رودخانه قزل اوزن یکی از رودهای ایران است، که در غرب ایران جاری ست. این رودخانه که در دسته رودهای دایمی ایران تقسیم بندی میشود، یکی از پرآب ترین رودخانه های ایران است. در ادامه متن به توصیف رودخانه قزل اوزن، وضعیت اشتغال در رودخانه، نام قدیمی قزل اوزن، ویژگی های رود قزل اوزن و … بیشتر می‌پردازیم.
رود قزل اوزَن از کجا سرچشمه میگیرد؟
رودخانهی قزل اوزن از جملهی طولانی‌ترین و پرآبترین رودخانه های ایران به شمار میرود. رودخانهی قزل اوزن از کوهستان‌های چهل چشمهی شهرستان دیواندره در استان کردستان و استان آذربایجان شرقی سرچشمه میگیرد. این رودخانهی عریض و طویل از شهرها و روستاهای مختلفی گذر میکند. که از میان آنها میتوان به دیواندره، بیجار (گروس)، خدابنده، دندی، ماهنشان، ساریآغل، آچاچی، میانه، بیرون، ممان، کاغذکنان، مندجین، گاو، سنجده،شمس آباد، کزج، هشجین، نمهیل، برندق، مزرعه، چورزق، نساز، آب برزیوه، مشمپا، قره بوته، آراز (ارس) و قروه اشاره کرد. هم چنین در این مسیر پر فراز و نشیب رودهای زیادی به رود قزل اوزن میپیوندند و با آن همراه میشوند از جمله رودهای هیروچای، زنجانرود، هشترود و رودهای زیاد دیگر که مهمترین آنها رود شاهرود میباشد.
رودهای خزر
قزل اوزن پس از این که از زادگاه خود (کوه چهل چشمه شهرستان دیواندره) وارد گروس (بیجار) و افشار استان زنجان میشود. با پیوستن رودهای فراوان به آن وارد جلگه خمسه می‌گردد و رودخانه‌های زنجانرود و ابهرچای را در بر میگیرد. در نواحی پل دختر وارد تنگه کوهستانی قافلانکوه میشود. در ابتدای شهر میانه رودهای قرانفو، آیدوغموش و هشترود را جذب میکند. بالاخره وارد شهرستان خلخال میشود و عمده رودهای آنجا با پیوستن به هیروچایی در حد شهرستان خلخال و کوثر به رودخانه قزل اوزن میپیوندند.
آدرس رودخانهی قزل اوزن
خاطرنشان میسازیم رودخانه قزل اوزن پس از این که از کوههای چهل چشمهی دیواندره نشات گرفت وارد سفری دور و دراز می شود. این رودخانه پس از عبور از استان های ایران همچون زنجان، آذربایجان شرقی و اردبیل در جنوب استان گیلان به سد منجیل ملحق شده و سپیدرود را تشکیل میدهد که در نهایت این رود به دریای خزر می‌ریزد. این رودخانه با وارد شدن به استان اردبیل قدم به شهرستان زیبا و سرسبز خلخال میگذارد. ناگفته نماند که در خلخال نیز رودهای بسیاری از جمله آرپاچایی، قزباخانچایی، کالارچایی، چلنبرچایی، نورعلی چایی و از همه مهمتر رودخانهی شاهرود خلخال وارد رودخانه هیروچایی میشوند. رودخانهی هیروچایی که از پیوستن رودخانه‌های نام برده پر آب شده در منطقهی حفاظت شدهای به نام شکار ممنوع در بند مشکول به رودخانهی قزل اوزن ملحق میشوند.
رودخانهی قزل اوزن از شهرها و دیارهای مختلفی گذر میکند؛ در مسیر مراتع و باغهای بیشماری را سیراب میکند و اهالی آن منطقه را به وجد می‌آورد. شاید بتوان گفت قزل اوزن خلخال نسبت به سایر نواحی دارای آب بیشتری است به طوری که حجم آب دریافتی از آن حدود 500 میلیون متر مکعب در سال تخمین زده شده است. به عبارتی اکثرا روخانهی قزل اوزن را به خلخال، بخش خورش رستم، شهر هشتجین نسبت دادهاند.
طلا در رودخانهی قزل اوزن
بنابر روایات گفته میشود در زمانهای قدیم اقوام ترک از نواحی مرکزی فلات آناتولی شهر گودول ترکیه به این منطقه آمده بودند که هفت شتر بار طلا داشتند. به دلیل خروش آب رودخانه آنها به همراه بارشان در رودخانه غرق شدند و تا مدتی سکههای طلا در آب شناور بود. از این رو شاید بتوان گفت قزل اوزن که یک کلمهی ترکی متشکل از دو بخش قزل و اوزن میباشد؛ قزل به معنای طلا و اوزن به معنای شناور به آن داستان اشاره دارد به معنای طلای شناور.
از طرفی شرق شناس لهستانی به نام تائوش یان کوالسکی معتقد است کلمهی ترکی قزل اوزن، قزل در اینجا در حکم صفت به کار میرود و به معنای شکوهمند، بزرگ، عظیم، ارزشمند، شریف، مقدس، نیرومند و پرشمار است؛ از طرفی کلمهی اوزن در ترکی قدیم معنی آب فراوان یا رودخانه را به ما میدهد. در نهایت قزل اوزن به معنای رودخانهی بزرگ و شکوهمند است. رودخانهی قزل اوزن مانند گدازههایی از طلا سالیان متمادی است که در این کشور خروشیده است و سرسبزی و خرمی برای ایرانیان به ارمغان آورده است. لذا اهمیت آن برای کشوری کم آب چون ایران کم از طلا نیست.
نام قدیمی قزل اوزن در عهد باستان
مورخان مشهور عربی و مغولی در آثار خود رودخانهی قزل اوزن را به نامهای نهرالابیض (به معنای رود سفید) و هولان مولان نامگذاری کردهاند به معنی سپیدرود. بعدها فقط به منطقه‌ای که شاهرود به قزل اوزن می‌ریزد. یعنی از جنوب استان گیلان (منجیل) تا دریای خزر سپیدرود نام گرفت. در کتاب حدود العالم از قزل اوزن این طور یاد شده است: دیگر رودی است آن را سفیدرود خوانند از کوه حوبرث رود از ناحیت ارمینیه روی به مغرب و میان گیلان ببرد و اندر دریای خزر افتد؛ که امروزه فقط از سد منجیل تا دریای خزر را سپیدرود می‌نامیم.
طول رودخانهی پر آب قزل اوزن به 650 کیلومتر میرسد. بنا بر نوشتههای تاریخی این رود در زمان قبل از سلسهی سلجوقیان نیز جاری بوده است. در منابع یونان باستان رودخانه قزل اوزن به نامهای آماردی، ماردوس و آماری (برگرفته از نام قوم آمارد) شهرت داشته است.
قزل اوزن و سیاحت
ضرب المثل قدیمی ایرانی، هر کجا که آب هست آبادانی هست؛ مصداق بارز این نکته میباشد که رودخانه قزل اوزن خلخال چه طبیعتی را که در اطرافش پدید نیاورده است. مراتع سرسبز، باغهای زیتون و شالیزارهای منجیل همه و همه حاکی از آب مساوی آبادانی است. کوههای سرسبز اطراف این رودخانه، طبیعت بکر و دست نخوردهی آن، رقص پرندگان مهاجر در این منطقه سوژهی خوبی برای جذب گردشگر است. چه بسا که گردشگر نیز به زندگی اهالی هر منطقه رونق عجیبی میدهد هم این که بار دیگر ثابت میکنیم که ایران زیباییهای چشمگیر و روح نوازی دارد که هر بینندهای را مات و مبهوت خود میسازد.
پس بهتر است در جهت معرفی این خطه به همگان سرعت عمل به خرج دهیم و ما نیز دین خود را به این ملک و آبادی ادا کنیم. رودخانه قزل اوزن از زمانهای گذشته شاهد افتخارات ایرانیان غیور بوده است و در غم و شادی یاری وفادار برای مردمانش. در امتداد رودخانه قزل اوزن آثار و بنایای تاریخی وافری یافت میشود که نشان دهنده این است که مناطق اطراف این رودخانه از جمله اولین سکونتگاههای بشر بوده است. این رود تاریخی بیشک حرفهای زیادی از گذشتگان برای ما دارد. شایسته است آن را پاس بداریم و با افتخار به همگان معرفی اش کنیم.
قزل اوزن و اشتغال
به یمن وجود رودخانه خروشان قزل اوزن اشتغال در این منطقه رونق نسبتا خوبی داشته است. شالیزارهای برنج در منجیل، باغها و مزارع کشاورزی علاوه بر تامین نیاز داخل کشور به خارج از کشور نیز صادر میشود و این جای بسی خوشوقتی است. در کنار مزارع و باغها، اهالی به کشت گلخانهای نیز رو آوردهاند که این حاکی از تقاضای زیاد آنهاست.
با این که در رودخانه قزل اوزن ماهیهای فراوانی زندگی میکنند؛ در امتداد قزل اوزن استخرهای پرورش ماهی، به وفور یافت میشود. خوشبختانه شاید این امر حاکی از آن باشد که ساکنان آن خطه به ماهیهای قزل اوزن احترام میگذارند. آنها زندگی شرافتمندانه را ترجیح دادند و به صید غیر مجاز ماهی روی نیاوردند و به زدن استخرهای پرورش ماهی مبادرت ورزیدند. لذا علاوه بر ایجاد کسب و کار و اشتغال برای حداقل دو هزار نفر در حفظ اکوسیستم و طبیعت منطقه نیز کوشا بودند.
روستاییان اطراف رودخانه قزل اوزن علاوه بر کشاورزی و صید ماهی به دامداری و دامپروری نیز اشتغال دارند. وجود مراتع غنی و آب فراوان امکان دامداری و دامپروری را برای آنها تسهیل کرد.
رودخانه قزل اوزن و تغییرات آن در طول زمان
همانطور که گفتیم رودخانه قزل اوزن مسافت زیادی را طی میکند و این مسیر دارای پیچ و خمهای فراوانی است. بنابراین با توجه به قدمت این رودخانه، آیا قزل اوزن از ابتدا به همین شکل و از همین مسیر با این پیچ و خمها جاری بوده است؟ این سوالی که ذهن خیلی از علاقه مندان را درگیر کرده است. پژوهشها نشان میدهد که رودخانه قزل اوزن در طول تاریخ بر اثر یک سری عوامل زمین شناختی و بعضا در اثر دخالتهای انسانی دچار یک سری دگرگونیها شده است. لذا مسیر این رود تغییر داده شده و تحولاتی را پذیرا شده است. بررسیهای علمی و دقیقی در این خصوص صورت گرفته که از حوصلهی این مقاله خارج است. چنانچه شما طالب اطلاعات دقیقتری هستید باید به دنبال منابع زمین شناختی قزل اوزن مراجعه کنید.
تحقیقات ثابت کردهاند که رودخانه قزل اوزن در عهد باستان دارای حجم آب بیشتری بوده است. این که چه عواملی موجب کاهش دِبی آب رودخانه قزل اوزن شده است در دست بررسی است. لیکن ممکن است تغییرات آب و هوایی، خشکسالی، مصرف بیرویهی آب و سایر عوامل در حجم آب این رودخانه دخیل بودهاند. بنابراین پیشنهاد میشود که با بهینه مصرف کردن و حفاظت از این رودخانهی مهم، لذت دیدن قزل اوزن را به فرزندانمان هدیه دهیم.
آنها حق دارند که میراث ملی، تاریخی و طبیعی کشورشان را تماشا کنند و لذت ببرند. شاید درک این موضوع برای شما کمی دشوار باشد؛ این گونه طرح مساله میکنم: آیا شما دوست نداشتید به جای قدم زدن در خرابه‌های کاخ پرسپولیس تخت جمشید در کاخ و عمارت با شکوه و جلال آن و البته سالم قدم گذارید. بله … احتمالا آه از نهاد شما برآمد پس شایسته است، این حسرت را بر دل فرزندانمان نگذاریم و آنها را از تماشای میراث کشورشان محروم نکنیم.
رودخانه پر آب قزل اوزن کم آب می شود
همانطور که گفته شد رود قزل اوزن از پر آبترین رودهای ایران است؛ اما این بدین معنا نیست که ابدی و لایزال است. این رودخانه نیز نیازمند توجه و مراقبت است تا از آسیب‌های احتمالی در امان بماند. حفر چاههای غیر اصولی، آبیاری بی رویهی زمین‌های زراعی و عدم مدیریت حساب شده در حوزههای آبریز باعث میشود که این رودخانه بزرگ به مرور زمان کم آب شود. همچنین با شروع خشکسالی و افزایش دما و تبخیر ذخیرهی آب، حجم رودخانه قزل اوزن در حال کاهش است؛ لذا اتخاذ تدبیری اصولی در جهت حفظ این رودخانهی مهم بسیار ضروری و مهم میباشد. کم آبی قزل اوزن زندگی مردمانی را که در نزدیکی این رود زندگی میکنند. تحت تاثیر قرار میدهد. خصوصا آنانی که شغل اصلیشان کشاورزی است.
بنابراین برای این موضوع باید فکری اساسی و اصولی کرد و با متخلفان در این زمینه به شدت برخورد کرد. چرا که در کشوری مانند ایران که موضوع خشکسالی هر سال بیشتر نمود پیدا میکند؛ قزل اوزن اهمیتی چند برابر مییابد. همچنین کم آب شدن قزل اوزن رفته رفته بر روی اکوسیستم منطقه و تمام موجودات زنده و طبیعت آن منطقه تاثیر منفی خواهد گذاشت.
اکوسیستم رودخانه قزل اوزن
رودخانهی پر آب قزل اوزن در استان زنجان شاهد و ناظر حیات 10 گونه از ماهیان است که شنای این ماهیهای زیبایی و جذابیت این رود را صد چندان میکند. همچنین وجود ماهیهای رودخانهی قزل اوزن باعث جذب انواع پرندگان ماهیخوار به این منطقه میشود. جست و خیز این پرندگان مهاجر منظرهای تماشایی و در خور توجه را خلق میکند. 10 گونهی ماهیهای قزل اوزن از 2 خانواده میباشند که فقط یک گونهی آن را سگ ماهیان و 9 گونهی دیگر را ماهیهای کپور تشکیل می‌دهند.
ماهیهای کپور این منطقه بالغ بر 7 جنس بوده و دارای فراوانی بیشتری نسبت به سایر ماهیها هستند از جمله این ماهیان میتوان سیم، اسبله، زرده پر، سس و گربه ماهی را نام برد. به لطف ماهیهای قزل اوزن پرندگان زیبایی نظیر لک لک، حواصیل و بوتیمار به منظور به دست آوردن اغذیه به این منطقه سفر میکنند. جا دارد حال که صحبت از پرندگان شد این نکته را ذکر کنیم که رودخانهی قزل اوزن در مسیر ماهنشان و طارم باعث پرواز پرندگانی چون اردک، غاز، خوتکا و … در این منطقه شده است.
ناگفته نماند که به غیر از ماهیهای قزل اوزن، آبزیان دیگری در رودخانهی قزل اوزن زیست میکنند مانند لاکپشت، خرچنگ، مار که البته انواع آنها مشخص نشده است.
ماهیگیری در رودخانه قزل اوزن
همانطور که گفته شد؛ با فراوانی ماهیهای کپور در رودخانه قزل اوزن ماهیگیری در آن منطقه رواج دارد. ماهیگیرانی که از این نعمت الهی بهره برده و روزی خود و خانوادهشان را از این طریق تامین میکنند. در این میان نیز افرادی سودجو و طماع یافت میشوند که فقط به فکر منافع خویش میباشند. آنها با صید بی رویهی ماهی خطری جدی برای اکوسیستم آن منطقه محسوب میشوند. چرا که صید ماهی در زمان ممنوعه که موقع تخم گذاری آنهاست؛ موجب کاهش تولید مثل این گونه ماهیها و در نهایت انقراض آنها میشود. با انقراض ماهیها پرندگان مهاجر که به هوای صید مطلوب به این خطه کوچ می‌کردند دیگر به این منطقه نمی‌آیند. صیادانی که شغل اصلیشان ماهیگیری بود و به واسطه‌ی همین کار روزگار می‌گذراندند، زندگیشان از رونق میافتد.
لذا تلاش میشود با صید غیر مجاز ماهی در رودخانه قزل اوزن شدیدا برخورد شود و با ضبط ادوات ماهیگیری و جریمهی آنها با افراد خاطی به عنوان متخلف برخورد شود و مجازات گردند.
رود شاهرود
یادآوری میکنیم که قزل اوزن با پیوستن هیروچای و زنجانرود به آن در محل دریاچه سد منجیل با رود شاهرود در هم آمیخته میشوند. که حاصل آن رودی پر آب به نام سپیدرود است که با ایجاد دلتایی حاصل خیز به دریای خزر میریزند.
رود شاهرود با درازایی به طول 175 کیلومتر از تخت سلیمان (مازندران) واقع در رشته کوه البرز جنوبی با پیوستن دو رود الموت رود و طالقان رود ایجاد میشود. پس از گذر از الموت استان قزوین و شهرستان طالقان در استان البرز به دریاچهی سد منجیل می‌ریزد.
نقشه رودخانه قزل اوزن
در نقشه زیر موقعیت و نقشه رودخانه قزل اوزن را مشاهده می‌نمایید. مطمئننا رودخانه‌ای به این وسع لوکیشن خاصی برای مسیریابی ندارد. و شما باید بنا بر موقعیت کنونیتان نزدیک‌ترین بخش از رود قزل اوزن را در نقشه بیابید.
عکس‌های این مطلب را جناب آقای بابک معاون عزیز ثبت نموده‌اند.
امتیاز شما به این صفحه:
رودخانه قزل اوزن
رودخانه قزل اوزن از رودهای ایران است. در مقاله بالا به معرفی، سرچشمه، آبریز، مسیر، نقشه، مشخصات و رود قزل اوزن و رودهای دریای خزر پرداختیم.
