دليجه، از پرندگان كوچك شکاری حیات وحش ایران است كه به خانواده شاهين‌ها تعلق دارد. این پرنده در واقع یک شاهین کوچک است. شاهین نام عمومی ۳۷ گونه پرنده شکاری است، که در سردهٔ Falco قرار می‌‌گیرند. این پرندگان در تمام قاره‌های جهان به جز قطب جنوب زندگی می‌کنند. در این مقاله به بررسی مشخصات ظاهری، معرفی، رفتار شناسی، نحوه شناسایی دلیجه، رژیم غذایی، عکس دلیجه نر و ماده، لانه سازی، طول عمر، حرکات، نقش در فرهنگ و تاریخ و زیستگاه‌های دلیجه خواهیم پرداخت. با ما همراه باشید.

طبقه بندی علمی دلیجه

مشخصات ظاهري دليجه

دليجه‌ها معمولا 32 تا 39 سانتیمتر از سر تا دم، با طول بالهای 60-73 سانتیمتر اندازه‌گیری شده‌اند. ماده‌هاي دليجه به طور قابل ملاحظه‌اي از نرها بزرگتر هستند، نر بالغ وزنی به طور متوسط 155 گرم دارند. وزن ماده‌ها به طور حدود 184 گرم است. بنابراین در مقایسه با سایر پرندگان شكارچي کوچک هستند .

دليجه از پرندگان بومي حیات وحش ایران

رنگ بال هاي دليجه‌ها عمدتاً قهوه‌ای روشن با لکه‌های مایل به مشکی در قسمت بالایی و دارای پرهای قهوه‌ای مایل به مشکی در قسمت زیرین بدنشان است. دم آنها به رنگ قهوه ای با نوارهای سیاه در ماده‌ها است و در هر دو جنس نوک مشکی با لبه سفید باریک مشاهده مي‌شود. نرها دارای سر و دم خاکستری رنگ دارند و لكه هاي سياه در روي پرهاي نرها كمتر است.

به عبارتی دیگر این پرندگان بدنی باریک، بال‌هایی نوک تیز و دمی بلند با انتهایی صاف و یا اندکی گرد دارد. یک حلقه باریک در اطراف چشم به رنگ زرد روشن در دليجه‌ها وجود دارد. ناخن‌های پا و عنبیه چشم سياه رنگ است. ناخن‌هاي سياه رنگ، یکی از مشخصات تمایز این پرنده با دلیجه کوچک است. در دليجه كوچك ناخن‌ها سفيد رنگ است.

رفتار شناسي دليجه

مانند اکثر پرندگان شكارچي، دليجه‌ها بینایی فوق العاده ي دارند و اين امر آنها را قادر می‌سازد تا طعمه‌های کوچک را از فاصله دور مشاهده کنند. پس از مشاهده طعمه، اين پرنده با یک شیرجه کوتاه و شیبدار به سمت هدف حمله می‌کند. این گونه‌ها قادر هستند، نور ماوراء بنفش را در نزدیکی خود ببیند. اين قدرت به اين پرندگان این امکان را می‌دهد، که مسیرهای ادرار جوندگان را تشخیص دهند. زیرا در نور خورشید ادرار جوندگان، درخشش رنگی فرابنفش دارند. اين پرنده عادت به بال زدن درجا طولانی‌ مدت شبیه فن و حالت شناوري در هوا، قبل از شكار طعمه‌اش را دارد.

در واقع دلیجه ها استاد درجا بال زدن در آسمان هستند. در واقع از روشهای مورد علاقه دلیجه‌ها است که از زمینی که بر فراز آن پرواز می‌کنند نقشه برداری و اسکن کنند. آنها کمی بالاتر از پوشش زمین، از منطقه نقشه‌برداری می‌کنند و هنگامی که طعمه حرکت کرد، روی آن یورش می‌برند. این پرنده شکاری زیرک معمولا طعمه خود را با یک پا و چنگال می‌گیرد.

دليجه‌ها معمولاً پرندگان انفرادی هستند. آنها فقط در فصل تولید ‌مثل به صورت جفت دیده می‌شوند یکی از نکات جالب توجه این است که آنها شکارچیان روز هستند و شبانه شكار نمي‌كنند. آنها چندين وعده غذايي بايستي در طول روز بخورند. اين پرندگان،‌ حیواناتی آرام و ساکتی هستند. هنگامی که آنها مي‌خواهند هشدار بدهند صداي ‘kii-kii-kiikii’ و هنگام پرواز و ارتباط با پرندگان ديگر صداي “kik-kik” را تولید می‌کنند. اندازه قلمرو دلیجه حدودا 2 تا 10 کیلومتر‌مربع است.

در عکس بالا یک دلیجه ماده زیبا را مشاهده می‌کنید.

نکات برجسته دليجه‌ها براي شناسايي آنها 

مشهورترین ويژگي دليجه‌ها، معلق بودن آنها در هوا است. دليجه ها از دم و بال های خود برای حفظ موقعیت خود در هوا استفاده می‌کنند. با بينايي بسیار تیزشان ، اين پرندگان می توانند سوسک را از فاصله 50 متری و شايد دورتر هم پیدا کنند.

 دليجه در كشورهاي اروپايي با نام “بادگیر” معروف است. این امر و لقب به دلیل شكار و پرواز اين پرنده در وزش باد سهمگين است. به عبارتی این پرنده بر باد غلبه می‌کند.

فیلم دلیجه

در کلیپ کوتاه زیر یک دلیجه ماده را مشاهده می‌نمایید.

رژيم غذايي دليجه

پرندگان كوچك و خفاش‌ها، جوندگان نظير موش،‌مارمولك، قورباغه، کرم‌های خاکی و به طور عمده حشرات بزرگی مانند ملخ‌ها، سوسکها، عنکبوت و موریانه‌های بالدار غذاي اصلي دليجه‌ها هستند. برخی از دلیجه‌ها با وجود جسته‌ی کوچک به جغدهای انبار نیز حمله می کنند و حتی باعث مرگ آنها نیز می‌شوند.

تولید‌مثل دلیجه

در فصل بهار و فصل ملايم سال، دليجه‌ها معمولا حفره‌ها و يا سوراخهایی در صخره‌ها، درختان یا ساختمانها را براي لانه و تخمگذاري ترجیح می‌دهد. اين پرندگان لانه‌سازي انجام نمي‌دهند و از لانه‌هاي خالي ساير پرندگان براي تخمگذاري استفاده مي‌كنند. آنها در مناطق شهری، تخم‌های خود را روی بامها و سوراخهای دیوارها میگذارند و معمولا 4 تا 5 تخم ميگذارند. مدت 26 تا 34 روز طول مي‌كشد تا تخم‌ها به جوجه‌تبدیل شود. هر دو والدین جوجه‌ها را با همکاری هم به سن بلوغ می‌رسانند. جوجه‌ها در ابتدا پرهای سفید دارند و باگذشت زمان پرها قهوه‌ای رنگ می‌شوند. دليجه‌ها تك همسري هستند و خیلی به ندرت جفت ديگر را انتخاب مي‌كنند.

نرهاي دليجه مسئولیت تهیه غذا را بر عهده دارند و مدتی بعد از جوجه‌کشی مسئولیت تهيه غذا ، به همین صورت باقی میماند. والدین بعد از 4 تا 5 هفته، مراقبت و آموزش شکار به پرندگان جوان، مسئوليت‌شان تمام مي‌شود و سپس آنها تا فصل تولید مثل بعدي بارور می‌شوند.

لانه اجاره‌ای دلیجه‌

عامی‌ترین و ابتدایی‌ترین رفتاری که اکثر پرندگان انجام می‌دهند، ساخت و مهیا کردن لانه است. دلیجه برخلاف دیگر پرندگان لانه نمی‌سازد. آنها در موقع تخم گذاری لانه‌های در دیگر پرندگان سکونت می‌یابند. آنها با بازسازی و ترمیم لانه‌های رها شده پرندگانی همچون کلاغ‌ها یا دیگر پرندگان تخم گذاری می‌کنند.

حرکات و مهاجرت دليجه‌ها

اکثر دليجه‌ها نسبتاً بی‌تحرک هستند. در حدود 75٪ آنها کمتر از 70 کیلومتر از منطقه زادگاه خود پرواز نمی‌کنند. با این حال مانند اکثر پرندگان شكاري در مواردی خاص مستثنی خواهند بود. پرندگان جوان دليجه ممکن است قبل از استقرار برای تولید مثل و یافتن جفت وسعت بیشتری را سفر کنند. دليجه‌ها می توانند به راحتی از آب‌هاي آزاد عبور کنند.

طول عمر دلیجه‌ها

میانگین سنی دليجه‌ها در طبیعت 4 سال است. بزرگسالان دلیجه سالانه 69٪ احتمال بقا دارند. بقای سال اول 32٪ است. قدیمی‌ترین پرنده شناخته شده از دليجه‌ها، تقریباً 16 ساله بود.

زيستگاه و اكولوژي دليجه در ايران

دليجه از پرندگان بومي حیات وحش ایران است و در كل ايران پراکندگی وسیعی دارد. اگر چه زیستگاه هاي باز را ترجيح مي‌دهند اما با طیف وسیعی از زیستگاه ها نيز سازگار هستند. از جمله اين زيستگاه‌ها مزارع ، علفزارها ، چمنزارها، سواحل، کشتزارها ، فضای باز جنگل‌ها ، بوته‌ها و باتلاق است و این منطقه از دریا تا دامنه‌های کوهستان را شامل مي‌شود.

دلیجه‌ها محدوده وسیعی از سطح دریا تا ارتفاع تقریبا 5000 متری، بالاتر از سطح دریا را اشغال می‌کنند. تا زمانی که مکان‌های لانه‌سازی مانند سنگها و صخره‌هاي كوه‌ها و یا ساختمانها و ساختمانهاي نيمه‌كاره وجود داشته باشد، نیازی به حضور در جنگل‌ها را حس نمي‌كنند. معمولا در کنار جاده‌ها، بزرگراه‌ها، فرودگاه‌ها، بر روی سیم و پست برق نيز ديده مي‌شوند. در مناطق حفاظت شده و پارک‌های ملی دلیجه دیده می‌شود. در پارک ملی گلستان نیز این پرنده زیست می‌نماید.

در سالهاي نه چندان دور، پراکندگی جمعیت دليجه‌ها در سراسر ايران فراوان بود اما اين پرندگان از حيوان هاي ايران است كه در طی پانزده سال گذشته اطلاع دقیق و مستندی از وضعیت‌شان در دست نیست.

در ايران استفاده بيش از حد از سموم ارگانوکلرین‌ها و سایر سموم دفع آفات برای کشتن جوندگان، موجب كاهش جمعيت دليجه‌ها شده است. همچنين شکار و قاچاق دلیجه‌ها به شدت جمعيت اين پرنده را در ايران كاهش داده است و عوامل ديگر نظير از بین رفتن زیستگاه‌هاي طبيعي اين پرندگان، از بین رفتن طعمه‌هاي کوچک پستانداران و آلودگي، در كاهش جمعيت آنها در ايران نقش داشته است. یکی از زیستگاه‌های این پرنده زیبا سیاه کوه اردکان در استان یزد است.

نقش دليجه‌ها براي محيط زيست و انسان

دليجه‌ها نقش بسیار مهمی در اکوسیستم دارند. آنها در راس هرم غذایی قرار دارند. این پرندگان به دلیل اینکه بیشترین قسمت از رژیم غذایی‌شان جوندگان، حشره‌ها و پرندگانی چون گنجشک‌ها هستند به کنترل آفات کشاورزی از جمله موش‌ها کمک می‌کنند. به عبارتی دیگر اگر تعداد این پرندگان در حالت عادی و تعادل نباشد، آفات زمین‌های کشاورزی را در بر می‌گیرند. این پرنده شکاری زیبا ازجمله حیوانات ایران در حال حفاظت است.

دليجه و شاهين ريشه در تاريخ ايران زمين

این پرنده مانند خیلی از حیوانات ایران، نماد و سمبل صفت یا جایی است. دليجه و شاهين در ادبيات ايران نماد دلیری و چالاکی است. تصوير اين پرندگان در کنده‌کاری‌های بناهای باستانی ایران دیده می‌شود. همچنین بر روی درفش هخامنشیان نگاره‌ای از این پرنده شکل گرفته بود كه نشان دهنده قدرت،جسارت، تيزبيني و چالاكي بود. از آن به عنوان سمبل قدرت و نشاط طبیعت نيز ذكر می‌کنند. نقش شاهین با بالهای باز و گشوده در نقوش ساسانیان ، نماد حمایت و پشتبانی ایزد است که با پروازش تمام موجودات زمینی را تحت نفوذ و قدرت خود در می‌‌آورد.

در بخش پایین کلیپ کوتاهی از دلیجه را می‌توانید مشاهده کنید.

لذا تصویر این پرنده‌ی قوی نشانه‌ی اقتدار کائنات بر امور دنیای خاکی است. در زمان ساسانیان، اعتقاد بر این بود، که ایزد آذر به صورت پرنده‌ای بنام وارغن (شاهین) در آسمان ایران باستان تجلی می‌شد. و با بالهای گشوده فرامانروایی را از آسیب اهریمن و یاران او حفظ می‌کرد. در عکس پایین، دلیجه نر زیبایی را بر فراز شاخه درختی مشاهده می‌کنید.

عکس‌های این پست را جنابان آقایان سعید میرسعیدی، علی ثقفی، میثم حبشی و جعفر پناه پور عزیز عکاسی نموده‌اند.