زنبور خوار از پرندگان زیبا و پر تعداد ایران است. پرندگان به عنوان بخش مهمی از حیات وحش ایران و چرخه‌ی اکو سیستم، دارای انواع گوناگونی هستند. یکی از پرندگانی که در اغلب نقاط ایران یافت می‌شود، پرنده‌ای به نام زنبورخوار است که در ردیف یکی از زیباترین حیوان‌های ایران قرار می‌گیرد. هر چند این پرنده زیبا مورد لطف عکاسان و دوستداران طبیعت است، اما هر ساله مورد کشتار قرار می‌گیرد. در این نوشتار، ما به معرفی، طبقه بندی، گونه‌ها، نوع تغذیه، رفتارهای اجتماعی، زیستگاه، تاثیر آن بر محیط زیست و رفتارهای برخی از زنبورداران با این پرنده می‌پردازیم.
معرفی زنبورخوار
زنبورخوار پرنده‌ای زیبا و رنگارنگ از راسته‌ی سبزقبا سانان است. طیف رنگ‌های جذاب و درخشان موجود در پرهایش، سبب شده در محیط‌های بیابانی، مناطق کم درخت و اطراف رودخانه‌ها، به راحتی دیده شود. این پرنده خوش رنگ، حشره خوار و بسیار پر سر و صدا است. بدن این پرنده کشیده و نوکی دراز دارد.
طبقه بندی پرنده زنبور خوار
در علم زیست شناسی حیوانات را بر اساس ویژگی‌های فیزیکی طبقه بندی می‌کنند تا بررسی آنها آسان‌تر شود. شاخه‌ها و زیرشاخه‌ها را با کلماتی مانند: فرمانرو، شاخه، رده، راسته، تیره و سرده از هم مشخص می‌کنند. در مورد زنبورخوار، این طبقه بندی به این شکل خواهد بود: جانوران، مهره‌داران، پرندگان، سبزقبا سانان، زنبورخواران، منج‌خوارها. به این معنی که این پرنده از شاخه‌ی مهره‌داران، رده‌ی پرندگان و راسته‌ی سبرقبا سانان است. دیگر تیره‌های راسته‌ی سبزقبا سانان، هدهد، سبز قبا و ماهی خورک هستند. در پست‌هایی جداگانه به بررسی ویژگی‌ها و نحوه تغذیه و زندگی هر یک از این پرندگان پرداخته‌ایم.
گونه‌های زنورخوار
در تیره‌ی زنبورخواران، نام‌های متعددی به عنوان پرندگان این تیره ثبت شده است. اما از آنجا که ما قصد نداریم با فهرست بلند بالایی از کلمات لاتین مخاطبان خود را خسته کنیم، پس به ذکر سه گونه‌ی زنبورخوار که در ایران وجود دارد، اکتفا خواهیم کرد.
کارشناسان عرصه‌ی حیات وحش ایران، زنبورخواران را دارای سه گونه زنبورخوار کوچک، معمولی و گلو خرمایی معرفی می‌کنند.
زنبورخوار کوچک
زنبورخوار کوچک یا سبز، با نام علمی Merops Orientalis، به عنوان یکی از حیوان‌های ایران که در جنوب و جنوب شرقی کشور زندگی می‌کند، با پرهایی سبز، گلوی آبی و طوق سینه سیاه، از دو گونه‌ی دیگر کوچک‌تر است. طول آن از منقار تا انتهای دم، حدود 25 سانتی‌متر بوده و بیشتر در نقاط گرم و خشک، در اطراف مزرعه‌ها و بیشه‌ها دیده می‌شود. چندان اجتماعی نیست. گاهی به علت شکار زنبورهای عسل، به عنوان آفت مورد هجوم انسان‌ها قرار می‌گیرد.
زنبور خوار معمولی با نام علمی Merops Apiaster
زنبورخوار معمولی یا اروپایی، از گونه‌ی کوچک خود، در حدود دو یا سه سانتی‌متر بزرگ‌تر است. جثه‌ای بلند و باریک با پرهایی رنگارنگ، گلوی زرد روشن، پیشانی سفید و منقاری سیاه و خمیده دارد. شاهپرهای دمش به رنگ لاجوردی، با طولی بیشتر از بقیه‌ی پرها، سبب شده تا ظاهر زیباتری نسبت به زنبورخوار کوچک پیدا کند.
چشمان قهوه‌ای و پاهای خاکستری تیره‌ی این پرنده، از زیبایی‌اش نکاسته است. هر دو جنس نر و ماده از این گونه، ظاهری مشابه دارند. زنبورخوار معمولی نابالغ را می‌توان از فقدان شاهپرهای دم و نبود طوق سیاه تشخیص داد. پرنده‌ی نابالغ، رنگی متمایل به سبز دارد.
اگر تا به حال در اطراف شهرها با پرنده‌هایی رنگارنگ که روی سیم‌های برق نشسته‌اند، مواجه شده باشید، این پرنده را مشاهده کرده‌اید. این پرنده، به جز استان های جنوبی، در اغلب مناطق حیات وحش ایران به صورت پراکنده وجود دارد.
زنبور خوار گلو خرمایی Merops Supercilliosus
بزرگ‌ترین زنبورخوار ایران است که حدود 30 سانتی‌متر طول دارد. سینه و شکم آن سبز یک‌دست است. بال‌ها به رنگ خرمایی درآمده و شاهپر بلندتری نسبت به گونه‌ی معمولی دارد. در بیشتر نقاط ایران دیده می‌شود. در مناطق نیمه گرمسیری، در علفزارها تمایل به زندگی در گروه‌های کوچک دارد.
منبع تغذیه
از نام این پرنده مشخص است که چه رژیم غذایی دارد. آنها علاقه‌ی خاصی به زنبور دارند. جالب اینکه زنبورخوار بعد از شکار زنبور، ابتدا نیش آن را خارج کرده و سپس آن را می‌بلعد. به جز زنبور، سایر حشرات مانند سنجاقک، ملخ، سوسک و گونه‌هایی از بندپایان از منابع تغذیه‌ی این حیوان به حساب می‌آیند.
محققان اعلام کرده‌اند که انواع مختلف زنبورخوارها بر اساس گونه و محیط زندگی، تغذیه‌ی متفاوتی دارند. این حقیقت در مورد بسیاری از جانوران صدق می‌کند. به عنوان نمونه، گونه‌ی کوچک از میان زنبورخوارها بیشتر به ملکه و زنبورهای کارگر علاقمند است. حال آنکه برخی دیگر از این پرندگان زنبورهای سرخ را به زنبورهای عسل ترجیح می‌دهند. گاه دیده شده است که برخی از گونه‌ها، مارمولک و قورباغه را نیز شکار می‌کنند.
رفتارهای اجتماعی
این پرنده به صورت گروهی زندگی کرده و گاه به صورت دسته جمعی به مناطق تجمع حشرات، حمله می‌کند. هنگام ساخت لانه نیز از گروه فاصله نمی‌گیرد. به همین علت لانه‌های زنبورخواران کنار یکدیگر قرار گرفته است.
نکته‌ی جالبی که از زندگی گروهی این جانوران مشاهده شده، وجود پرنده‌هایی است که به دلیل بالغ نشدن یا پیدا نکردن جفت، تنها هستند. این پرندگان که به عنوان یاریگر شناخته می‌شوند، در بزرگ کردن و مراقبت از جوجه‌ها به دوستان خود یاری می‌رسانند. این موضوع خود یکی از شگفتی‌های زندگی پرندگان است.
زیستگاه زنبور خوار
زیستگاه اصلی زنبورخوار در بخش‌هایی از جنوب اروپا، شمال آفریقا و غرب آسیا شناخته شده است. زنبورخوار پرنده‌ای مهاجر بوده و در زمستان به هند و سریلانکا مهاجرت می‌کند. بر اساس نقشه‌ی پراکندگی حیوان‌های ایران، زنبورخواران در بسیاری از مناطق حیات وحش ایران دیده شده‌اند.
پراکنش حشره خوار در حیات وحش ایران
در تحقیقات انجام شده، این پرنده از پارک جنگلی ساریگل در شرق شهرستان اسفراين از استان خراسان شمالي، تا مناطق حفاظت شده‌ی طارم سفلی در استان قزوین و مناطق وسیعی از ایلام و هرمزگان در دسته‌های بزرگ زندگی می‌کند. در تهران در فصل تابستان، زنبورخوار معمولی و در زمستان، گلو خرمایی مشاهده می‌شود. گونه‌ی سبز یا کوچک را در جنوب کشور می‌توان یافت. همین طور در پارک ملی گلستان نیز زنبورخوار زیست می‌کند.
در چه مکان‌هایی می‌توان زنبور خوار را مشاهده کرد؟
رودخانه‌ها به علت تاثیری که بر تداوم حیات وحش ایران دارند، یکی از مناطق تجمع پرندگان به شمار می‌روند. به عنوان نمونه، شهرستان شفت از استان گیلان یکی از مناطقی است که با وجود آب‌های سطحی، منطقه‌ی مناسبی برای زندگی و تولید مثل زنبورخوار معمولی است. در طی چند سال گذشته لانه گذاری تعداد زیادی از این گونه، در دیواره‌ی شنی رودخانه‌ی سیاهمزگی از سوی کارشناسان حفاظت از محیط زیست شفت اعلام شد.
زنبورخوار معمولی را در فضاهای باز، گودال‌های شنی، زمین‌های هموار و روی سیم‌های برق و تلفن، به صورت گروهی می‌توان دید. گونه گلوخرمایی نیز در دشت‌های باز، باتلاق‌ها، سوراخ‌های دیوار ساحلی رودخانه‌ها و تپه‌ها و گودال‌ها زندگی می‌کند.
تاثیر زنبور خوار بر محیط زیست
هرچند کندو داران و پرورش دهندگان زنبور عسل، دل خوشی از این تیره از پرندگان ندارند، ولی فعالان محیط زیست باور دارند که این پرنده، با تغذیه از حشرات و آفات زراعی و کنترل جمعیت حشرات، در حفظ تولیدات کشاورزی تاثیر بسزایی دارند.
رفتار مردم محلی
با گستردگی مناطق زندگی این پرنده، مردم محلی آن را با نام‌های محلی گوناگون می‌نامند. به عنوان نمونه، این پرنده در گویش لری به «کروشک» معروف است و آذری زبانان نیز به آن «آری قاپان» می‌گویند. هر چند مردم عادی از دیدن پرهای رنگین و اندام زیبای این پرنده لذت می‌برند، ولی برخی زنبورداران در دشمنی با آن، شمشیر را از رو بسته‌اند. از آنجا که به طور معمول، هر پرنده در طول روز می‌تواند 400 تا 600 زنبور شکار کند، طی سال‌های اخیر، خبرهای متعددی از کشتار این پرنده در شهرهای مختلف منتشر شده است.
چرا زنبور داران دشمن این پرندگان هستند؟
زنبورداران به علت شکار زنبورهای خود، از هر ترفندی مانند مسموم کردن طعمه‌ها و سم‌پاشی محیط، به کشتار زنبورخوار اقدام کرده‌اند. نتیجه‌ی این اقدامات، پرونده‌های متعدد قضایی است. طبق مصوبه‌ی هیئت وزیران، کشتن زنبورخوار ممنوع است و جریمه‌ی نقدی از خاطیان مطالبه خواهد شد. متاسفانه هر ساله در مناطق وسیعی از کشور شاهد کشتار بی‌رحمانه این موجودات زیبا هستیم. امیدواریم تا با آموزش درست و مدریت مناسب این مشکل نیز حل شود.
راهکاری برای زنبورداران
هر ساله سازمان محیط زیست در استان‌های مختلف، با کشتار زنبورخواران مواجه می‌شود. به همین علت مسئولان این سازمان با برگزاری گردهمایی‌ها و جلسات متعدد، از پرورش‌دهندگان زنبور عسل خواسته‌اند تا با نصب مترسک، پخش صداهای پرندگان گوشتخوار، بمب‌های صوتی، انتشار بو و امواج فراصوت، به شکل‌های صوتی و شیمیایی پرندگان را فراری دهند و از کشتن آنان اجتناب کنند. زیرا با کشتن زنبورخواران، چرخه‌ی اکوسیستم آسیب دیده و در نتیجه، با ازدیاد حشرات و آسیب به مزارع روبه‌رو خواهیم شد.
در پایان باید یادآور شد که تمامی حیوان‌های ایران که جزئی از حیات وحش ایران محسوب می‌شوند، حق تداوم حیات در زیستگاه‌های طبیعی خود را دارند. پرنده‌ی زنبورخوار نیز از این قاعده مستثنی نیست. شایسته است همگان با شناخت جایگاه این پرنده در اکو سیستم، امکان بقای آن را فراهم کنند.
عکس‌های این پست را جنابان آقایان سعید حیدری سور شجانی، سینا پزشکی و جعفر پناه پور عزیز عکاسی نموده‌اند.
امتیاز شما به این صفحه:
زنبور خوار
پرندگان به عنوان بخش مهمی از حیات وحش ایران و چرخه‌ی اکوسیستم، دارای انواع گوناگونی هستند. یکی از پرندگانی که در اغلب نقاط ایران یافت می‌شود، پرنده‌ای به نام زنبورخوار است که در ردیف یکی از زیباترین حیوان‌های ایران قرار می‌گیرد. در نوشتار بالا، ما به معرفی، طبقه‌بندی، گونه‌ها، نوع تغذیه، رفتارهای اجتماعی، زیستگاه، تاثیر آن بر محیط زیست و رفتارهای برخی از زنبورداران با این پرنده پرداختیم.