ميوه زغال اخته خاصيت ضد ميكروبي دارد. همچنين عصاره‌ آن كاربرد وسيعي در توليد كرم‌هاي ضد آفتاب دارد.

خواص زغال اخته برای دیابت

ديابت يكي از رايج‌ترين اختلالات غدد درون ريز است كه سالانه بيش از صد ميليون نفر در دنيا به اين بيماري مبتلا مي‌شوند. طبق تحقيقات تركيبات آنتوسيانيني موجود در اين ميوه در كاهش ميزان قند خون ناشتا و هموگلوبين گليكوزيله موثر است. بنابراين مصرف اين ميوه در كنترل بيماري ديابت بسيار مفيد است.

خواص زغال اخته برای لاغری

زغال اخته با داشتن كالري صفر بهترين ميوه براي خوردن بدون افزايش وزن است. همچنين با داشتن ويتامين‌ها و مواد معدني متعدد، بر غلبه بر كمبود اين آنها در زمان رژيم غذايي است.

خواص زغال اخته برای کبد

خواص زغال اخته برای کبد از آنتي اكسيدان‌هاي سرشار آن ناشي مي‌شود. آنتي اكسيدان‌هاي اين ماده موجب سم‌زاديي و تقويت كبد مي‌شود. بیش از دو هزار سال است كه اين ميوه به عنوان یک داروی سنتی چینی برای تقویت کبد و کلیه استفاده می‌شود.

متابولیسم ‌بیوتیک‌ها اغلب با تولید رادیکال‌های مضر یا متابولیت‌هایی مرتبط است که به اندام‌های کبد و کلیه آسیب می‌رسانند که منجر به التهاب یا سرطان‌زا در بدن می‌شوند. مواد طبیعی موجود در میوه‌ي زغال اخته قادر به مهار هر دو آسیب ناشی از رادیکال‌ها و فرآیندهای التهابی است. آزمایش‌های حیوانی انجام‌ شده با عصاره‌های متانولی میوه‌های زغال اخته نشان داده است كه اين ماده منجر به محافظت کبدی در برابر سمیت کبدی ناشی از مواد شیمیایی مي‌شود.

مصرف منظم اين ميوه با عملکرد محافظتی قوی بر روي کبد است و عملکرد آن را نيز بهبود می‌بخشد. در نتيجه خواص زغال اخته برای کبد چرب با تقويت عملکرد آن نيز مفيد است.

زغال اخته برای قويت بينايي

آنتوسیانین‌ها و سایر آنتی اکسیدان‌ها عملکرد بینایی و میدان بینایی در بیماران مبتلا به گلوکوم را از طریق اثر محافظتی عصبی، مهار پراکسیداسیون لیپیدی و بهبود جریان خون عروقی به عصب بینایی بهبود مي‌بخشند. آسیب پیشرونده عصب بینایی همراه با تغییرات مورفولوژیکی، از دست دادن میدان بینایی و حتی افزایش فشار داخل چشم از علائم بیماری گلوکوم است.

مطالعه‌ي در مورد تاثیر آنتوسیانین-ایریدوئید مشتق شده از میوه‌ي زغال اخته بر فشار داخل چشم در خرگوش انجام شده است. نتايج  فشار داخل چشم پس از 2-3 ساعت تزریق داخل ملتحمه کاهش یافته است. این مطالعه نشان مي‌دهد كه پلی فنول‌های زغال اخته احتمالاً اثرات مفیدی بر جریان عروقی در رتینوپاتی دیابتی و پرفشاری خون دارند.

درمان طبیعی اسهال خونی و اسهال با زغال اخته

زغال اخته به طور سنتی برای درمان اسهال خونی و اسهال به كار مي‌رود. خاصیت قابض قوی اين ميوه از تانن بالای آن ناشي می‌شود. احساس خشکی دهان در هنگام خوردن آن به دلیل کوچک شدن یا انقباض بافت‌ها توسط تانن‌های اين ميوه است. این ماده ترشح مایعات را محدود می‌کند و در نتيجه منجر به بهبودی اسهال یا اسهال خونی مي‌شود.

فواید زغال اخته برای فشار خون

آنتي آكسيدان‌هاي اين ميوه براي بيماري‌هاي مزمن قلبي و عروقي مفيد است. تحقيقات نشان مي‌دهد مصرف اين گياه با كاهش فشار خون همراه است.

خواص ضد باکتریایی و ضد ویروسی

برای پیشگیری از سرماخوردگی و آنفولانزا زغال اخته، ميوه ایده‌آل است زیرا اين ميوه حاوی مقادیر بالایی ویتامین C است. ویتامین C یک عامل ضد التهابی، ضد ویروسی و ضد باکتری طبیعی قوی است. برای بهره‌مندی از چنین خواصی برای سلامتی، زغال اخته‌ها را بایستی به صورت خام مصرف شوند (حرارت پخت و پز ویتامین C را از بین می برد).

بهترین زمان مصرف زغال اخته

زغال اخته به صورت تازه خوري در فصل معيني از سال به بازار عرضه مي‌شود اما فرآورده‌هاي آن نظير لواشك، ميوه خشك شده، شربت، مربا و مارمالاد در طول سال قابل دسترس هستند. براي خواص دارويي ميوه تازه يا خشك شده آن كاربرد دارد. با توجه به نوع كاربرد آن براي سلامتي زمان مصرف آن متفاوت است. مقدار مجاز روزانه آن نصف فنجان است كه به عنوان ميان وعده مي‌توان آن را ميل كرد.

مضرات زغال اخته

طبيعت اين ميوه، سرد و خشک است، لذا ممكن است در برخی اشخاص باعث تهوع و استفراغ شود. در صورت ايجاد اين عوارض از مصرف اين ميوه خودداري كنيد.

اين میوه خاصیت رقیق کنندگی خون را دارد. در افرادی که از داروهای رقیق کننده خون و داروهای ضد انعقاد خون مصرف مي‌كنند، نبايستي اين ميوه مصرف شود. همچنين به دليل وجود اگزالات بالا در اين ميوه، افراد مبتلا به سنگ كليه نبایستي آن را مصرف كنند.