زغال اخته میوه کمیابی است که افراد زیادی آن را نچشیده‌اند. این افراد اگر عکس زغال اخته خشک را ببینند احتمالاً آن را با آلوچه اشتباه می‌گیرند. بسیاری نمی‌دانند زغال اخته در کجای ایران کشت می‌شود؟ یا فصل زغال اخته در ایران چه زمانی است؟ در دامه به معرفی و سپس فواید و مضرات زغال اخته از جمله خواص زغال اخته برای کبد، طبع زغال اخته و خواص زغال اخته در طب سنتی را بیان می‌کنیم. سپس در مورد قیمت زغال اخته و بهترین زمان مصرف زغال اخته صحبت می‌کنیم. در ادامه اطلاعاتی در مورد درخت زغال اخته، فصل کاشت زغال اخته، فصل برداشت زغال اخته و تکثیر نهال زغال اخته ارائه می‌کنیم. در نهایت این مطلب را با ارائه اطلاعاتی در مورد زغال اخته کلیبر و زغال اخته هیر قزوین به پایان می‌بریم.

و در بخش بعد روشهای مصرف از قبیل زغال اخته تازه، زغال اخته خشک و زغال اخته بدون هسته را بیان می‌کنیم.

زغال اخته چیست؟

زغال اخته گیاه بومی اروپا بوده و در مناطق وسیعی از اروپا و آسیا کشت می‌شود. در بسیاری از مناطق این محصول به صورت وحشی رشد می‌کند. مهمترین مناطق کشت این گیاه ایران، ارمنستان و قفقاز هستند. البته این گیاه در حال حاضر در آمریکا نیز کشت می‌شود. این محصول در زبان انگلیسی با نام cornelian cherry شناخته می‌شود. از لحاظ گیاه‌شناسی این میوه از خانواده Cornaceae محسوب شده و نام علمی آن Cornus mas L می‌باشد. وجه تسمیه این میوه، رنگ قرمز درخشان آن است. در واقع زغال‌اخته به معنی “مانند زغال سرخ و درخشان” است.

اخته زغال، اختر زغال و سیاه توسه اسامی دیگری است که برای این میوه به کار می‌رود. در برخی منابع نام انگلیسی این میوه را کرن بری ذکر کرده‌اند. اما Cranberry با Cornelian cherry گرچه شباهت‌هایی دارند اما یکی نیستند. به عنوان مثال گل کرن بری سفید رنگ و گل زغال اخته زرد رنگ است.

خواص زغال اخته

زغال اخته میوه چندان معروف و محبوبی نیست اما از لحاظ غذایی ارزش بسیار بالایی دارد. آهن، اسید فولیک، کلسیم، ویتامین‌های C، E، B1 و B2 و فلاونوئیدها بخشی از مواد ارزشمند موجود در این میوه هستند. رنگدانه‌ای از گروه فلاونوئیدها به نام آنتوسیانین از دیگر ترکیبات موجود در این میوه است. آنتوسیانین عامل قرمزی میوه‌هایی چون گیلاس و گوجه فرنگی است. وجود فیبر از دیگر دلایل مفید بودن این میوه است. آنتی اکسیدان از دیگر ترکیبات ارزشمند این میوه است که نقش مؤثری در پیشگیری از بیماری‌هایی چون سرطان، آرتروز، دیابت و غیره دارد. تاکنون در این میوه 17 ترکیب آنتی‌کسیدان کشف شده است. ضمن اینکه این میوه کالری کمی دارد و مصرف آن موجب افزایش وزن نمی‌شود.

فواید زغال اخته

زغال اخته و تقویت بدن

به خاطر وجود مواد معدنی باارزشی چون کلسیم، مس، منگنز، پتاسیم و روی در زغال‌اخته این میوه در تقویت عمومی بدن مؤثر است. ضمن اینکه این میوه منبع خوبی از سدیم نیز هست. لذا برای تقویت بدن و تسریع بهبود بیماری‌های مختلف بسیار تأثیرگذار است.

جلوگیری از پیشروی سرطان از فوائد زغال اخته

بنا بر تحقیقات انجام شده مواد مغذی زغال‌اخته در جلوگیری از تکثیر سلول‌های سرطانی نقش مؤثری دارند. جلوگیری از پیشروی سرطان ریه، سرطان کولون (بخشی از روده بزرگ) و سرطان خون از جمله فواید این گیاه است. نکته قابل توجه این است که مواد مؤثر موجود در این میوه تنها بر سلول‌های سرطانی تأثیرگذار هستند. تأثیر این گیاه در پیشگیری از ابتلا به سرطان پروستات، ریه و پوست نیز اثبات شده است. برای بهره‌مندی از این خواص نه فقط عصاره میوه بلکه تمام میوه به طور کامل باید مصرف شود.

زغال اخته و پیشگیری از بیماری‌های قلبی

همانطور که گفتیم آنتوسیانین یکی از مواد مغذی ارزشمند موجود در این محصول است. این ماده همان ماده باارزشی است که در میوه‌های قرمزرنگ یافت می‌شود. تحقیقات انجام شده نشان می‌دهد افرادی که در یک دوره خاص مقدار زیادی آنتوسیانین مصرف کرده‌اند کمتر در معرض خطر ابتلا به بیماری‌های قلبی قرار گرفتند. لذا می‌توان گفت این ماده نقش مؤثری در کاهش بیماری‌های قلبی دارد.

جلوگیری از خونریزی

یکی از خواص زغال‌اخته جلوگیری از خونریزی و التیام زخم‌های سطحی است. گفته می‌شود ابوعلی سینا برای شستشوی زخم‌های سطحی از آب این میوه و برای التیام زخم از پودر ریشه این گیاه استفاده می‌کرده است.

درمان عفونت ادراری زغال اخته

یکی از خواص زغال‌اخته پیشگیری از عفونت مجاری ادراری است. به طور کلی مصرف این میوه از رشد و تکثیر باکتری در مجاری ادراری جلوگیری کرده و سبب دفع آنها از طریق ادرار می‌شود. این ویژگی حاصل وجود چندین ماده باارزش در این میوه است که در ادامه به معرفی آنها می‌پردازیم:

• هیپوریک اسید: بر اثر مصرف این میوه یک عامل ضد باکتری به نام هیپوریک اسید در ادرار تولید می‌شود که سبب اسیدی شدن ادرار می‌شود و در نتیجه از عفونت مجاری ادراری جلوگیری می‌کند.
• اسید تانیک: ماده باارزش دومی که در این میوه وجود دارد اسید تانیک است. اسید تانیک از چسبیدن باکتری‌ها به ویژه باکتری اشرشیاکلی به دیواره مثانه و بروز عفونت جلوگیری می‌کند. باکتری اشرشیاکلی شایع‌ترین عامل ایجاد عفونت مجاری ادراری است. اسید تانیک تنها در سنبل کوهی و ذغال اخته وجود دارد.
• اسید بنزوئیک: تحقیقات نشان می‌دهد مصرف زغال‌اخته در پیشگیری از عفونت مثانه به ویژه در بانوان نقش مؤثری دارد. دانشمندان احتمال می‌دهند این ویژگی به خاطر وجود اسید بنزوئیک در این میوه باشد.
• یک پلیمر ناشناخته: یک پلیمر ناشناخته نیز در این میوه وجود دارد. برخی دانشمندان آن را عامل جلوگیری از رشد، تکثیر و چسبندگی باکتری‌ها به مجاری ادراری می‌دانند.
• کوئینیک اسید: این ماده نیز ترکیبی از یک اسید غیرمعمول است که در بدن انسان تجزیه نمی‌شود. لذا در اسیدی کردن ادرار و دفع باکتری‌ها از بدن انسان نقش مؤثری دارد.

درمان سنگ کلیه با زغال اخته

تحقیقات نشان داده مصرف آب زغال‌اخته برای افراد مبتلا به سنگ کلیه یا ادرار بدبو مفید است. این ویژگی نیز به خاطر اسیدی شدن ادرار در اثر مصرف این میوه است. گفته می‌شود وجود کوئینیک اسید در این میوه مانع از تشکیل سنگ کلیه توسط کلسیم و یون فسفات می‌شود. تحقیقات نشان داده مصرف آب این میوه در بیمارانی که سابقه سنگ کلیه دارند موجب کاهش میزان کلسیم یونیزه در ادرار آنها تا 50 درصد می‌شود.

کاهش کلسترول با زغال اخته

یکی از خواص این محصول کاهش سطح کلسترول و در نتیجه بهبود سلامت قلب است. میزان پلی‌فنول‌های موجود در این میوه قابل توجه است. پلی‌فنول‌ها از عوامل تأثیرگذار در کاهش کلسترول بد خون (LDL) و حفظ کلسترول خوب خون (HDL) هستند. لذا مصرف این میوه با کاهش کلسترول کاهش خطر ابتلا به بیماری‌های قلبی عروقی را در پی دارد.

زغال اخته و تب بر

از دیگر خواص این میوه خاصیت تب‌بر بودن آن است. دمنوش زغال‌اخته برای پایین آوردن دمای بدن و برطرف کردن لرز بدن مفید است.

پیشگیری از سرماخوردگی با زغال اخته

به دلیل وجود مقادیر بالای ویتامین C در زغال‌اخته این میوه برای پیشگیری از سرماخوردگی و بهبود علائم سرماخوردگی مؤثر است.

زغال اخته و کاهش وزن

تحقیقات نشان داده مصرف این میوه می‌تواند منجر به کاهش وزن افراد شود. از یک سو مصرف این میوه اثراتی همانند تنظیم کننده انسولین دارد. به عبارت دیگر این میوه با کاهش تأثیر انسولین و کاهش انباشتگی چربی در بدن موجب از بین رفتن چربی‌های اضافی در بدن می‌شود. از سوی دیگر این میوه از تجمع سموم و چربی‌ها در بدن جلوگیری می‌کند. لذا در مجموع مصرف این میوه در کاهش وزن مؤثر است.

درمان اسهال

زغال‌اخته به خاطر وجود مقادیر بالای تانین می‌تواند به عنوان داروی منقبض کننده مورد استفاده قرار گیرد. تانین همان ماده‌ای است که در هنگام خوردن این میوه در دهان احساس خشکی ایجاد می‌کند. لذا این میوه در درمان اسهال و حتی اسهال خونی نیز مؤثر است. این ماده ترشح مایعات بدن را کاهش داده و ماهیچه‌ها و بافت‌های بدن را منقبض می‌کند. برای درمان اسهال باید از آب میوه یا دمنوش آن استفاده شود.

جلوگیری از پیری زودرس

این میوه منبع بسیار خوبی از ویتامین C، انواع ویتامین B و آنتی اکسیدان است. لذا مصرف این میوه در رژیم غذایی روزانه در کاهش چین و چروک و پیشگیری از پیری زودرس مؤثر است. افزایش تولید کلاژن، بهبود جریان خون و افزایش مقاومت در برابر رادیکال‌های آزاد از دیگر فواید این مواد مغذی برای پوست است.

کنترل قند خون

زغال‌اخته از جمله میوه‌هایی است که گلوکز و فروکتوز کمی دارد. لذا این میوه برای افراد مبتلا به دیابت مناسب است و مصرف آن موجب افزایش قند خون نمی‌شود. میوه تازه یا خشک و یا آب میوه هر سه برای بیماران دیابتی مفید هستند.

 خواص زغال اخته برای کبد

خواص زغال‌اخته برای کبد ناشی از خواص این میوه در چربی زدایی است. مصرف این میوه برای پاکسازی کبد و بهبود کبد چرب مفید است.

تنظیم خواب

یکی دیگر از ترکیبات ارزشمند این محصول هورمون ملاتونین است. این هورمون تنظیم ریتم 24 ساعته بدن را بر عهده دارد. وجود مقدار کافی از این هورمون سبب می‌شود فرد خواب آرام، عمیق و آرامش‌بخشی را تجربه کند. لذا مصرف روزانه این میوه در ایجاد آرامش، رفع استرس، کم خوابی و مشکلات ناشی از آنها تأثیرگذار است.

سایر خواص زغال اخته

همانطور که گفتیم وجود مواد مغذی و ترکیبات ارزشمند موجب شده فواید این محصول فهرست بلند بالایی داشته باشد. علاوه بر موارد فوق دانشمندان مختلف در تحقیقات خود اثرات موردی مصرف بخش‌های مختلف این گیاه را برای درمان وبا، مالاریا، کم خونی، گواتر و زگیل تناسلی اثبات نموده‌اند.

مضرات زغال اخته

در مورد مضرات زغال اخته اطلاعات دقیقی وجود ندارد. به عبارت دیگر در حالت عادی مصرف این میوه عوارض خاصی به دنبال ندارد. اما زیاده‌روی در مصرف این میوه می‌تواند عوارضی چون واکنش‌های آلرژیک، دل‌پیچه و مشکلات گوارشی در پی داشته باشد. از دیگر موارد ذکر شده به عنوان مضرات این میوه در مورد افرادی است که داروی رقیق کننده خون مصرف می‌کنند. این افراد نباید مقدار زیادی از این میوه را مصرف کنند. مورد بعدی ناشی از وجود اسید سالیسیلیک در این میوه است. اسید سالیسیلیک مشابه قرص آسپرین است لذا افرادی که به آسپرین حساسیت دارند نباید مقادیر زیادی از این میوه یا آبمیوه آن را مصرف کنند.

خواص زغال اخته در طب سنتی

طبع زغال اخته سرد و خشک است و مصلح آن شکر، عسل و گل‌انگبین است. نام این میوه در طب سنتی “کرونده” نیز ذکر شده است. مصرف این میوه برای افرادی که مزاج سوداوی دارند مناسب نیست. اما افرادی که مزاج دموی (گرم و تر) دارند می‌توانند از این میوه مصرف کنند. فواید این میوه در طب سنتی عبارتند از:

• برطرف کننده التهاب معده و کبد و تقویت کننده معده و درمان زخم معده
• از بین برنده صفرا و غلظت خون
• مناسب برای رفع عطش در فصل تابستان
• برطرف کننده اسهال
• از بین برنده التهاب لثه، تورم و برفک از طریق غرغره در دهان
• از بین برنده التهاب لوزه‌ها
• درمان بواسیر

در طب سنتی برگ درخت زغال‌اخته نیز مورد استفاده قرار می‌گیرد. گفته می‌شود جوشانده برگ این گیاه برای درمان شب ادراری و بی‌اختیاری ادرار مفید است.

روشهای مصرف

زغال اخته تازه

این میوه به صورت تازه طعم خاص و متفاوتی دارد. لذا بسیاری از افراد مصرف این میوه به عنوان میان وعده و به همراه کمی نمک و گلپر را می‌پسندند.

زغال اخته خشک

یکی از انواع اشکال مصرفی این محصول میوه خشک شده آن است. زغال اخته خشک بسیار خوش خوراک بوده و به عنوان یک میوه خشک فروش بالایی دارد. ضمن اینکه این روش یکی از بهترین راه‌های نگهداری و استفاده بهینه از این محصول است.

آب زغال اخته

آب زغال‌اخته نیز یکی از اشکال مصرف این میوه است که محبوبیت زیادی دارد. امروزه این آبمیوه در کارخانجات نیز تولید می‌شود. اما این محصولات کارخانه‌ای حاوی مقادیر زیادی قند و مواد نگهدارنده است. بنابراین نمی‌توان این محصولات را مفید توصیف کرد. برای تهیه آب میوه در خانه نیز بهتر است این میوه را با مقداری آب حدود 30 دقیقه حرارت داده و پس از میکس کردن میوه آن را از صافی رد کنید.

دمنوش زغال اخته

این محصول نیز امروزه در میان محصولات کارخانه‌ای وجود دارد. اما تهیه آن با استفاده از میوه تازه بهترین گزینه است. بهتر است ابتدای تعدادی میوه تازه را با مقداری آب حدود 10 دقیقه بجوشانید. سپس با فشار، عصاره میوه را خارج کنید. پس از خارج کردن تفاله میوه، عصاره را همراه با چوب دارچین به مدت 10 دقیقه دم کنید. این دمنوش را می‌توانید با کمی عسل شیرین کنید.

لواشک زغال اخته

یکی از انواع لواشک، لواشک زغال اخته است. طعم این لواشک مناسب افراد علاقه مند به ترشی است.

مربا زغال اخته

طعم ترش و ملس زغال‌اخته برای تهیه مربا بسیار مناسب است. به روش معمول پخت مربا می‌توانید مربای خوش طعم و خوش رنگ این میوه را تجربه کنید. معمولاً برای تهیه این مربا از میوه همراه با هسته استفاده می‌شود. البته امکان طبخ به صورت مارمالاد نیز وجود دارد. اگر میوه سفت باشد بهتر است کمی روی آن شکر ریخته و حدود 10 ساعت زمان بدهید تا آب بیندازد. بعد از این زمان مابقی شکر را اضافه کرده و روی حرارت قرار دهید. اگر میوه کاملاً رسیده باشد نیازی به مرحله ابتدایی نیست. در پایان پخت مربا بهتر است کمی آبلیمو و وانیل به آن اضافه شود.

سسزغال اخته

طعم خاص این میوه می‌تواند برای تولید یک سس متفاوت و دلچسب به کار رود. یکی از روشهای تهیه این سس پخت پوره دو میوه زغال اخته و پرتقال با شکر است.

ماسک پوست و زغال اخته

همانطور که گفتیم میوه زغال‌اخته به دلیل برخورداری از مواد مغذی و آنتی‌اکسیدان‌ها برای پوست بسیار سودمند است. در بسیاری از محصولات آرایشی نیز از عصاره این میوه استفاده می‌شود. لذا یکی از انواع شیوه‌های مصرف این میوه مصرف آن به صورت ماسک است. برخی از انواع ماسک با این میوه عبارتند از:

• ماسک درخشان کننده پوست

یکی از انواع ماسک با این میوه ماسکی است که برای تمام افراد مناسب است. استفاده از این ماسک سبب تلطیف پوست و افزایش درخشندگی آن می‌شود. برای تهیه این ماسک یک چهارم فنجان زغال اخته را پس از جدا کردن هسته‌ها پوره کنید. سپس یک قاشق غذاخوری عسل و یک قاشق غذاخوری روغن زیتون را با پوره میوه ترکیب کنید. این ماسک را به مدت 10 تا 15 دقیقه روی پوست قرار داده و سپس با آب ولرم شستشو دهید.

• ماسک مرطوب کننده

این ماسک آبرسان نیز برای تمامی افراد مناسب است. زیرا از ماست و زغال‌اخته تشکیل شده که هردو فواید فراوانی برای پوست دارند. آبرسانی و جوانسازی مهمترین فواید استفاده از این ماسک است. برای تهیه این ماسک کافی است یک قاشق غذاخوری پوره میوه را با یک قاشق غذاخوری ماست ترکیب کنید. این ترکیب را 15 دقیقه روی پوست قرار داده و سپس با آب ولرم بشویید.

• ماسک برطرف کننده کبودی و سیاهی زیر چشم

مواد مغذی موجود در زغال اخته برای درمان سیاهی زیر چشم نیز مفید است. لذا از ترکیب این میوه با آلوئه‌ورا می‌توانید یک ماسک معجزه‌گر برای رفع کبودی زیر چشم خود بسازید. برای تهیه این ماسک یک قاشق غذاخوری ژل آلوئه‌ورا را با یک قاشق غذاخوری پوره میوه ترکیب کنید. این ترکیب را به مدت 10 دقیقه در زیر چشمان خود قرار دهید و سپس با آب ولرم بشویید.

• اسکراب طبیعی پوست

این میوه برای تهیه اسکراب طبیعی نیز گزینه بسیار مناسبی است. برای تهیه این اسکراب باید یک قاشق غذاخوری عسل، یک قاشق غذاخوری پوره زغال‌اخته و یک قاشق غذاخوری شکر قهوه‌ای را با هم مخلوط کنید. مواد را خوب مخلوط کنید تا ترکیب یکنواختی حاصل شود. سپس این ترکیب را بر روی قسمت‌های موردنظر خود قرار داده و پس از 10 دقیقه با آب ولرم بشویید. بهتر است بعد از استفاده از اسکراب پوست از یک کرم مرطوب کننده استفاده کنید.

• ماسک مخصوص پوست چرب

تنظیم چربی پوست از مراقبت‌های روتین پوست چرب است. در اینجا نیز می‌توان از خواص زغال‌اخته بهره‌مند شد. ترکیب این میوه با جو دوسر، بادام و لیموترش یک ماسک عالی برای پوست چرب خواهد بود. برای تهیه این ماسک دو قاشق غذاخوری پوره میوه را با دو بادام پودر شده و یک قاشق چایخوری جو دو سر مخلوط کنید. می‌توانید تمام مواد را در مخلوط‌کن ترکیب کنید. در پایان یک قاشق غذاخوری آب لیموترش به ترکیب خود اضافه کنید. این ماسک را به مدت 15 تا 20 دقیقه بر روی پوست خود قرار دهید و سپس با آب ولرم بشویید.

• ماسک درمان جوش و آکنه

ترکیبات این میوه برای درمان جوش و آکنه نیز کارایی دارد. لذا از این میوه می‌توان ماسکی برای درمان آکنه پوست تهیه کرد. برای تهیه این ماسک یک قاشق غذاخوری پوره میوه را با یک قاشق چایخوری زردچوبه و یک قاشق غذاخوری آب لیموترش ترکیب کنید. این ماسک را به مدت 10 دقیقه بر روی پوست قرار داده و سپس با آب ولرم بشویید.

بهترین زمان مصرف زغال اخته

میوه زغال‌اخته تازه 4 تا 5 روز در یخچال قابل نگهداری است. برای نگهداری طولانی مدت این میوه می‌توانید از روشهای فریز کردن، خشک کردن و یا کنسرو کردن استفاده کنید. برخی افراد زغال اخته بدون هسته را خشک، فریز یا پوره می‌کنند تا استفاده آن راحت‌تر باشد.

روش های متنوع خشک کردن زغال اخته

این میوه هم مانند دیگر میوه‌ها با چند روش مختلف خشک می‌شود. روش در آفتاب و با دستگاه‌های میوه خشک کن. البته که حس و حال روش‌های سنتی و قدیمی در صورت حفظ هویت همیشه بهتر و جذاب‌تر است.

قیمت زغال اخته

در مورد قیمت زغال اخته باید گفت این میوه از میوه‌های گران قیمت بازار محسوب می‌شود. با توجه به محدودیت تولید و عرضه این محصول در بازار حتی محصولات جانبی آن نیز ارزان نیستند.

درخت زغال اخته

درخت زغال‌اخته از نوع درختان کوتاه یا درختچه‌های بلند است. این گیاه از نوع درختان برگ‌ریز یا خزان‌دار است. این درخت از لحاظ ارتفاع تا سه متر و از لحاظ قطر معمولاً تا حدود 20 سانتی‌متر رشد می‌کند. تنه درخت معمولاً به رنگ قهوه‌ای و دارای فلس است. البته در درختان کهنسال تنه درخت به رنگ خاکستری درمی‌آید. چوب این درخت بسیار محکم است و کاربردهای فراوانی دارد. در گذشته چوب این درخت به خاطر استحکام بسیار زیاد برای ساخت سلاح‌هایی مانند نیزه کاربرد داشت. لذا در متون قدیمی مانند اشعار یونانی برای نشان دادن قدرت نیزه به ساخت آن از چوب این درخت اشاره شده است.

برگ‌های بیضی شکل این درخت با دم‌برگ‌های کوتاه به طور متناوب بر روی شاخه‌های درخت قرار دارد. گل‌های گیاه در اواخر زمستان و اوایل فصل بهار و پیش از ظاهر شدن برگها شکوفا می‌شوند. لذا یکی از کاربردهای این گیاه در دنیا به عنوان یک گیاه زینتی است. گل‌ها به صورت دسته‌ای در یک گل‌آذین چتری شکوفا می‌شوند. هر گل زرد رنگ این گیاه دارای 4 گلبرگ، 4 کاسبرگ، 4 پرچم و یک مادگی است. در هر گل‌آذین 12 تا 25 گل دیده می‌شود. این گلها دارای شهد بوده و منبع تغذیه بسیار خوبی برای زنبورهای عسل هستند. طول مدت گلدهی این گیاه تا 14 روز است و در این زمان گرده‌افشانی توسط حشرات انجام می‌شود.

گلدهی این گیاه در اواخر پاییز و زمان میوه دهی آن در بهار است. زودرس یا دیررس بودن میوه در انواع مختلف این گیاه متفاوت است. میوه زغال اخته تازه با رنگ قرمز تیره و به صورت شفت (میوه گوشت‌دار) بوده و دارای مزه ترش و شیرین است. شکل ظاهری میوه نیز معمولاً بیضی و گاه گلابی یا مستطیل شکل است.

فصل کاشت درخت زغال اخته

کاشت این درخت باید در فصل تابستان انجام شود. در فصول دیگر مانند پاییز اگر کاشت یا انتقال درخت انجام شود درخت رشد مناسبی نخواهد داشت. خاکی با بافت متوسط (لومی) که زهکش خوبی داشته باشد بهترین خاک برای این گیاه است. این گیاه در برابر گرما و بادهای گرم و خشک مقاومتی ندارد. اما از لحاظ مقاومت در برابر سرما تا دمای 25- را نیز می‌تواند تحمل کند. این گیاه اگر 6 تا 8 ساعت نور کامل آفتاب را دریافت کند رشد بسیار خوبی خواهد داشت. اما اگر در مکانی نیمه سایه نیمه آفتاب با 4 تا 5 ساعت نوردهی کاشته شود از قدرت گلدهی آن کاسته می‌شود.

فصل داشت درخت زغال اخته

درخت زغال اخته نیاز به آبیاری منظم دارد و در برابر خشکی خاک مقاومت چندانی ندارد. به همین دلیل بهتر است در مناطق گرم و خشک کاشته نشود. مناطقی با آب و هوای معتدل و بارش باران در تابستان بهترین مکان برای کاشت این درخت است. حتی در صورت مقاومت گیاه در مناطق خشک، کیفیت و کمیت گلدهی آن پایین خواهد بود. در صورتی که خاک مناسب با بافت متوسط برای کاشت گیاه انتخاب شده باشد معمولاً هفته‌ای یک بار آبیاری کافی است. این گیاه به کوددهی نیاز ندارد اما در بهار استفاده از خاک برگ و کود پوسیده گاوی در رشد بهتر گیاه مؤثر است. هرس منظم سالانه نیز در رشد بهتر گیاه مؤثر است.

فصل برداشت زغال اخته

میوه دهی در درخت زغال‌اخته پس از 3 یا 4 سال از کاشت آن آغاز می‌شود. تشکیل میوه‌های درخت در فصل بهار آغاز می‌شود. میوه این درخت در برخی گونه‌ها زودرس بوده و در برخی دیگر دیررس است. در گونه‌های زودرس برداشت میوه در خرداد ماه انجام می‌شود. در گونه‌های دیررس برداشت میوه تا مرداد ماه به تأخیر می‌افتد. مهمترین نشانه رسیدن میوه زغال‌اخته تغییر رنگ دم میوه به آبی تیره است. در این هنگام میوه به آسانی از شاخه جدا می‌شود. گاهی برای ارسال این میوه به بازارهای دوردست میوه‌ها را قبل از رسیده شدن کامل می‌چینند. میوه کال و نرسیده این درخت به رنگ قرمز روشن و حاوی اسید زیاد و ترش مزه است. میوه رسیده به رنگ قرمز تیره و معمولاً شیرین است. از هر هکتار باغ زغال اخته به صورت میانگین 22 تن میوه برداشت می‌شود.

تکثیر گیاه زغال اخته

در گذشته برای تکثیر زغال اخته از روشهای سنتی کاشت بذر، قلمه، خوابانیدن و پاجوش استفاده می‌کردند. این روش‌ها بسیار زمان‌بر و دشوار است. اما امروزه از روش جدید کشت بافت یا ریز ازدیادی برای تکثیر این گیاه استفاده می‌شود. با استفاده از این روش دستیابی به تولید انبوه این محصول به سادگی امکان‌پذیر است.

زغال اخته در کجای ایران کشت می‌شود؟

در ایران کوه‌های البرز، جنگل‌های ارسباران، جنگل‌های بین مازندران و گیلان و الموت قزوین مهمترین مناطق کشت این گیاه هستند. بیشترین تولید زغال‌اخته متعلق به منطقه قزوین و رودبار و پس از آن کلیبر در آذربایجان شرقی است.

زغال اخته کلیبر

زغال اخته کلیبر مهمترین محصول این شهرستان است که می‌تواند نقش مهمی در شکوفایی اقتصادی منطقه داشته باشد. کلیبر در دل جنگلهای ارسباران در استان آذربایجان شرقی قرار دارد. در شهرستان کلیبر بیش از 200 هکتار باغ میوه زغال اخته وجود دارد. از این باغات هر ساله حدود 1800 تن زغال‌اخته تولید می‌شود. در این شهرستان بیشترین میزان تولید این محصول در استان صورت می‌گیرد. نکته قابل تأمل این است که محصول این منطقه کاملاً ارگانیک بوده و به شیوه سنتی تولید می‌شود. به دلیل مقاومت طبیعی این گیاه در برابر آفات، مردم این منطقه هنوز از سموم در باغات خود استفاده نمی‌کنند. اما به دلیل مشکلات موجود در عرضه محصول سود چندانی نصیب مردم بومی نمی‌شود.

برگزاری جشنواره زغال‌اخته کلیبر از جمله اقداماتی است که برای معرفی این محصول و حذف واسطه‌های فروش انجام شده است. افراد بومی معتقدند طعم اصلی این میوه زمانی است که میوه خود به خود از روی درخت به زمین می‌افتد. افراد محلی این میوه پای درخت را “خُل پت” می‌نامند. مردم منطقه به صورت سنتی محصول خود را به صورت میوه تازه، ترشی، رب، شربت، برگه، لواشک و خشکه زغال‌اخته عرضه می‌کنند. این محصولات در کارگاه‌های کوچک خانگی تولید می‌شود.

زغال اخته هیر قزوین

هیر قزوین بزرگترین تولیدکننده زغال اخته در ایران است. روستای هیر در ارتفاعات البرز در شمال استان قزوین قرار دارد. این محصول در بالغ بر 800 هکتار از اراضی این منطقه کشت می‌شود. محصول این منطقه بهترین و مرغوب ترین زغال اخته در ایران نیز محسوب می‌شود. اهالی این روستا در زمان برداشت محصول در اواخر تابستان جشنی برگزار می‌کنند. جشن زغال اخته هیر قزوین بهانه‌ای برای معرفی این محصول و جذب گردشگران به این روستای تماشایی است. یکی از مشهورترین تصاویر روستای هیر تصویر پشت بام خانه‌های روستا در اواخر تابستان است که به خاطر تهیه انواع محصولات مانند لواشک و برگه زغال اخته به رنگ قرمز در می‌آید. مردم این روستا این میوه را به نام “ارسوله” نیز می‌شناسند و آش ارسوله آش مخصوصی است که زنان روستا با استفاده از این میوه طبخ می‌کنند. آش ارسوله در فهرست میراث ناملموس کشور به ثبت رسیده است.

فصل زغال اخته در ایران

فصل زغال اخته در ایران اواخر تابستان تا اوایل پاییز است. در واقع برداشت زغال اخته هیر قزوین و زغال اخته کلیبر در این زمان انجام می‌شود. لذا در این فصل به آسانی می‌توانید این محصول را از بازار تهیه کنید. در سایر فصول نیز می‌توانید از محصولات جانبی این میوه مانند رب، برگه و لواشک زغال‌اخته استفاده کنید. البته در سالهای اخیر فروش این میوه به صورت فریزری نیز رایج شده است.

علت ناشناخته بودن این میوه در ایران

شیوه مرسوم عرضه زغال‌اخته در ایران عرضه به صورت فله‌ای توسط فروشندگان غیر حرفه‌ای است. فروش این میوه به صورت تازه مهمترین شیوه فروش در ایران است. بدیهی است نگهداری میوه تازه دشواری‌های خاص خود را دارد. عمر کوتاه میوه تازه موجب شده درآمدزایی از این میوه محدود به فروش تازه آن باشد. هنوز متخصصان صنایع مواد غذایی به طور جدی به صنایع تبدیلی این حوزه ورود نکردند. لذا کشور ما تاکنون از صادرات و ارزآوری این محصول بهره چندانی نبرده است. با بهره‌گیری از صنایع تبدیلی و تولید محصولاتی چون مربا، شربت، مارمالاد، ژله و غیره می‌توان از ظرفیت‌های این محصول بهره گرفت.

از سوی دیگر متخصصان تغذیه با انجام تحقیقات در مورد تأثیر زغال‌اخته بر سلامتی بدن می‌توانند این محصول را در سبد خرید عموم مردم وارد کنند. متخصصان داروسازی نیز با ارائه تحقیقات در زمینه خواص دارویی زغال اخته می‌توانند از این محصول در صنعت داروسازی استفاده کنند.