دریای خزر را به‌عنوان گهواره‌ای نیلگون و پر جنب‌وجوش، خواهید دید که در شمال ایران جاخوش نموده است. سفره الهی دریای خزر را می‌بینید که آغوش سرشار از عظمتش را، به استقبال علاقه‌مندان می‌گشاید. درواقع سخن از بیکرانِه‌ای است که آن را، بازمانده‌ای وسیع از اقیانوس پرعظمت تتیس می‌دانند. دریای کبیری که با گستردگی، عامل وصلی در اقیانوس‌های اطلس و آرام محسوب می‌شد. این دریا از دریاهای مهم ایران است. اما سرانجام براثر انتقال اندک‌اندک قطعات قاره‌ها، ابتدا از اتصال به اقیانوس آرام و به‌مرورزمان حتی از اقیانوس اطلس نیز تفکیک شد. البته از اقیانوس تتیس، دو دریای سیاه و دریا خزر سربرافراشت. حالا در هنگامه سفر از جادوی دیگری در جامه‌دان سفر در ایران، راز می‌گشاییم. آنگاه زیبایی بی‌حدوحصر دریایی را، به تماشا می‌نشینیم که از تنوع زیستی فراوان می‌گوید. بنابراین در بررسی جانانه از این دریای زیبای آبی‌رنگ، دقایقی از وقت خود را به ما اختصاص دهید.
اما دانستنی‌هایی گفتنی از دریای خزر
در مقدمه از شناخت دریای خزر و اسامی که بدان معروف است و همین‌طور نام‌های قدیمی آن، سخن می‌گوییم. سپس از موقعیت جغرافیایی، عمق این بحر و میانگین عمق نیز برای شما خواهیم گفت. آن‌وقت به سراغ مساحت، طول، عرض و حجم آب دریای خزر می‌رویم. راستی از میزان سهم ایران و سهم دیگر کشورها از دریای خزر، موجودات این دریا، ساحل و بندرهای آن می‌گوییم. آنگاه از کشتیرانی، انواع ماهی‌های خزر و حتی منبع‌های رودی که به خزر می‌ریزند، نام می‌بریم.
راستی از شیطان دریای خزر، همسایه‌های این بحر و تاریخچه کشورهای مختلف بر دریای خزر نیز، مطالبی بیان می‌کنیم. اما اجازه دهید از نفت و گاز و آلودگی‌های دریای خزر هم، موضوعاتی بیان کنیم. جالب اینجاست که دریای خزر را، از لحاظ اقتصادی و ریخت‌شناسی نیز بررسی می‌کنیم. بنابراین حالا که قصد ما شناساندن دریای خزر است، پس رفیقان نیمه راه نباشید.
دریای خزر در کشور ایران در 3 استان، گیلان، مازندران و گلستان خط ساحلی دارد.
نام های دیگر دریای خزر
باید بدانید که نام دریای خزر یا دریاچه خزر، بیشتر برای بکار بردن در اسناد داخلی ایران اعتبار دارد. گرچه قوم خزر را، بیشتر جماعتی کوچ‌نشین می‌دانند که مرتب در حالت تهاجم و ستیز با ایرانیان بوده‌اند. همچنین خزریان بنا به اسناد باستان‌شناسی در پیش از ظهور اسلام، به دشت‌های شمال و شمال غربی ایران نفوذ کردند. همچنین نام کاسپین که تمامی مردم جهان بر استفاده از آن بر دریای شمال توافق دارند، در معاهدات و اسناد بین‌المللی بکار می‌رود. درواقع این نام، از اقوام سفیدپوست کاسپی یا کاسی گرفته شده است. آنان از قرون پیش از میلاد تا زمان ساسانی، در بخش‌های شمال و حتی شمال غرب ایران می‌زیستند. البته دریای کاسپین، مورد قبول جوامع جهانی و نام بین‌المللی تصویب شده توسط سازمان ملل است. راستی بدانید نام دریای مازندران که گاهی به‌عنوان دریای خزر استفاده می‌گردد، دارای اسناد و مدارک حقوقی لازم نیست.
شناختی از دریای خزر
دریای نیل‌فامی که گاه با آرامش خود، امن‌ترین و دنج‌ترین نقطه جهان را می‌سازد و زمانی نیز از خشم می‌خروشد. آنگاه‌که طغیان زده و خروشان است، باید به‌راستی از این پهنه آبی و موج‌های بلند آن هراسید. دریای مازندران که با صید انواع ماهی، لذت تجربه‌ای دلپذیر را فراهم می‌آورد. اما همین دریا با مخازن نفت و گاز در دنیایی از ذخایر تجلی می‌یابد. تعجب نکنید و قدردان مناظر هیجان‌انگیز البرز با قامتی رفیع، در کرانه سواحل زیبای جنوبی دریاچه خزر باشید. آنگاه بی‌شک از این دیدار رویایی، احساسی از استقامت پیدا خواهید کرد. اما از طبیعت منحصربه‌فرد مرداب انزلی در جنوب غربی دریای کاسپین نیز، می‌گوییم تا زیبایی بی‌نظیر آن را ستایش کنید. تالابی که با گلهای مسرت‌بخش لاله تالابی، خود را به رخ گردشگران این مرداب می‌کشاند. دریای جذاب خزر که هر چه از آن گفته شود، اندک است و جاذبه‌ای بی‌بدیل محسوب می‌شود.
ریخت‌شناسی دریای خزر
بد نیست بدانید که این پهنه آبی، ازنظر ریخت‌شناسی غیریکنواخت است. همچنین بستر این دریا که دارای سه قسمت شمالی، میانی و جنوبی می‌باشد، در نیمه شمالی آن به صورتی شیب بسیار ملایمی مشاهده می‌شود. البته در ناحیه شمالی خزر، اغلب به آثاری به‌جامانده از رودخانه‌های قدیمی و همین‌طور دره‌هایی با قدمت بسیار برمی‌خوریم. حتی رودهای ولگا، اورال و … نیز، در این بخش قرار دارند. اما در بخش میانی نیز، با ریخت‌شناسی ناهمگن برخورد می‌کنیم. درعین‌حال دو بخش میانی و جنوبی این دریا، توسط یک برجستگی که زیرآب قرار دارد، از یکدیگر تفکیک می‌شوند. برجستگی سرت «Syrt » که امتداد کوه‌های قفقاز است، در حدفاصل دماغه باکو و خلیج قره بغار قرار دارد. راستی بخش جنوبی دریای خزر نیز، پرشیب است. البته در ناحیه شمالی از بخش جنوبی، با تعداد زیادی جزیره و برجستگی مواجه خواهید شد. همچنین منشاء اغلب آنها را، از گل‌افشان‌ها باید دانست.
نام قدیم دریای خزر یا کاسپین (Caspian)
شاید بیهوده نباشد که بگوییم تا مدتها نام دریاها به نام افرادی که در سواحل آن زندگی می‌کردند، نامیده می‌شد. ازجمله تیورستان یا دریای تبرستان که امروزه مازندران به‌جامانده از، تبرستان کهن و باستانی می‌باشد. البته نام دریای طبرستان، تا مدتها نزد ایرانیان متداول بوده است. در این زمینه می‌توان به مدارک مؤسسات تاریخ‌شناسی کشور روسیه، از قول نوجین زیس اتکا کرد. اما باید بدانید کشورهای عربی، این دریا را به نام بحرالقزوین می‌نامند. راستی دریای شمال را شاعر معروف فردوسی، در شاهنامه دریای گیلان نامیده است. همچنین این دریا را، یونانیان دریای سکوت‌ها، هیرکانی و آلبانیا نام داده‌اند. برخی از اروپائیان نیز آن را، به دریای باکو می‌شناسند. اما از دیگر نام‌های آن می‌توانید، به گرگان، ورکانه، بتوران، آبسکون، ارقانیا، بحرباب، دیلم یا دریای دیلمستان اشاره کنید. همچنین ساری، کبود و دریای خراسان نیز از نام‌های قدیم دریای خزر می‌باشد.
مساحت و عمق دریای خزر چقدر است؟
آیا حدس می‌زنید که مساحت و عمق دریای خزر، به چه میزانی باشد؟
بنابراین بهتر است بدانید که مساحت دریای خزر، به‌اندازه 376.345 کیلومترمربع است. اما شاید بخواهید از چگونگی میزان عمق آن در نواحی شمالی، میانی و جنوبی نیز، اطلاع بیابید. همچنین میانگین عمق دریای خزر در نواحی شمالی که کم‌عمق‌ترین بخش کاسپین است، 6 متر می‌باشد. البته بیشترین ژرفای آن را هم، در نواحی کم‌عمق حدود 10 متر مشاهده میکنید. اما حداکثر عمق دریای کاسپین در نواحی میانی آن، به حدود 790 متر می‌رسد. درحالی‌که میانگین عمق را، در این بخش 175 متر می‌دانند. اما بخش جنوبی و درواقع عمیق‌ترین بخش دریای مازندران، دارای ژرفای 1025 متر تخمین زده می‌شود. همین‌طور میانگین عمق این کوچکترین دریا نیز، در این قسمت نشان‌دهنده عدد 208 است. راستی جالب است بدانید که دریاچه خزر ازلحاظ عمق، در رده سوم عمیق‌ترین دریاچه‌های جهان قرار دارد.
موقعیت جغرافیایی و ابعاد دریای خزر
حالا دیگر اجازه دهید از میزان طول این دریاچه بزرگ، بگوییم که برابر با 1205 تا 1280 کیلومتر می‌باشد. اما عرض دریای خزر را می‌توان، در باریک‌ترین نقطه آن تقریباً 196 کیلومتر دانست. البته این عرض تا 554 کیلومتر نیز، متغیر می‌باشد. اما قصد داریم از مختصات جغرافیایی، این دریاچه پهناور نیز بگوییم. شما می‌توانید آن را در عرض شمالی، بین 36 درجه و 33 دقیقه تا 47 درجه و 7 دقیقه مشاهده کنید. همچنین از نظر طول شرقی، بین 46 درجه و 43 دقیقه تا 54 درجه و 50 دقیقه قرار دارد. راستی یک نکته جالب دیگر آن است که دریای خزر، حدود 28 متر از سطح آبهای آزاد پایین‌تر است. بنابراین تعجب نکنید، چرا آب دریای خزر به هیچ اقیانوسی سرازیر نمی‌شود.
کشورهای همسایه دریای خزر
دریاچه خزر که به عنوان بزرگترین دریاچه جهان شناخته می‌شود، در ارتباط با پنج کشور می‌باشد. اما اجازه دهید از کشور عزیزمان که در ناحیه جنوبی دریای کاسپین قرار دارد، ایران شروع کنیم. ایران در میان کشورهای همسایه دریای خزر، از موقعیت استراتژیک ویژه‌ای برخوردار است. البته روسیه پهناورترین کشور جهان، در بخش شمالی آن قرار گرفته است. کشوری که بیشتر نقاط آن، دارای هوای سردسیری و کم باران می‌باشد. راستی از دیگر کشورهای همسایه دریای خزر، باید از جمهوری آذربایجان نام برد. کشور آذربایجان بین دو قاره آسیا و اروپا، قرار دارد و دریای خزر در غرب، به آن محدود است. همچنین بشنوید از همسایه شرقی دریای خزر، ترکمنستان که گذشته از صادرات نفت خام و گاز در کار صدور پارچه و پنبه نیز شرکت دارد. سرانجام آخرین همسایه دریای مازندران که کشور قزاقستان است و با صنعتی قوی، در ساحل شرقی دریا قرار دارد.
سهم ایران از دریای خزر
باید بدانید که دریای خزر دارای خط ساحلی، تقریباً 6500 کیلومتری با پنج کشوری است که آن را احاطه نموده‌اند. همچنین بنا به قرارداد تصویب شده سال 1921 بین روسیه و ایران، تنها این دو کشور حق استفاده مساوی از دریای کاسپین را داشتند. اما در نتیجه بنا بر قضیه انحلال شوروی، مشاهده می‌شود که پنج کشور در خطوط ساحلی این دریا سهیم هستند. البته کشور ایران از خط ساحلی این دریا، تنها برخوردار از میزان 657 کیلومتر آن است. اندازه خط ساحلی ایران، در قیاس با چهار کشور همسایه دریای خزر حد کمتری می‌باشد. چون خط ساحلی روسیه که باید بین چهار کشور تقسیم می‌شد، برابر 5843 کیلومتر می‌باشد. همچنین میزان سهم ایران از تقسیم دریا، به پنج قسمت مساوی نیز مورد موافقت برخی از کشورهای همسایه نیست. بنابراین سهم ایران از 11.3 % تا 20 % که خواسته کشور ایران است، می‌تواند متغیر باشد.
سهم کشورهای مختلف از دریای خزر
با در نظر گرفتن همسایه‌های دیگر خط ساحلی خزر، این نوار در قزاقستان (Kasakhstan) به میزان 1900 کیلومتر می‌رسد. همچنین ترکمنستان ((Turkmenistan 1768 کیلومتر، روسیه (Russia ) 1355، جمهوری آذربایجان(Azarbaijan) 820 کیلومتر از خط ساحلی خزر را در‌بردارند. اما قراردادی سه‌جانبه، در سال 2003 مابین کشورهای روسیه، قزاقستان و آذربایجان بدون حضور ایران و ترکمنستان منعقد گردید. این قرارداد بر مبنای تقسیم ذخایر زیر بستر، دریای مازندران آنهم به میزان 64% از این پهنه آبی انجام پذیرفت. بر اساس این قرارداد سهم روسیه 19% سهم کشور قزاقستان 29% و برای کشور آذربایجان نیز سهم 18% را قراردادند. البته از قرار سهم ترکمنستان را نیز 21% از زیر بستر دریای کاسپین، در نظر گرفتند. اما جهت کشور ایران نیز تنها سهمیه 13% منظور شد.
سهم کشورهای همسایه دریای مازندران
راستی باید به این موضوع هم اشاره داشت که منابع زیر بستر سهم ایران، در عمق بسیار واقع شده است. این مسئله استخراج ذخایر را از این قسمت دریا، بسیار هزینه‌بر کرده و لذا مقرون به‌صرفه نیز نمی‌باشد. اما باید دانست مضمون اساس‌نامه حقوق دریاها، توسط کشورهای همسایه دریای خزر مورد توافق قرارگرفته است. لذا به ناچار قوانین حقوقی دریاها، مورد تعهد خواهد بود. بنابراین بر پایه محتوای قرارداد حقوق دریاها احتمال دارد، سهم قزاقستان 29.9 % باشد. پس از آن نیز جمهوری آذربایجان با 20.7 % و ترکمنستان با 19.2 % قرار بگیرند. آنگاه ایران با 14.6% و روسیه نیز با سهمی معادل15.6 % در این تقسیم‌بندی واقع می‌شوند. البته اگر دریای خزر به عنوان دریاچه بنا بر پافشاری ایران مورد ارزیابی قرار بگیرد، آن‌وقت قانون تقسیم بر پنج در مورد آن صادق می‌گردد. آنگاه سهم کشورهای مختلف از دریای خزر، نظیر کشور ایران 20% خواهد بود.
موجودات دریای خزر
آیا تاکنون به انواع و تعداد جانوران و موجوداتی که در دریای مازندران زندگی می‌کنند، اندیشیده‌اید؟
شاید باورتان نشود که این دریاچه پهناور، جایگاه زیست 1322 گونه جانور و 575 نوع گیاه است. اما براستی که می‌توان اسراری شگرف‌انگیز از زیبایی‌ها را، در اعماق این دریا به نظاره نشست. تعجب نکنید، در حدود 100 گونه ماهی در دریای خزر حیات دارند که از آنان می‌توان به نوع حفاظت شده ماهی خاویاری نیز اشاره نمود. اما اجازه دهید از گیاهان این کوچکترین دریا، از گیاهان آبزی ماکروفیت‌ها نیز بگوییم. این‌گونه گیاهان که جزء گیاهان گل‌دار می‌باشند، یا در آب غوطه‌ور و یا شناور هستند. اما درواقع به عنوان غذای ماهیها و بی‌مهرگانی که در آب زیست می‌کنند و حتی پرندگان آبی، نیز کارایی دارند. البته اقسام مختلفی از جلبک‌ها نظیر جلبک زرد طلایی، سبز آبی و … را می‌توان، در این دریا مشاهده کرد.
شگفتی و زیبایی حیات در دریای خزر
همچنین تعداد زیادی، از باکتری هتروتروف نیز در دریای خزر وجود دارد. حتی باید از بی‌مهرگان که قسمت اعظم جانداران دریای کاسپین را تشکیل می‌دهند، نیز نام برد. نظیر اسفنج‌ها که همواره در دریا زندگی می‌کنند، البته بی‌حرکت بوده و با گیاه اشتباه گرفته می‌شوند. حالا لازم است از پرندگان، دریای خزر نیز بگوییم. این دریا مکان امنی برای پرندگانی نظیر مرغابی‌های زیبا با شنای روح‌بخش روی آب، قوها، چنگرها و … هست. البته باید از خزندگان این دریا نیز، به دو گونه مار دریایی غیر سمی اشاره کرد. اما از تنها گونه پستاندار دریای خزر، بهتر است از فک دریایی نام برد. البته فک دریایی گرچه در همه جای دریای مازندران وجود دارد، ولی جایگاه اصلی آن را در ناحیه خزر شمالی می‌توان یافت.
انواع ماهی های دریای خزر
بهتر است بدانید که اندوخته بسیار گرانقدری را از انواع ماهیها، در دریای خزر مشاهده می‌نمایید. بگذارید از ماهی سفید مروارید سفید گوشت ماهی دریای کاسپین، اول از همه بگوییم. همچنین از ماهی‌کپور با جنب‌وجوش فراوان در گل‌ولای و ماهی قزل‌آلا با سری کوچک و پوست خالدار، باید نام برد. اما باید به ماهی کولی که در انواع کاس کولی، شاه کولی و … دیده می‌شود، نیز اشاره کرد. حتی ماهی کفال که شمالی‌ها اغلب این ماهی را به‌صورت شور یا دودی مصرف می‌کنند، در این بحر دیده می‌شود. اما البته از ماهی به نام سیم که نمایی به‌صورت کتابی دارد، ماهی محبوب و پرطرفدار سوف و اردک‌ماهی که اغلب در مازندران به نام سوپ نیز شناخته می‌شود، اجازه دهید مطالبی عنوان شود.
دنیای اعجاب‌انگیز از انواع ماهی های دریای خزر
همچنین باید به بهترین و باکیفیت‌ترین‌های ماهی دنیا در دریای خزر، به نام ماهی آزاد نیز اشاره کنیم. ماهی خوشمزه‌ای که آن را سومون و گاهی اوقات، به نام سالمون نیز می‌شناسند. اما بگذارید از ماهی‌های خاویاری، نظیر اوزن‌برون نیز با معروفیت جهانی آن بگوییم. البته به نظر می‌رسد که مناسب‌تر است، آن را کباب کرده و سپس نوش جان کنید. همچنین انواع ماهیان خاویاری نظیر فیل‌ماهی، قره‌برون، تاس ماهی ایرانی، ماهی خاویاری گلد و … را نیز در دریای خزر باید نام برد. البته بدانید که ماهی‌های خاویاری دریای خزر، تقریباً تأمین‌کننده 90 % خاویار دنیا می‌باشند. اما همچنین از شک ماهیان، گاو ماهیان، ماهی کلمه و … نیز در دریای کاسپین باید سخن گفت.
بندر های دریای خزر
باید دانست بنادر جنوبی ایران ازنظر اهمیت صادرات، معاملات و تجارت، نقشی بسیار اساسی‌تر نسبت به بنادر شمالی ایفاء می‌سازند. اما دورنمای جذاب و سرسبز مناظر، در بندرها و کناره‌های دریای خزر در وصف نمی‌گنجد. دراین‌میان بی‌شک نام بندر انزلی در کرانه دریای خزر، به‌عنوان نخستین بندر در شمال کشور به گوش شما خورده است. بندری زیبا با داشتن گمرکی کارآمد که در تجارت و اقتصاد، نقشی شایسته در کشور بازی می‌کند. اما اگر بخواهیم از بندر دیگری در دریای خزر بگوییم، نام بندر ترکمن درخشش خاصی از خود نشان می‌دهد. بندر ترکمن در سواحل تماشایی این دریا، در شهر گلستان از چشم‌انداز جذابی برخوردار است. یادتان باشد این بندر با توجه به صید بسیار ماهی خاویار، در این منطقه به مروارید سیاه نیز شهرت دارد. همچنین به همین علت، قطبی اساسی در اقتصاد استان گلستان به حساب می‌آید.
بازهم از بندرهای زیبای خزر
حالا که صحبت از بندرهای دریای خزر است، مبادا هرگز از بندر نوشهر غافل شوید. بندر نوشهر گذرگاه زرینی، جهت حمل‌ونقل و همین‌طور ترانزیت کالا محسوب می‌شود. بنابراین نقشی بزرگ در راستای توسعه اقتصادی و تجارت بر عهده دارد. راستی از بندر اعجاب‌انگیز و زیبای گز نیز، بگوییم. بندری که در تلفیقی هیجان‌آور از ساحلی آرام و طراوت‌بخش جنگلی، از سلسله جبال البرز را در دورنمایی بی‌نظیر تجلی می‌دهد. اکنون اجازه دهید از بندر فریدون‌کنار که به زیبایی تمام در کنار ساحل زیبای خزر قابل مشاهده است، سخن بگوییم. این بندر هیجان‌انگیز نیز در فعالیت‌های مبادلات اجناس، تخلیه، بارگیری غلات و … با اهداف تجاری ساخته شده است. اما بندر شکوهمند امیرآباد، با ویژگی ارتباط به خطوط ریلی کشور و راهیابی به کشورهای آسیای مرکزی از مناطق ویژه اقتصادی است. البته این بندر را، در ساحل شرقی دریای خزر واقع در استان مازندران مشاهده میکنید.
منبع های رودی که به دریای خزر می‌ریزند
از پدیده‌هایی که سطح آب دریای خزر همواره تحت تأثیر آن است، آب رودخانه‌هایی است که به آن سرازیر می‌گردند. البته باید دانست که در حوضه آبریز دریای مازندران، تعداد زیادی رودخانه سهیم هستند. حتی در این رابطه می‌توان به رودخانه ولگا، به‌عنوان یکی از پرآب‌ترین‌های این پهنه آبی محصور در خشکی اشاره کرد. رود ولگا که از غرب روسیه، منبع می‌یابد و به‌عنوان طولانی‌ترین رود در اروپا مشهور است. آنگاه با ریختن به دریای کاسپین، در سطح آبی آن نقشی اساسی دارد. اما باید از رود اورال که از کوه‌های اورال در روسیه و قزاقستان سرچشمه می‌گیرد، نیز سخن گفت. این رود در مرز بین، قاره‌های اروپا با آسیا قرار دارد. راستی رود ترک نیز از رشته جبال قفقاز، در کشور گرجستان مبنا می‌یابد. سپس مسیری طولانی را در روسیه، طی طریق نموده و آنگاه خود را به دریاچه خزر می‌رساند.
منبع رودهای دیگر خزر
از دیگر رودهایی که در حوضه آبریز خزر قرار دارند، می‌توان به رود سولاک، رود کورا با سرچشمه‌ای از ترکیه اشاره داشت. همچنین رود ارس که از آناتولی ترکیه، سرچشمه دارد و البته رودخانه‌ای پرآب نیز می‌باشد. راستی رودخانه ارس، پس از مرز مشترک بین ارمنستان، ایران و جمهوری آذربایجان با طی مسافتی به دریاچه خزر می‌ریزد. اما از سفیدرود نیز بگوییم که سرآغاز آن را، از کوه چهل چشمه مربوط به کردستان می‌بینیم. این رود نیز در مکان اتصال رودخانه عظیم شاهرود و رود قزل‌اوزن، سپیدرود نام می‌گیرد. سرانجام رودخانه سفیدرود به حوضه آبریز، دریای مازندران سرازیر می‌شود.
البته رود سه‌هزار که منبع آن کوه‌های سبلان است و رودخانه تالار با منشا از سوادکوه به دریای کاسپین می‌ریزند. همچنین رودخانه هراز که از دماوند، رودخانه تجن از کوه‌های علی‌خانی، داراب کوه و سرکوه دامنه‌های شمالی البرز سرچشمه گرفته و دیگر رود‌ها نیز به دریای مازندران می‌ریزند. رودخانه چالوس نیز به این دریا می‌ریزد.
حجم آب دریای خزر
حجم آب دریای خزر، تابع عواملی نظیر تغییرات دما، میزان تبخیر و درجه شوری آن می‌باشد. اما از علل تغییرات حجم را، می‌توان ورودی رودخانه‌ها به حوضه آبریز دریای خزر یا خروجی آب دانست. خروجی آب دریای کاسپین، به خلیج قره بغاز گل که سدی خاکی آن را از دریای مازندران تفکیک می‌کند. البته بدانید که میزان تبخیر آب در این خلیج بسیار زیاد است. همچنین سطح آب دریای خزر، از سطح آب این خلیج بیشتر است. درعین‌حال باید دانست که خلیج قره بغاز گل، موجب تبخیر و از بین رفتن حجم زیادی از آبهای وارد شده رودخانه ولگا به دریای خزر می‌باشد. اما به نحوی حجم این پهنه آبی محصور در خشکی، به میزان رسوب در دریا نیز بستگی خواهد داشت. حتی نمی‌توان میزان بارش به دریای کاسپین را، در زمینه حجم آن بی‌اثر دانست. راستی حجم آب دریای خزر، معادل 78.200 کیلومتر مکعب می‌باشد.
کشتیرانی در دریای خزر
معاهده فضاحت‌بار ترکمانچای بود که دست برتری روسیه را، در بحر خزر آزاد کرد. سپس روسیه با توجه به موقعیت استراتژیک دریای مازندران، دارای حق کشتیرانی تجاری و جنگی در این پهنه آبی شد. اما همراه با این قرارداد تأسف‌بار، برای ایران کوچکترین حقی از لحاظ کشتیرانی جنگی وجود نداشت. آنگاه ایران تنها به کشتیرانی تجاری و نه حق برخورداری از نیروی دریایی نظامی، در دریای کاسپین پرداخت. البته در دوره قاجار نیز، کشتیرانی تجاری بین بندرهای تزار روسیه و ایران برقرار بود. اما سرانجام بعد از گذشت دو قرن، قراردادهای قبلی لغو گردید. انقلاب بلشویکی در سال 1917 روی داد و سالهای فروپاشی شوروی سابق، فرا رسید. آنگاه در سالهای 1921 و 1940، معاهداتی تنظیم شد. بنا به توافقات جدید، کشتیرانی برای دو کشور به‌طور مشاع در حق استفاده دریای مازندران قرار گرفت. درواقع به کشور ایران نیز، حق کشتیرانی نظامی و بازرگانی داده شد.
بیشتر بدانید از کشتیرانی دریای خزر
در قیاس با ناوگان بزرگ دریایی روسیه، ایران فقط از شناورهای کوچکی به‌عنوان گارد ساحلی برخوردار بود. همچنین در توافقات باکو نیز، مسئله خلاف بودن کشتی‌های جنگی برای کشورهای غیر ساحلی خزر تصویب گردید. اما بدانید کشتیرانی ایران، در سال 1371 کار خود را با خرید سه فروند کشتی شروع نمود. یکی از اهداف این کشتیرانی، در افزایش ظرفیت‌های حمل‌ونقل دریایی بود. همین‌طور گسترش خطوط ارتباطی به بندرها نیز، جزء اهداف ناوگان جمهوری اسلامی ایران در کرانه‌های این دریا است. با توجه به ازدیاد معاملات تجارتی به نظر می‌رسد، افزایش سهم ایران از طریق گسترش زیرساخت‌های بازرگانی و بهینه‌سازی سفرهای دریایی تثبیت می‌شود. این کار باید بر اساس نیازها در معاملات کالاها و ترانزیت آنها به سایر کشورها انجام بگیرد. ناوگان نیروی دریایی ایران در دریای مازندران، برای حضوری فعال در بازارهای جهانی با افزایش خطوط کشتیرانی و بنادر اقدام به این امر می‌نماید.
تاریخچه مالکیت کشورهای مختلف بر دریای خزر
باید دانست که دریای کاسپین، جزء مالکیت کشورهای ساحلی آن قرار دارد. بنابراین منابع نفت و گاز و دیگر ذخایر زیر بستر این دریا و تنوع ماهی نظیر ماهی‌های خاویاری موضوع مورد بحث در مالکیت کشورهای ساحلی می‌باشد. از مطالعه تاریخ درمی‌یابیم که تا قبل از انقلاب کمونیستی شوروی، تملک کامل خزر با این کشور بود. این مالکیت بنا به معاهدات گلستان و ترکمانچای در سالهای 1813 و 1828، به این کشور تعلق گرفت. بعد از انقلاب بلشویکی بنا بر معاهدات 1921 و 1940 مالکیت خزر بین روسیه و ایران به‌طور مشاع تقسیم شد. سرانجام با تقسیم شوروی به کشورهای روسیه، آذربایجان، ترکمنستان و قزاقستان، نیاز به مدون‌سازی رژیم حقوقی دریای خزر احساس گردید. همچنین مسئله تقسیم مالکیت دریای کاسپین به‌طور مساوی، مخالفت کشورهای ساحلی دریای خزر را برانگیخت. بدین‌ترتیب آذربایجان، در سال 1998 درخواست مالکیت خود از دریاچه خزر را طلب نمود.
پیشینه تملیک کشورهای ساحلی خزر
آذربایجان بنا به استقلال از روسیه، به‌‌منظور استفاده از ذخایر زیر بستر و سطح دریا پیشنهاد تقسیم بر پنج قسمت را بر اساس خط ساحلی نمود. همچنین موضوع اختصاص بیشترین سهم مالکیت به کشور قزاقستان نیز، در جلسات کشورهای ساحلی مطرح گردید. البته روسیه در قراردادی با قزاقستان، موافقت کرد که دریای مازندران را بر اساس بستر آن تقسیم نمایند. درحالی که آذربایجان و ترکمنستان، خواهان تقسیم مالکیت دریا بر اساس بستر و سطح آب بودند. آنگاه توافق‌نامه سه‌جانبه سال 2003 بین روسیه، آذربایجان و قزاقستان، بدون حضور ایران و ترکمنستان بر اساس منابع زیر بستر امضاء شد. در اینجا آذربایجان، اکتشاف و استخراج نفت و گاز را از این پهنه آبی شروع کرد. سرانجام در سال 2018 میلادی برابر با سال 1397 خورشیدی، کنوانسیون رژیم حقوقی این دریا در اکتائو قزاقستان ارائه شد. سپس پنج کشور ساحلی، نسبت به امضاء آن اقدام نمودند.
ساحل های دریای خزر
زیبایی سحرانگیز ساحل‌های دریای خزر در تلفیقی رویایی از رنگ‌های سبز جنگل و آبی دریا بی‌شک مفتون‌کننده است. در سواحل دریای مواج خزر، نفس می‌کشید و قدر لحظات خوش زندگی را درک میکنید. سواحلی که شما را جذب می‌کند و هر سال در خوش آب‌وهوا‌ترین فصل، به‌سوی خود فرا می‌خواند. بگذارید از این سواحل بسیار جذاب، به ساحل چابکسر اشاره کنیم.
اگر می‌خواهید طبیعت بکر و هیجان‌انگیز، از دریای نیلگون را درآمیختگی جنگل نظاره کنید، به این ساحل بروید. حالا به یکی از زیباترین نوار ساحلی، سرمی‌زنیم. ساحل بندر انزلی که در پاییز، با هیجان قدم‌زدن در زیر باران همراه است. اما در تابستان با شنای مفرح و پناه بردن به آلاچیق‌ها از انوار طلایی خورشید، تجربه‌ای دلچسب بیابید. حتی در این ساحل ممکن است، هیجانات درونی را با یک قایق‌سواری تسکین ببخشید. راستی از ساحل صدف آستارا هر چه گفته شود، باور کنید کم گفته‌ایم.
از ساحل های معروف دریای خزر می‌توان به ساحل چمخاله در نزدیکی شهر لنگرود اشاره کرد.
سواحل جذاب دریای کاسپین
ساحل درخشنده آستارا را می‌بینید، با نمایی از زیبایی که مدیون صدف‌های ریز و درشت خود است. اما بگذارید از فضای آرامش‌بخش، ساحل خلج رامسر نیز بگوییم. فضایی مناسب جهت تفریحات گردشگری، با انواع غذاهای خوشمزه که می‌توانید در رستوران‌های این ساحل نوش‌جان نمایید. بی‌شک از این همه زیبایی و هیجان، در سفر به سواحل دریای خزر شگفت‌زده می‌شوید. از ساحل های چالوس مثل ساحل رادیو دریا نیز نباید غافل شد.
اما تعجب نکنید، اگر از زیبایی ساحل بندر کیاشهر نیز بگوییم. ساحل ماسه‌ای منحصربه‌فردی که از شنای لذت‌بخش و شوق تماشای غروب دل‌انگیز خورشید آن نیز، نمی‌توان گذشت. البته با ساحل زیبای نور، هم آشنا شوید و از امکانات گردشگری، اسکله و رستوران دریایی دلچسب آن لذت ببرید. آنگاه انواع ورزش‌های آبی را، در این ساحل طراوت‌بخش مورد استفاده قرار دهید و احساس سرمستی و نشاط بیابید. اما حیف است اگر از ساحل تمیز و پردرخت سی‌سنگان، ساحل دستک، ساحل خاطره‌ساز متل قو، نمک‌آبرود و غیره نیز سخنی گفته نشود.
شیطان دریای خزر، کوچک اما خطرناک
لابد شنیده‌اید که دریای مازندران، کوسه ندارد. اما مهمانی ناخوانده، مضر، خطرناک و البته گوشت‌خوار، به نام شانه‌دار مهاجم در دریای خزر وجود دارد. راستی تاکنون از خود پرسیده‌اید، چرا ماهی‌های کیلکا و ماهیان خاویاری این دریا کم شده‌اند؟
احتمال می‌دهند یک نوع موجود ژله‌ای با خاصیت چسبندگی فراوان، از طریق مخزن آب توازن کشتی‌ها وارد دریای مازندران شده باشد. این ماهی نخستین بار از طریق کانال ولگا – دن و آبهای شیرین آن، به دریای مازندران راه یافت. درعین‌حال بدانید که زئوپلانکتونها، غذای اصلی کیلکاها هستند. از طرفی شانه‌دار مهاجم نیز، اشتهای سیری‌ناپذیری خود را با خوردن زئوپلانکتونها، تخم‌ها و حتی لارو ماهیها برطرف می‌سازد. حالا که متوجه شدید چگونه تعداد کیلکا کاهش می‌یابد، بدانید که کیلکا غذای ماهی‌های خاویاری و همچنین فوک‌های دریایی می‌باشد. بنابراین شانه‌دار مهاجم دریای مازندران، عامل اساسی در کاهش تعداد ماهی‌های خاویاری و باعث انقراض فوک دریایی می‌باشد.
گاز و نفت دریای خزر
اگرچه بی‌شک گفتن اینکه دریای خزر سرشار از منابع عظیم نفت و گاز است، شاید درگذشته عجیب و غیرقابل باور به نظر می‌رسید. اما در دنیای کنونی، سخن از تخمین انباشته 120 میلیارد بشکه نفت و 13 تریلیون مترمکعب گاز این دریا است. ثروتی عظیم که شامل، همسایگان حاشیه ساحلی این دریای ارزشمند شده است. مسئله استخراج نفت و گاز، چند سالی پس از قضیه تقسیم شوروی در سال 1991 انجام پذیرفت. اما برای نخستین بار، این آذربایجان بود که در سال 1997 دست به استفاده و استخراج این نعمت خداداد زد.
همچنین ترکمنستان دیگر همسایه حاشیه ساحلی این دریا نیز، چندان بیکار نماند. ترکمنستان در سال 2007 میلادی و سپس روسیه در سال 2010 میلادی، بهره‌برداری از این ذخایر دریایی را شروع نمودند. البته علی‌رغم ادامه این استخراج و اکتشاف در سال6 201 توسط قزاقستان، ایران دست به استخراج نفت و گاز نزد.
منابع نفت و گاز دریای کاسپین
اما شاید علت را، در تسهیل حفاری منابع عظیم نفت و گاز خلیج‌فارس و کم‌هزینه‌تر بودن این استخراج باید دید. همچنین بعضی از متخصصان این فن، باور دارند که منابع نفتی ایران در دریای مازندران در اعماق زیادی قرارگرفته است. البته این موضوع استخراج نفت را، هرگز مقرون‌به‌صرفه نمی‌سازد. همین‌طور مسئله حفاری و استخراج نفت، در سواحل صاف ایران نیازمند دستگاه‌های فناوری و تکنولوژی‌های جدید با هزینه بسیار می‌باشد. راستی این موضوع که منابع نفت و گاز در بخش‌های شمالی و غربی خزر موجود است، تا مدتی قابل‌تأمل بود.
سرانجام اثبات این موضوع که منطقه جنوبی خزر نیز از ذخایر نفت و گاز برخوردار است، امکان‌پذیر شد. بنابراین توافق ایران با کشور آذربایجان که جهت استخراج نفت دارای تجارب بین‌المللی بود، مورد استقبال طرفین واقع شد. همچنین شرکت نفت ملی ایران با گشایش و افتتاح شرکت نفت خزر، در این زمینه قدمی بزرگ برداشت.
آلودگی های دریای خزر
دریای کاسپین با دفینه گرانقدر درونی که شاید همین ذخایر، عاملی اساسی بر پوشیدن جامه تیره و غبارآلود بر پیکر زلال و شفافش است، هنوز کورسویی از درخشندگی دارد. دریایی که علی‌رغم کسب عنوان بزرگترین دریاچه امروزه از درد می‌نالد، زیرا مدال گران آلودگی بر گردن دارد. اجازه دهید از بار سنگینی که اندک‌اندک این دریای باارزش را به زوال و نیستی رهنمون می‌سازد، بگوییم. در ابتدای مقوله به آلودگی‌های نفتی که خطری بسیار جدی و مخرب است، اشاره می‌کنیم.
تهدیدی که گاه بر اثر، اکتشاف، استخراج و حفاری این طلای سیاه حاصل می‌شود. اما بگذارید از آلودگی دریای کاسپین که بر اثر سریز شدن نفت از چاه‌های حفاری صورت می‌گیرد، سخن گفته شود. حتی امکان دارد این آلودگی‌ها، بر اثر حمل و نقل نیز وارد این دریای شکوهمند شود. آنگاه مشاهده میکنید لکه‌های بزرگ و سیاه آلوده، نصیب تن شفاف و بلوری آب نیز می‌شود.
دیگر عوامل آلوده‌ساز دریای خزر
اما نمی‌توان از زباله‌هایی که در مسیر رودخانه ولگای روسیه به این دریای باعظمت سرازیر می‌شود، نیز نگفت. زباله‌هایی که به نحو غریب و ناخوشایندی، شکوه تماشایی دریا را به سخره می‌گیرند. همچنین هرگز نباید از گنداب‌های خانگی یا حتی فاضلاب‌های صنعتی، مواد زائد و پسماندهای کارخانه‌ها نیز به‌آسانی گذشت. حتی مواد آلاینده و دورریز ناشی از کشاورزی نیز، نقش مؤثری در این آلودگی دارند. آنجا که با رها نمودن زباله‌های شهرها و روستاها، تأثیر بسیاری در آلودگی دریای مازندران ایفاء می‌سازید.
بنابراین بی‌پرده و خارج از مسئله رتبه‌بندی کشورها، در میزان این عوامل مخرب باید گفت و می‌گوییم. بی‌شک انگشت اتهام، جانب کشورهای ساحلی خزر را نشانه می‌گیرد. همسایه‌هایی که به‌دوراز حرمت همسایگی با عدم نگهداری و محافظت از این بحر، در مرور زمان خواه‌ناخواه به نقصان آن مبتلا می‌شوند.
تهدیدات زیست محیطی دریای خزر
اجازه دهید به تهدیدات زیست‌محیطی دریای خزر که قبلاً برشمردیم، ارعاب و انذار زیست‌محیطی گردشگری ساحلی را نیز اضافه نماییم. البته به‌تناسب افزایش گردشگری و عدم وجود سیستم مناسب فاضلاب، اثرات قایق‌سواری و ریزش سوخت قایق به دریا نیز، از عوامل تخریب زیست‌محیطی است. عدم نگهداری و حفاظت از سواحل، با افزایش فعالیت‌های انسانی متناسب با دریا نیز نوع دیگر این تهدیدات است. در این رابطه حتی می‌توان، به دور انداختن مواد زائد و زباله‌ها در دریا و ساحل اشاره نمود.
همچنین نباید بهم خوردن اکوسیستم طبیعی دریای کاسپین را که ناشی از وجود نوعی مهاجم در آن است، نادیده شمرد. مهاجمی که باعث بهم خوردن تعادل مواد غذایی دریا، می‌شود و موجب نوعی تخریب زیست‌محیطی آن می‌گردد. البته انواع سمپاشی، حاکی از کشاورزی نیز موجب این تهدید می‌شود. حتی اصوات بلند ناشی از کارهای حفاری‌های نفتی نیز، بر ماهیان این دریا اثرات تخریبی دارد.
تخریب زیست محیطی دریای کاسپین
البته از مسمومیت ماهی‌های دریا که ممکن است، بر اثر رسوبات نفتی و مواد شناور به وجود آید، نیز می‌گوییم. این تخریب زیستی، در مدت زمان طولانی به‌ویژه گریبان گیر برخی پرندگان می‌گردد. البته این احتمال است که پرندگان، تغذیه خود را از ماهیانی قرار دهند که این مواد نفتی را خورده‌اند. حتی در زمینه تهدید زیست‌محیطی می‌توان به صید بی‌رویه و افزایش فعالیت‌های انسانی، در بندرها و سواحل دریا اشاره نمود. به‌هرحال این تغییرات نامساعد زیست‌محیطی دریای خزر به هرگونه باشد، باعث آلودگی اکوسیستم دریایی می‌شود.
البته باید دانست که این تهدید زیست‌محیطی، به تبعیت از عواملی در خشکی و دریا می‌باشد. همچنین کنوانسیونی در زمینه حفاظت از دریای خزر در تهران نیز، با حضور نمایندگان پنج کشور ساحلی نقش گرفت. البته چون مفاد این کنوانسیون جهت نجات دریای خزر در 21 مردادماه 1385 لازم‌الاجرا گردید، این روز به‌عنوان « روز دریای خزر» شناخته شد.
بررسی اقتصادی دریای خزر
اهمیت دریای خزر، همواره به لحاظ تجاری و اقتصادی، دارای قدمتی طولانی بوده است. گردشگری بنادر و سواحل زیبای خزر، گشاینده یکی از ابعاد اقتصادی و ایجاد شغل این دریا از قدیم بوده است. البته با توجه به تنوع موجودات آبزی، موضوع اقتصادی و اکولوژیکی دریای کاسپین نیز مورد توجه می‌باشد. حتی جنگل و کشاورزی نیز علاوه بر صیادی و صید ماهی‌های خاویاری، راهگشای دریچه اقتصادی پهنه خزر می‌باشد. اما مقابله با شانه‌دار مهاجم، به جهت کمبود منابع غذایی دریا از مسائل مهم اقتصادی است که توجه را می‌طلبد. کاهش رواج صید و صیادی خصوصاً ماهی‌های خاویاری به علت وجود شانه‌دار مهاجم، از نظر اقتصادی بسیار قابل بررسی است. همچنین باید از ترانزیت کالا، معاملات تجاری، صادرات و واردات و حمل‌ونقل هم همواره در این پهنه آبی نام برد.
وضعیت اقتصادی و تجاری دریای مازندران
اما با کشف ذخایر نفت و گاز موجود در کف دریای مازندران، افق تازه‌ای از پیشرفت اقتصادی نصیب کشورهای ساحلی خزر شد. همچنین با کاهش سهم ایران از نظر منابع نفت و گاز، بر اساس تقسیمات خط میانی سود زیادی به دیگر کشورهای ساحلی خزر می‌رسد. خصوصاً با احداث خط لوله در بستر دریا، این بهبود روند اقتصادی کشورهای دیگر افزون خواهد شد. البته اولین همایش اقتصادی خزر، در زمینه مسائل اقتصادی و تجاری در ترکمنستان پیرو «کنوانسیون تهران» تشکیل شد. در این همایش توجه به همکاری‌های اقتصادی کشورهای ساحلی خزر، علاوه بر بهبود موضوعات زیست‌محیطی مطرح گردید.
اشک‌های نیلگون دریای خزر
به کرانه سواحل زیبای خزر که می‌روید، غرق لذت شنا، غواصی، قایق‌سواری و انواع تفریحات می‌شوید. اما بد نیست در کنار هوای پاک، دور از آلودگی و طبیعت زیبایی که نشان از طراوت و نشاط دارد، دمی هم به دریای خزر بیاندیشید. خوب که نظاره کنید، دریای خزر مدتها می‌شود که گریان، خشمگین و دل‌شکسته است. آنگاه‌که بدون نگاهداشت حرمت، زباله به سواحل و یا به تن پاک و زلالش می‌ریزند و از شفافیت آن می‌کاهند. حتی در زمانی که تن سپیدش، با لکه‌های بزرگ نفتی آلوده و سیاه می‌گردد، غمگین می‌نماید. البته که از صید بی‌رویه و کم شدن ذخایرش، با هجومی نامعقول نالان است. اما حتی خشم عصیانگر دریا را که در موج‌هایی خروشان و پرتلاطم تجلی می‌یابد، در موج‌سواری‌ها رنگ می‌بازد. بنابراین بیایید به اشک‌های نیلگون دریا که از دست بشر می‌ریزد، بیاندیشید. زیرا این دریای خزر است که از نابودی، رنجور می‌باشد.
آب و هوای بندر و ساحل‌های دریای خزر
با توجه به موقعیت دریای مازندران و سلسله کوه البرز یک آب و هوای مرطوب و پر بارش در ساحل این دریا شکل گرفته است. در بخش زیر پیشبینی وضع آب و هوای چندین شهر و ساحل دریای خزر را در پنج روز آینده مشاهده می‌نمایید.
بندرتركمن آب و هوا
بابلسر آب و هوا
بندر انزلی آب و هوا
موقعیت دریای خزر در نقشه
موقعیت جغرافیایی این دریا با توجه به وسعتش در ذهن همگی ما نقش بسته است. با این وجود دیدن آن روی نقشه و بررسی آن حس و حال خاص و ناسیونالیستی به ما خواهد داد.
بخشی از عکس‌های این پست را جنابان آقایان رضا دانیال، رضا محمدی سیسرا و خانم نرگس شادی ثبت نموده‌اند.
امتیاز شما به این صفحه:
دریای خزر
دریای خزر گهواره‌ای نیلگون در شمال ایران قرار دارد. این دریا با نام‌های دریای مازندران و کاسپین نیز شناخته می‌شود. در مقاله بالا به معرفی، ابعاد، تاریخچه، ماهی، موقعیت و بنادر و ساحل های دریای خزر پرداختیم.
