سبزقبا

سبزقبا، جواهری در حیات وحش ایران است که در کل سرزمین ایران می‌توان آنها را یافت. سبزقباها پرندگان زیبا و با ترکیب رنگ‌های منحصر به فرد هستند که هر بیننده ای را مجذوب خودشان می‌کنند. راسته‌ی سبزقباسانان با نام علمی Coraciidae شامل پرندگانی با اندازه متوسط منقارهای قوی، اندکی کج و قلاب مانند هستند. این پرندگان با پر و لکه‌های انبوه رنگین و خوش رنگ قابل شناسایی هستند. پرهای رنگین آنها حکایت از زیستگاه‌های با آب و هوای گرم را تداعی می‌کند.

در این مقاله به بررسی انواع گونه‌هاي سبزقباها، گونه‌های موجود در ایران، مشخصات ظاهري و فيزيكي، زيستگاه، پراكنش، توليد مثل، ويژگي شاخص، تهديدات، عادات و رفتار آنها پرداخت شده است. همچنين ريشه‌يابي نام سبزقبا در انگليسي، فارسي و نام‌هاي گوناگون در مناطق مختلف در ايران، حضور آن در ادبيات ايران و در باورهای مردم اشاره شده است.

انواع سبزقبا ها

خانواده‌ی سبز قبایان Coraciidae توسط پلی متی فرانسوی در سال 1815 معرفی شدند.این پرندگان در رده‌بندی جدید، از یازده گونه در ۲ سرده شامل:

سرده: سبزقبا‌های رنگین، سبزقباهای دهان‌ پهن تقسیم می‌شوند. سرده رنگین شامل گونه‌های وراج، حبشی، سینه یاسی، دوم پارویی، کاکل حنایی، هندی، بال ارغوانی و شکم آبی می‌شوند. و از انواع سبز قباهای دهان پهن می‌توان از گونه دارچینی، گلوآبی، لاجوردی و کبوتر دلاری نام برد.

دو گونه  سبزقبا، یکی سبزقبا garrulus Coracias و دیگری  سبزقبای هندی benghalensis Coracias در ایران زیستگاه و زاد و ولد می‌کند. گونه سبزقبای garrulus Coracias در ایران بنام  سبزقبای معمولی نامگذاری شده است.  سبزقبای هندی با نام همان هندی نامگذاری شده است.  سبزقباي هندي از حيوانات بومي ايران در جنوب كشور است. سبزقباي هندی (Coracias benghalensis) پرنده ای از خانواده Coraciidae است. به طور گسترده ای از غرب آسیا تا شبه قاره هند زیستگاه دارد. سبزقباي معمولي پرنده مهاجر است كه در تابستان‌ها در ایران در اکثر نقاط کشور دیده می‌شود.

مشخصات ظاهری و فیزیکی  سبزقبا

در واقع سبزقباها حدود 20 تا 34 سانتی متر طول دارند. تقریبا جثه ی آنها،شبیه کلاغ است. طول باز  بالها 52 تا 58 سانتیمتر است. آنها طیف وسیعی از رنگها از جمله آبی، سبز، صورتی، دارچینی بنفش،زیتونی، فیروزه ای، بلوطی، قهوه ای را دارند. اکثر این پرندگان رنگ پرهایشان، ترکیبی از رنگ آبی و قهوه ای بلوطی را است. رنگ منقار آنها سیاه رنگ است. رنگ چشم‌های آنها قهوه‌ای مایل به خاکستری است.

دو انگشت جلوی داخلی آنها به هم متصل هستند. سرهای بزرگ آنها روی گردنهای کوتاه و با پرهای لکه‌دار روشن قرار گرفته است. پاهای نسبتا قوي و کوتاه است. ضعف پاها در رفتار آنها منعكس شده است و به غير از جهش‌هاي گاه به گاه در طول زمين به دنبال شکار طعمه فراری، بندرت از پاهاي خودشان استفاده مي‌كنند.

بيشتر سبزقباهاي ايران، پرهايي به رنگ آبی فیروزه ای و آبی لاجوردی کمرنگ با رنگ سطح پشتي شاه بلوط قهوه ای دارند.در بعضي از مناطق ايران سبز رنگ نيز هستند. در هنگام پرواز این پرندگان، با پرهاي آبي رنگ، با حاشیه‌های سیاه، آبي كمرنگ و بنفش پررنگ قابل مشاهده هستند. دم این پرنده روشن، بلند و در انتها، چهارگوش و يا باد بزنی شکل است. اين پرنده سیخک پا و چینه دان ندارد.

لانه‌ی سبزقبا

معمولا سبز قباها در سوراخ ها و شکافهای دیوارها و خرابه‌ها و شكاف ساختمانها، در دیواره ساحلی رودخانه‌ها، سوراخ تنه‌ي درختان و در صخره‌ها و ثپه‌ها لانه می‌سازند. با توجه به گستردگي آنها در مناطق ايران لانه‌ها در جاهاي مختلف از جمله از نخلستانهاي جنوب تا شيرواني‌هاي جنوب تهران ديده مي‌شوند.

رژيم غذايي پرندگان سبزقبا

به راستی سبزقباها مثل خیلی از دیگر حیوانات ایران شکارچیان صبوری هستند. اغلب آنها بدون حرکت در جاهاي بلند مي نشينند و از آنجا براي شكار حشرات و در پاره‌ای مواقع جوندگان و خزندگان کوچک، به سوي زمين پرواز مي‌كنند. رژيم غذايي این پرندگان عمدتا حشرات است. اما طیف گسترده‌ای از بی مهرگان زمینی مانند ملخ، عنكبوت، موریانه‌ها، انواع مورچه‌ها، انواع زنبورها، سوسک‌ها، جیرجیرک‌ها و مهره داران کوچک مانند قورباغه‌ها، جوندگان مارمولک ها و پرندگان جوان را می‌گیرند.

آنها مواردی از موجودات که سایر پرندگان از خوردن آنها مانند حشرات با رنگ‌آمیزی هشدار دهنده و مارها را نیز شکار می‌کنند. رنگ بدن این پرندگان به تغذیه‌ی آنها کمک می‌کند. زیرا حشره‌ها جذب رنگ‌های پرهای این پرندگان می‌شوند و شکار کردن را برای آنها آسان‌تر می‌کنند.

توليد مثل سبزقبا

فصل جفتگیری  سبزقبا معمولا تابستان است. در این فصل نرها تهاجمی‌تر می‌شوند، آنها به هر چیزی که به لانه هایشان نزدیک شوند، از جمله انسان حمله می‌کنند. بعد پروازهای فورانی و نمایشی پرنده نر از ارتفاع زیاد، معمولا این پرنده برای پرنده‌ی ماده حشره‌ی را به عنوان هدیه می‌آورد. در صورت پذیرش هدیه توسط پرنده ماده،آنها با هم جفت می‌شوند. معمولا 2 الي 4 تخم در مناطق استوایی، در عرضهای جغرافیایی بالا 3 تا 6 پرنده ماده تخم مي گذارد. تخمها به رنگ سفید هستند.

بعد از 17-20 روز جوجه‌كشي مي‌شوند. جوجه‌ها، بدون پر، چشم بسته و کاملا وابسته مادر هستند. پرها بین 17 تا 22 روز در جوجه‌ها ظاهر می‌شوند. هر دو والدین مسئولیت تربیت جوجه‌ها 30 روز بر عهده دارند و تا 20 روز بعد از فرار بچه‌ها از لانه، والدین همچنان این پرنده‌ها را غذا می‌دهند تا اینکه آنها مستقل شوند.

پراكنش  سبزقبا

اگرچه پرندگان سبزقبا در حال حاضر در آب و هوای گرم در بر قدیم پراكنش دارند، اما سوابق فسیلی نشان می‌دهد، اين پرندگان در آمریکای شمالی در دوره ائوسن نیز وجود داشته اند. بیشترین گونه های این پرندگان در آفریقا زیستگاه دارند. طبق برخی از نظریه‌ها، اعتقاد بر این است که این پرندگان از ماداگاسکار سرچشمه گرفته اند.

بطور معمول سبزقبا های مهاجر، تابستانها در اروپا، روسیه، قزاقستان، خاورمیانه و غرب سیبری و ایران دیده می‌شوند. زمستانها در غرب آفریقا و ایران مشاهده می‌شوند. با توجه به نوع گونه‌ی آنها،  سبزقبای هندی در سیستان و بلوچستان، هرمزگان، فارس و بوشهر زیستگاه دائمی دارد و سبزقبای معمولی به جز جنوب کشور در سراسر ایران در تابستانها دیده می‌شود.

خوزستان تنها استان کشور ایران است که این دو گونه با هم در این استان زاد ولد و زیستگاه دارند. سبزقبا هندی بیشترین گستردگی را در کشور هندوستان دارد. برای همین با نام این کشور شناخته می‌شود. اما در کشورهای جنوب آسیا، جنوب ایران، سریلانکا، از چین،‌ ویتنام و مالزی تا غرب عراق، عربستان سعودی و امارات متحده ی عربی نیز زیستگاه دارند.

 سبزقبای هندی مناطق گرم و شرایط شرجی را ترجیح می‌دهد اما سبزقبای معمولی مناطق سردسیر و خنک را  ترجیح می‌دهد.

زیستگاه  سبزقبا ها

عموما سبزقبا ها بیشتر در كشتزارهاي روستاها و مناطق باز با بوته‌ها و درخت‌های پراکنده بيشتر دیده می‌شوند. اغلب در امتداد درختان کنار جاده و سیم برقها نیز مشاهده می‌شوند. معمولاً مزارع مرتفع و سواحل جنگلی را ترجیح می‌دهند. سبزقبای هندی در مناطق باز درختهای پراکنده، زمینهای کشاورزی و نخلستانها در جنوب ایران زیستگاه دارد.

ويژگي شاخص  سبزقبا

سبزقبا ها بیشتر به خاطر نمایش‌های هوازی نرها در فصل تولید مثل شناخته می‌شوند. پرواز نمایشی آنها شامل چرخش‌ها و معلق‌زدن‌های جالب است.علیرغم خوش رنگین بودن این پرنده، صدایی خشن و ناخوشایند دارد. از مهارتهاي شكار این پرنده، شكار حشرات در حين پرواز مي‌باشد. با جهش پروازي اين پرنده، حشرات را در هوا مي‌قاپد.

عادات و رفتار سبزقباها

سبزقباها حساسیت زیادی به قلمرو شان دارند. برای مراقبت از قلمروشان گشت‌زنی‌های چشمگیر انجام می‌دهند، در صورت تجاوز پرندگان به قلمروشان سر و صدا و پرخاشگری می‌کنند. گاهی به متجاوزگران نیز حمله می‌کنند. سبزقبا هاي مهاجر، زمستانها را بطور دسته جمعی و به صورت دستجات کوچک با هم مهاجرت مي‌كنند.پرندگان انفرادي هستند، نــرو ماده‌ی آنها تقریبا شبيه به هم هستند. سبزقبا های نر در فصل تولید مثل، پروازها و فرود های چشم نوازی برای جذب سبزقبا های ماده انجام می‌دهند.

نقش سبزقباها در طبیعت

عامل کنترل بیولوژیک ملخ‌هاي مهاجر به شمار مي‌روند.

تهدیدات سبزقباها

به علت استفاده از حشره‌کش‌های DDT برای نابودی حشرات و موش‌ها، در دهه‌هاي اخیر، این امر موجب کم شدن رژیم غذایی این پرنده شد. همچنین این حشره‌کش‌ها تاثیرات به سزایی در زاد و ولد و تخمگذاری  سبزقباها گذاشت. به طوری که این آسیب‌ها تا به امروز جبران نشد و جمعیت این پرنده را به حالت قبل برنگشت. همچنین  تغییر کاربری مکانهای جنگلی و درختی به مکانهای شهری، تعداد آنها را به طرز محسوسی کمتر كرده است. به طوري که در لیست  اتحادیه بین‌المللی حفاظت از محیط زیست، آنها در لیست قرمز ذکر شده است.

در ایران نیز جمعيت آنها پس از سمی شدن با حشره‌کش‌ها رو به كاهش گذاشت. در حال حاضر هم ، در برخی از استانها از جمله خوزستان و ایلام حمله و هجوم دسته جمعی این پرندگان به کندوهای عسل، موجب شده تا دامداران این پرندگان زیبا و خارق العاده را با سم بکشند.

 منطقه حفاظت شده  سبزقباها

منطقه حفاظت شده مارز در ۴۳۰ کیلومتری جنوب مرکز استان کرمان و در ۲۰ کیلومتری شرق شهرستان قلعه گنج واقع شده است. که در آن جانورانی همچون خرس سیاه، خدنگ كوچك، سبزقبای هندی و پلنگ زیستگاه دارند.

ریشه یابی نام سبزقبا

نام انگلیسی  سبزقبا،  Roller نامگذاری شده است. این نام از پروازهای آکروباتیک هوایی و شيرجه‌هاي جالب این نوع پرندگان در فصل جفتگیری یا به پروازهای حفاظتی قلمرو آنها اطلاق شده است.

چرا قبا در نام این پرنده به کار رفته است؟

قبا در طول تاریخ ایران زمین لباس مردمان ایران ( زنان و مردان ) با تغییرات اندک، همواره بوده است. به عنوان مثال قبای دورۀ ساسانیان، که گاه آن را روی ردا و گاه روی پیراهن می‌پوشیدند، از جلو باز و بلند تا ساق پا بود؛ آستین‌هایی تنگ و یقه‌ای به شکل هفت داشت که در ناحیۀ سینه با دکمه یا روبانی محکم بسته می‌شد. این لباس با تغییرات جزیی راه خود در طول تاریخ ادامه داده بود تا زمان پهلوی ادامه داشت. در واقع قبا تا پیش از تغییر اجباری لباس در دوران پهلوی، لباس عمومی مردم ایران بوده است.

در آن زمان، زنان و مردان، قبا می‌پوشیدند. قبا تن پوشی بلندی بود که از شانه تا روی پا را می‌پوشاند. این لباس از سمت جلو باز بود. یک طرف آن نیز روی طرف دیگر در جلو می‌افتد و با یک دکمه بند‌دار در زیر و یک تکمه مخفی در جلو بسته می‌شد. قبا آستین‌های بلندی داشت که از زیر بغل مقداری، باز می‌شد تا هوا به داخل لباس راه یابد.در زمان حاضر شبیه به مانتوی است که فقط زنان می‌پوشند.

اما  سبزقبا به این علت به این پرنده اطلاق شده است، که سطح پشتی و قسمت جلو بال‌های اين پرنده به رنگ بلوطي روشن است. شاه پرهای آن آبی رنگ است. گویی اين پرنده قبای آبی رنگ پوشیده است.

قبای سبز یا آبی؟

چرا در نام  سبزقبا، رنگ‌های نیلگون، نیلی، لاجورد، فیروزه‌ای و یا حتی آبی استفاده نشده است و به جای آن سبز به کار رفته است. علت آن این است، که در اکثر زبان‌های کهن واژه‌ای وجود نداشته که مترادف رنگ آبی باشد. در بسیاری از زبان‌های امروزی هم از یک واژه برای اشاره به رنگ سبز و آبی استفاده می‌شد. علت این امر به دلیل نادر بودن رنگ آبی در طبیعت بود و نیاز کمتر به توصیف این رنگ بود.

در ادبیات ایران هم برای توصیف رنگ آسمان و دریاها معمولاً از کلمه خضرا یا سبز استفاده می‌شد. اسناد آن شعرهای فارسی ناصر خسرو، حافظ، مولانا و غیره است. به نظر مي‌رسد رنگ سبز معني آبي امروزه را داشت.

ای قبه ی گردنده ی بی‌روزن خضرا / با قامت فرتوتی و با قوت برنا ( ناصر خسرو ).( خضرا آبی آسمان)

تو مبین مر آن عصا را سهل یافت / آن ببین که بحر خضرا را شکافت ( مولوی ). (خضرا رنگ دریا)

مزرع سبز فلک دیدم و داس مه نو / یادم از کشته خویش آمد و هنگام درو (حافظ ). (سبز به معنی آبی آسمان)

در برخی ابیات به رنگ آبی آسمان با کلماتی مثل سنگ زبرجد یا زمرد که سبزرنگ است نیز اشاره شده است. همچنین در شعر شاعران کلماتی مانند فیروزه‌ای و کبود یا ازرق به رنگ آبی آسمان نیز اشاره شده است.علت این موضوع آن است که در دوره ی کلاسیک هنوز رنگ‌های سبز و آبی را از هم تفکیک نشده بودند.

نامگذاری  سبزقبا قبل از شناسایی رنگ آبی

انسان‌ها در طول تاریخ کم‌کم با رنگ‌های مختلف آشنا می‌شدند. از آنجا که چگونگی نامگذاری رنگ‌ها در زبان، بر چگونگی ادراک رنگ‌ها تاثیر می‌گذارد، برخی فارسی زبانان در غیاب رنگ‌واژه ی مستقلی که بر تمام زیرمجموعه‌های رنگ آبی دلالت کند، این رنگ‌ها را از خانواده ی رنگ سبز بشمار می‌آورده‌اند. به همین دلیل بود که آسمان را هم فیروزه‌ای، نیلی و لاجوردی می گفتند و هم سبز و زمردی و زبرجدگون نام گذاشته بودند و در این نامگذاری هیچ تناقضی را احساس نمی‌کردند. البته این موضوع در زبان و ادبیات سایر کشورها نیز صدق می‌کند.

نامهای دیگر  سبزقبا در شهرهای مختلف ایران به زبان محلی

 سبزقبا در کوخرد و شهرستان بستک- از شهرستان‌های استان هرمزگان در جنوب ایران – کراشکین (kraashking) نامیده می‌شود که نامش شباهت زیادی به صدایش دارد. کراشکین بیشتر بر بالای نخلستانها و بالای شاخه های درخت سدر یا کُنار و کهور دیده می‌شود.نام ديگر آن در كوخرد قبا سوزو است.

در روستاهای اطراف بندرعباس در استان هرمزگان سبزقبا را با نام کارنجک(karenjak) ،خاروشک (kha Roushk) و کجنگ (kajeng) می‌شناسند.

این پرنده به زبان محلی در شهرستان قلعه گنج و جنوب کرمان، کژنگ نام دارد. در شیراز قدیم به آن زنبورخوار قبا سوزک می‌گفتند و در روستاهای اطراف شیراز سبزک و سبزه کلاغ نیز می‌گویند. در آذربايجان اين پرنده به نام گوو قارقا(كلاغ سبز) نام دارد. در خوزستان کاسکینه و کاسکه نام دارد.

در شهر دشتستان استان بوشهر به نام کلاغ قارقاروک آن را می شناسند. به شیرازی کاسه شکنک و به مازندرانی کراکر و به اصفهانی سبزقبا و به عربی شقراق و اخیل نيز نام دارد.

 سبزقبا در ادبيات ايران

 سبزقبا ها به دليل نامگذاري محلي آنها در مناطق گوناگون ايران، در ادبيات و اشعار ايراني نيز به نامهاي مختلف ذكر شده‌اند. به عنوان مثال در برهان قاطع، واژه‌نامه‌ي زبان فارسی از اين پرنده بنام کاسکینه که مرغی سبز رنگ مایل به سرخی است كه آن سبزک نیز می گویند، ذکر شده است.

در کتاب وندیداد اثر موبدان زرتشتی، نوشته شده است كه همه چیز به چه گونه‌ای آفریده شده كه توازن طبيعت برقرار شود، لذا اين پرنده براي كنترل جمعيت ملخ‌ها آفريده شده است. و نوشته‌های این کتاب سندی از حضور اين پرنده در ايران باستان است و نشان می دهد این پرنده جزء حیوان های ایران بوده است.

در لغت نامه دهخدا اين پرنده به نام کاسکینه به اين صورت توصيف شده است: مرغی سبز رنگ به سرخی مایل است و آن را سبزک نیز گویند. در ادبيات ايران اين پرنده نماد پرخوری و شهوت توصيف شده است. عليرغم زيبايي خيره كننده اش در ادبيات ايران در میان مرغان، اين پرنده به صفت خوک در چارپایان قياس شده است.

چند پویی به گرد عالم چند / چند کوبی طریق پویایی

 زان که از بهر قوت و شهوت نَفْس / همچو کاسانه می‌نیاسایی

همچنين در توصيف آن در ادبيات فارسي ذكر شده است كه اين پرنده، کوچکتر از کبوتر و خوش منظر است. بیشتر بر سر کوهها ديده مي‌شود اما تخمها و جوجه كشي در روستاها رخ مي‌دهد. دزد جوجه‌هاي مرغان دیگر است و غالباً گنجشک شكار مي‌كند. و آن را مشئوم و نامبارك می‌دانند.

نامهاي ديگر اين پرنده در ادبيات فارسي کلاغ سبز، سبزک، عقعق،کلاه ژه، سبزگرا، غلبه، سبزه قبا نیز بوده است.

 سبزقبا ها در باورهای مردم

 سبزقبا پرنده‌ای حرام‌گوشت در ميان مردمان ايران است. در گذشته بسیاری از مردم صدای این پرنده را دوست نداشتند و برایشان ناخوشایند بود. به طوری که آن را نحس و شوم می‌پنداشتند. اگر در روستا بر روی دیوار و یا بام خانه‌ای می‌نشست، صاحب‌خانه این پرنده را فراری می‌داد. اما امروزه این تصور از بین رفته است. در میان هندوهای کشور هندوستان، این پرنده جزء پرندگان مقدس است.

عکس‌های این پست توسط جنابان آقایان مهدی جلال پور و حسین ایجادی عزیز ثبت شده‌اند.