روباه ها به خانواده سگ سانان(Canidea) تعلق دارند. زیبای ظاهری و ذکاوت، از مهمترین ویژگی این حیوان است. در این مقاله سعی شده است به مشخصات ظاهری این حیوان، پراکنش و زیستگاه آن، رژیم غذایی این حیوان بومی ایران، تولید مثل و توله‌های این جانور، رفتار روباه از حیوانات ایران، عادات ارتباطات و ادراک این موجود باهوش، نحوه‌ی شکار و شکارچیان این حیوان، انواع روباه های ایران، نقش این حیوان در طبیعت، تهدیدات و طول عمر و انواع روباه معمولی، روباه قرمز، روباه شنی و شاه روباه پرداخته شده است.

همچنین در این مقاله سعی شده است تا حضور این حیوان در باور و فرهنگ مردمان جهان، ریشه‌یابی نام این حیوان، نقش آن در ادبیات ایران و جهان و تپه‌های باستانی به نام این حیوان پرداخته شود.

مشخصات ظاهری روباه

بارزترین مشخصه‌ی روباه‌ها اندازه کوچک، جمجمه‌های پهن و صاف، پوزه‌های نوک تیز و دم بزرگ بوته‌ای شکل آنها است. آنها ظاهری شبیه به سگ دارند، اما به طور میانگین، از نظر اندازه در مقایسه با سگ‌ها کوچکتر هستند. این حیوانات پاهای کوتاه‌تری دارند، بدنی باریک و اندازه‌های گوش‌های نوک تیز آنها با توجه به نوع گونه آنها متفاوت است. همچنین این حیوانات، برای گرفتن طعمه دارای عضله، فک‌های محکم دهان و دندان تیز دارند. دم بلند این جانور تقریباً یک سوم از طول بدن آنها را تشکیل می‌دهد.

آنها معمولاً 92-107 سانتی‌متر طول دارند. وزن آنها در حدود 5/4 – 5 کیلوگرم است، به طور کلی نرها بزرگتر از ماده‌ها هستند. برخی ویژگی‌ها این حیوان زیبا، بستگی به نحوه سازگاری آنها برای زنده ماندن در زیستگاه‌شان دارد. برخی از ویژگی‌ها به عنوان مثال مو، پوشش بدن، رنگ آن و گوش‌ها است، در روباه قطبی (Vulpes lagopus) پوشش بدن و خز بسیار متراکم و سفید رنگ است تا بتواند در سرمای شدید زنده بماند. گوش‌های کوچک و گرد این گونه روباه، برای جلوگیری از دفع گرمای زیاد بدن است. رنگ سفید این گونه، برای استتار در برف است که شکار را برای آنها آسان می‌کند.

از طرف دیگر گونه‎‌ای مانند روباه صحرایی (Vulpes zerda) که در بیابان زندگی می‌کند. دارای خز بسیار نازک و گوش‌های بزرگی برای خنک ماندن دارد. رنگ خز برخی از گونه‌های صحرایی در طول سال تغییر می‌کند تا در فصول مختلف بهتر استتار شوند. در انواع مختلف گونه‌های این جانوران باهوش، رنگ‌های سرخ، حنایی، زرد، نخودی، خاکستری و سیاه دیده می‌شود.

پراکنش جغرافیایی روباه ها

بیشترین تنوع روباه‌ها در عرض‌های شمالی است. از جمله‌ی مناطق نیمکره شمالی می‌توان به آمریکای شمالی، اروپا، از هند گرفته تا ژاپن را ذکر کرد. در عرض‌های جنوبی از تعداد آنها کاسته می‌شود. در ایران از رشته کوه البرز و رشته کوه زاگرس بگیر تا کرانه‌های دریای عمان و خلیج همیشه فارس می‌توان روباه را یافت.

زیستگاه روباه ها

روباه‌ها در طیف وسیعی از زیستگاه‌ها از صحرا تا قطب شمال، از ارتفاعات بلند در کوه‌ها تا دشت‌های باز یافت می‌شوند. این حیوانات در مناطق حومه‌ای و شهری که بتوانند از منابع غذایی انسانی استفاده کنند، نیز یافته می‌شود اما از مناطق صنعتی دوری می‌کنند. در زمین‌های کشاورزی و در جنگل‌های کوچک نیز مشاهده می‌شوند.

تغذیه و رژیم غذایی

روباه‌ها در راسته‌ی گوشتخواران هستند اما آنها همه چیزخوار قلمداد می‌شوند و طیف وسیعی از منابع غذایی را در رژیم غذایی خود مصرف می‌کنند. این موارد شامل لاشه حیوانات دیگر تا جوندگان کوچک، انواع توت‌ها، میوه‌ها و دانه‌ها است. برخی از رایج‌ترین رژیم غذایی آنها، موش‌ها و خرگوش‌ها هستند، اما همچنین آنها بچه‌های پستانداران کوچک را به عنوان وعده غذایی نیز می‌کشند.

تولید مثل روباه

این جانوران، حیوانات منزوی هستند که بیشتر اوقات زندگی‌شان را در تنهایی سپری می‌کنند. بسیاری از آنها، تک همسر هستند، به این معنی که یک نر و ماده پس از جفت‌گیری برای زندگی یا یک فصل جفت‌گیری دیگر با هم هستند. این حیوان، در اطراف مناطق دم و پوزه، توانایی ترشح انواع خاصی از لیپیدها را دارند. لیپیدها، به عنوان یک ماده جذاب برای نر و ماده هستند که در یافتن همدیگر به آنها کمک می‌کند. عطر منتشر شده، در درجه اول برای تشخیص فردی و سپس در انتخاب همسر نقش مهمی دارد.

درست مثل انسان‌ها، روباه‌های ماده زمان تخمک‌گذاری شش روزه دارند. در نتیجه در سال، این جانور می‌تواند یکبار آبستن شود. چرخه‌ی جفت‌گیری با توجه به منطقه جغرافیایی زمان مشخصی است که از نوامبر شروع می‌شود و در مارس پایان می‌یابد. درست مثل نرها، گاهی اوقات ماده‌ها با نرهای مختلف جفت می‌شوند تا نر مناسب برای همراهی و همسفری پیدا کنند. نرها در فصل زادوولد علائم پرخاشگری از خود نشان می‌دهند، با نرهای دیگر برای ایجاد قلمرو می‌جنگند و برای توجه ماده‌ها رقابت می‌کنند. جفت‌گیری در حدود 15-20 دقیقه طول می‌کشد. بارور شدن تخمک  بین 10 تا 14 روز طول می‌‌کشد.

توله های روباه

هنگامی که ماده باردار شد، ماده در لانه باقی می‌ماند یا فقط برای مدت کوتاهی از آن خارج می‌شود. لانه این حیوان عبارت است حفره در تنه‌ی درخت یا سوراخی در زمین است. نر این حیوان هرگز به داخل لانه نمی رود، اما مواد غذایی همسرش را فراهم می‌کند. نرها تامین غذا را درست قبل از تولد توله‌ها و برای مدتی بعد از تولد توله‌ها انجام می‌دهند. معمولاً در هر زایمان حدود 1 تا 13 توله بدنیا می‌آید. توله‌ها حدود 100 گرم وزن دارند.

آنها با چشمان بسته به دنیا می‌آیند. همچنین آنها قادر به شنیدن و راه رفتن نیز نیستند. حدود دو هفته بعد چشم‌هایشان را باز می‌کنند. به مدت سه ماه مادر و پدر به زنده ماندن فرزندان جدید کمک می‌کنند. به طور متوسط 5 توله می‌تواند به سن بلوغ برسد. توله‌ها پس از 12 هفته در سفرهای شكاری می‌توانند به والدین بپیوندند. در شکارها، مهارت‌های لازم برای زنده ماندن و گرسنه نماندن را فرا می‌گیرند. پاییز آینده، توله‌ها آماده هستند تا به تنهایی در طبیعت زندگی کنند.

رفتار و عادات

این حیوان باهوش، عضو خانواده‌ی از حیواناتی مثل گرگ ها، شغال ها، کایوت‌ها، سگ‌ها و سگ‌های وحشی هستند. برخلاف پسر عموهایشان که زندگی گروهی دارند، این حیوانات برخلاف جثه‌ی کوچک‌شان، زندگی انفرادی و خانوادگی دارند. روباه از دمش، به منظور گرم نگه داشتن بدنش با پیچیدن آن بر روی بدنش استفاده می‌کند. این حیوان از جمله حیواناتی است که همه چیز را به رنگ خاکستری می‌بیند و رنگ‌های دیگر را تشخیص نمی‌دهد. در واقع این جانوران حیوانات قلمرویی هستند که معمولاً در یک منطقه خاص زندگی می‌کنند. این حیوانات به طور مشخص تا زمانی که غذا در دسترس باشد، در یک منطقه خاص باقی می‌مانند، اما زمانی که فراوانی منابع غذایی کاهش می‌یابد، آنها می‌توانند با جابجایی در مسافت‌های کوتاه یا خیلی طولانی برای یافتن منابع جدید مهاجرت کنند.

ارتباطات و ادراک

آنها برای برقراری ارتباط با یکدیگر از چندین صدای مختلف استفاده می‌کنند. معروف‌ترین تماس صدای این حیوان، معمولاً از سه تا پنج هجا طول تشکیل شده است و شبیه “Wow-wow-wow” است. این صدا در سطح بالایی استفاده می‌شود. تصور می‌شود این صدا به عنوان یک سیستم شناسایی بین این حیوانات مورد استفاده قرار می‌گیرد. صدای دیگری که بوسیله این حیوانات ایجاد می‌شود، صدای زنگ خطر است که فقط از یک هجا تشکیل شده است.

در فواصل زیاد این صدا، بسیار تیز است اما در فواصل نزدیک تا حدودی شبیه سرفه است. این صدا عمدتا توسط والدین برای هشدار به توله‌ها استفاده می‌شود که خطر در نزدیکی آنها است. صدایی نیز وجود دارد که به آن gekkering می‌گویند، که صدای لکنتی است که از گلو طنین انداز می شود. این صدا عمدتا در طول فصل جفت‌گیری یا در هنگام تعاملات تهاجمی شنیده می‌شود. صدای آخر، صدایی با یک نت طولانی، کشیده و منفرد است که معمولاً در طول فصل تولید مثل شنیده می‌شود. این موجودات همچنین می‌توانند با همدیگر را از طریق بو، غدد موجود در بدن‌شان از جمله در پوزه و دم ارتباط برقرار کنند. آنها همچنین از دم، به عنوان یک سیگنال یا پرچم استفاده می‌کنند تا سایر روباه‌ها را از حضورشان مطلع کنند.

نحوه شکار روباه ها

آنها با توجه به نوع طعمه‌اش، نحوه شکارش را نیز تغییر می‌دهد. به عنوان مثال روباه‌ها در شکار خرگوش، روش تعقیب و گریز را انتخاب می‌کند. این جانور در شکار موش، روش رصد و پیش بینی جهت حرکت موش را انتخاب می‌کند. پس از مشخص شدن جهت حرکت موش، روباه با یک جهش بلند عمودی، روی موش قرار می‌گیرد و آن را شکار می‌کند. در شکار پرندگانی مانند کلاغ، وانمود می‌کند که مرده است، پس از نزدیک شده پرنده به او، آن را با یک حرکت پنجه می‌کشد و هر جا که طعمه‌ی برای شکار پیدا نمی‌کند، میوه‌هایی مثل انگور و توت را می‌خورد.

شکارچیان روباه

نوع بالغ این حیوانات به جز کایوت، خرس و گرگ، شکارچیان بسیار کمی دارند. بزرگترین تهدید ناشی از شکار و به دام انداختن آنها، انسان‌ها هستند. توله‌ها با طیف گسترده‌تری از تهدیدهای دیگر نظیر گوشتخواران کوچک و بسیاری از پرندگان شکاری بزرگ مانند عقاب‌ها روبرو هستند، به همین دلیل آنها باید هفته ها در لانه باقی بمانند و در محیط اطراف دیده نشوند.

روباه های ایران

در سرزمین پهناور ایران چهار گونه از دوازده گونه‌ی مختلف روباه در جهان وجود دارد. هر کدام از این چهار نوع نیز ویژگی خاص خودشان را دارند. به جز روباه معمولی یا قرمز که پراکنش زیادی در ایران دارد، بقیه‌ی سه گونه‌ی دیگر، در منطقه خاصی در ایران زیستگاه دارند اما غالب رنگ آنها در ایران کرمی روشن تا نخودی رنگ هستند.

روباه معمولی

رنگ این نوع جانور قهوه‎ای روشن تا نخودی است. دم این گونه در قیاس با سه گونه دیگر ایران، بلندترین دم است. تقریبا در کل ایران پراکنش دارد.

روباه شنی

این گونه با داشتن گوش‌های بسیار بزرگ از سایر روباه‌ها قابل تشخیص است. نام این حیوان از زیستگاهش گرفته شده است. زیستگاه روباه شنی (Vulpes rueppelli) در فلات مرکزی ایران، سیستان و بلوچستان، فارس، خوزستان، بندرعباس است. در این گونه، به دلیل سازگاری با محیط کویری در پنجه‌های این حیوان، موهای زیادی رویش دارد، این موها اولا در حرارت شن‌ها، مانع سوختن کف پنجه‌ی حیوان می‌شود و ثانیا پنجه‌ها در شن فرو نمی‌رود. این گونه، زندگی شبانه دارد و در شکار عقرب‌های زهرآگین کویر تخصص ویژه‌ای دارد. در کویرهایی که توقع وجود حیات وحش ندارید، روباه شنی مشاهده شده است. این حیوان با توجه به شرایط کویری(نبود خوراک و طعمه زیاد) وزن کمتری و جثه کوچکتری نسبت به روباه معمولی دارد.

روباه ترکمنی

این نوع روباه (Vulpes corsac) در ایران در نواحی شمال شرق ایران از جمله ترکمن صحرا زیستگاه دارد و نام این حیوان بومی ایران نیز از زیستگاهش گرفته شده است. این گونه، برخلاف سایر هم‌خانواده‌های خویش در ایران دم کوتاه و کوچکی دارد. در واقع این حیوان باهوش، تخصص ویژه‌ای در شکار جوجه تیغی دارد. برخی عقیده دارند این گونه با ادرار کردن بر روی جوجه تیغی، باعث می‌شود تا این جانور دست و پاهایش را بیرون بیاورد، در آن زمان است که شکارچی مکار آن را برعکس کرده و می‌خورد.

شاه روباه

روباه افغانی یا شاه روباه‌ (Vulpes cana)، از نادرترین حیوانات ایران است. از ویژگی‌های شاخص این حیوان زیبا، وجود موهای سیاه رنگ در صورتش که از چشم‌های این حیوان سرچشمه می‌گیرد تا پوزه ادامه دارد. این موها شبیه نقاب در چهره‌ی این حیوان خودنمایی می‌کند. رنگ خز این گونه تیره‌تر از سایر روباه‌ها در ایران است. دم پر پشت و گوش‌های بزرگ این حیوان از ویژگی دیگر، این حیوان بومی شرق ایران است. گوش‌های بزرگ این حیوان دارای رگ‌های خونی زیادی است که در در زیستگاه گرم شرق ایران او را خنک نگه می‌دارد.

فیلم روباه

نقش روباه‌ها در طبیعت

روباه‌ها دو نقش اصلی در اکوسیستم دارند، این نقش‌ها عبارتند از کنترل آفات و جوندگان کوچک مانند موش‌ها و حشرات و پراکندگی بذر به دلیل مصرف میوه‌ها است.

طول عمر روباه ها

این دسته از حیوانات در طبیعت 2 الی 4 سال زندگی می‌کنند(نشنال جئوگرافیک، 2018). در اسارت بسته به نوع آنها به طور متوسط 10-12 سال عمر می‌کنند. پیرترین روباه ثبت شده در اسارت، 21 سال عمر کرده است.

تهدیدات روباه ها

در حال حاضر برخی از گونه‌های روباه طبق اتحادیه بین‌المللی حفاظت از محیط زیست ((IUCN در حداقل نگرانی قرار دارند. در ایران توسعه شهرنشینی و تخریب زیستگاه‌های این حیوان، طعمه‌های مسموم برای کشتن گرگ‌ها و این حیوان، کشتن توسط کشاورزان به دلیل شکار مرغ و خروس‌ها، شکار به خاطر پوست از جمله تهدیداتی است که این حیوان زیبا را در معرض خطر قرار داده است. گونه‌های نادر در ایران در معرض تهدید به انقراض قرار گرفته‌اند.

روباه در باور و فرهنگ مردمان جهان

در تاریخ و فرهنگ بسیاری از ملت‌ها، در اصل بخشی از آیین شینتو، این حیوان توانایی تغییر شکل ظاهری دارد. داستان‌های زیادی وجود دارد که در آن روباه‌ها به شکل انسان در می‌آیند و انسان‌های دیگر را به دام می‌اندازند. در ایران در زمان‌های قدیم، دیدن این حیوان به فال نیک گرفته می‌شد و نشانه خوش یومنی و شانس بود. گاها تصویر آنها بر سنگ قبرهای قدیمی نیز دیده می‌شود که نشانه مرگ یک فرد جوان است. نقش و تصویر این حیوان در دفینه‌یابی به عنوان جهت مخالف مسیر انتخاب می‌شود.

ریشه‌یابی نام روباه

نام این حیوان، واژه‌ی اوستایی است. در زبان اوستایی کلمه‌ی raopi، روباه است که از ریشه rap گرفته شده است. ریشه فعل ربودن در زبان پارسی دری نیز از ریشه rap گرفته شده است. نام این جانور در پارسی دری از دو واژه (rob + as = robas = robah) ساخته شده است. واژه‌ی as نیز اوستایی است که به معنی تندی و شتاب است. در واقع robah جانوری است که به تندی شکار خود را می‌رباید، است.

روباه در ادبیات ایران و جهان

در ادبیات ملل و ایران به عنوان نماد مکر، ریاکاری، نیرنگ و فریب‌کاری شناخته شده است. در واقع قديمی‌ترين حيوان ذکر و ثبت شده در ادبيات فارسی ایران، روباه است. اين داستان، زبان سعدی نقل شده است كه در آن، این حیوان زیبا، يك حكيم است و راوی اين حکایت، مانی می‌باشد. اما قبل از او، اين داستان در بين مردم ایران زمین رايج بوده است. واژه روباه در ابیات شاعران پارسی‌گوی ایران در دوره‌های مختلف به وفور دیده می‌شود.

اگر عاشق شود شیر دژ آگاه                  به عشق اندر شود هم طبع روباه (ویس ورامین).

مردی از شاه و خدعه از بدخواه               حمله از شیر و حیله از روباه ( سنایی)

در ادبیات ایران، روباه از هوش و ذکاوتش در راه دزدی و دستبرد زدن به لانه‌ی مرغان در روستاها به کار می‌گیرد. در ادبیات سایر ملل بخصوص در داستان‌های عامیانه و افسانه‌های مردم آلمان این حیوان، همواره از مکرش کامیاب و پیروز می‌شود اما در ادبیات ایران، گاهی در دزدی‌ها به چنگ سگ نگهبان می‌افتد. البته خروس در شکار دزد به سگ نیز کمک می کند.

نام روباه در ضرب‌المثل‌های ایرانی

خصوصیات بارز رفتاری این حیوان از حیات وحش ایران در ضرب المثل‌های ایران نیز مشهود است.

به روباه گفتند شاهدت کیه؟ گفت دمم

روباه تا ته چاه است کرباس خیر می‌کند.

شیر که توی میدان نیست، روباه میدان‌داری می‌کنه.

شیر هستی یا روباه.

روباه تا سگه ندیده،شیره (در میان مردم کرمان).

شیر که پیر می‌شه به استقبال روباه می‌ره. (لری).

نام منطقه باستانی به نام این حیوان

تل روباه در دهستان صحرارود، در دو کیلومتری جنوبی روستای دستجه در شهرستان فسا در استان فارس واقع شده است. قدمت این تل به دوره‌ی ساسانیان بر می‌گردد.

تل روباهی در شرق روستای فیروزی در شهرستان مرودشت استان فارس واقع شده است. قدمت این تل به دوره‌ی هخامنشیان بر می‌رسد.

تپه روباه در روستای رضی آباد در شهرستان آبیک استان قزوین واقع شده است که قدمت آن به دوران پیش از تاریخ ایران باستان می‌رسد.

تپه روباه به زبان ترکی تولکه تپه سی در روستای حسام آباد در شهرستان اسدآباد در استان همدان واقع شده است که قدمت آن به دوران عصر مس و سنگ می‌رسد.

عکس‌های این پست را جنابان آقایان جعفر پناهپور، مهدی جلالپور و سعید حیدری سورشجانی عزیز ثبت نموده‌اند.