شغال ها فراوان‌ترين سگ‌سانان ايران هستند. اين حيوانات با سگ، کایوت، روباه و گرگ خویشاوند هستند. سه گونه شغال در جهان عبارتند از گونه پشت سیاه، گونه طلایی یا معمولی و گونه راه راه است. شغال هاي ايران از نوع شغال زرد يا طلایی یا معمولی هستند. در اين محتوا سعي شده است تا به مشخصات شغال، زيستگاه و پراكنش این پستاندار از حیوانات ایران، غذا و توليد مثل آنها، عادات و رفتار، صداي اين حيوان، شكارچيان طبيعي و طول عمرها آنها، تهديدات و حفاظت اين حيوانات، ريشه‌يابي نام، نام به زبان‌ها و گويش‌هاي ديگر، شغال در ادبيات پارسي و ضرب المثل‌هاي ايراني، عکس شغال، طب عاميانه با شغال و باور و فولكلور مردم ايران در باره این حیوان از حیوانات ایران پرداخته شود.
اندازه هر سه گونه‌ي شغالها تقریباً با سگ‌های خانگی برابر است. در اين محتوا منظور از شغال همان شغال زرد يا شغال طلايي و يا معمولي است كه در ايران زيستگاه دارد.
مشخصات شغال
طول سر و بدن شغال طلايي ايران 75 الي105سانتی‌متر است. دم در اين حيوانات کوتاه، پر مو و معمولا سر دم تيره رنگ است اين حيوانات داراي طول دم 20 تا 26 سانتی‌متر هستند. طول تقريبي دم اين حيوان تقريبا يك سوم بدن حيوان است.
ارتفاع بدن آنها 40 تا 50 سانتی‌متر است. وزن آنها بين هفت الی پانزده کیلوگرم است. نر و ماده هم شکل هم هستند و جثه آنها تقريبا برابر است. اين حيوانات جثه‌ي متوسط و اندکی بزرگتر از روباه قرمز يا معمولی دارند. اما جمجمه آنان بسیار شبیه گرگ‌ها است.
پوزهاي باریک و گوش‌هاي بلند این سگ سان، آنها را شبيه روباه كرده است. رنگ پشت بدن و دم خاکستری با رگه و سايه‌های سیاه رنگ است. اين رنگ سياه شناسايي آنها را آسان‌تر كرده است. پهلوهاي اين حيوانات زرد روشن است. و زیر بدن، گوشه‌ي لب‌ها، چانه و گلو سفید رنگ است.
مثل همه‌ي سگ‌سانان اين حيوانات نيز پنجه‌رو هستند. آنها پنج انگشت در پاهای جلویی و چهار انگشت در پاهاي عقبي دارند. در پاهای جلویی يك انگشت بالاتر از ديگري قرار دارد.
پاهای بلند و دندان‌های منحنی، برای شکار پستانداران کوچک، پرندگان و خزندگان سازگاري يافته است. پاهای بزرگ و قرارگيري استخوان‌های پای شغالها به آنها، توانايي دویدن در مسافت‌های طولانی را داده است.
زیستگاه و پراکنش شغال
پراكنش جهاني شغال طلائی در کشورهای جنوب شرق اروپا، کشورهای قاره آفریقا و خاورمیانه است. آنها در بيشتر زیستگاه‌ها يعني در انواع جنگل‌هاي ايران ( از جنگل‌هاي حرا تا هيركاني)، مناطق کوهستانی، باتلاق‌ها، ریگزارها و بیابانی يافت مي‌شوند. همچنين نزدیک مناطق مسکونی، روستايي و حاشيه شهرها نيز مشاهده مي‌شوند. در واقع اين حيوانات در كل ايران پراكندگي فراوان دارند و سازگاري بالايي در تطبيق با شرايط محيطي دارند.
تعداد زيادي از آنها در روستاهاي شمال كشور، آنها را تبدیل به رقیب‌های غذایی اصلی سـگ‌های ولگرد كرده است. اين حيوان در شمال كشور شال نام دارد. این سگ سانان به زندگی در شمال كشور سازگاری بالایی يافته‌اند. به طوري كه آنها تبدیل به حیوان نیمه اهلی شده‌اند.
غذاي شغال چيست؟
شغالها حيوانات همه‌چيز خوار يعني از گياهان تا گوشت را مي‌خورند. غذاي و رژیم غذایی آنها شامل لاشه‌ي باقیمانده ناشی از کشتار سایر حیوانات، پستانداران کوچک، حشرات، پرندگان ساکن زمین، خزندگان، گیاهان، میوه‌ها، توت‌‌ها و علف‌ها است. آنها به مزارع خربزه، انگور و صيفي‌جات نيز سر مي‌زنند و از آنها نيز تغذيه مي‌كنند.
آنها شكارچيان باهوش و حيله‌گري هستند. براي شكار از انواع روش‌هاي مختلف با توجه طعمه استفاده مي‌كنند. آنها با يك قوس بلند مي‌توانند حشراتي مثل ملخ و پستانداراني مثل موش را بگيرند. در آب‌هاي كم عمق ماهي شكار كنند، گاهي خودشان را به مردگي بز‌نند تا طعمه را فريب داده و آن را شكار كنند، در بركه‌ها كمين كرده و كبك‌ها را در هنگام خوردن آب شكار مي‌كنند. براي شكار طعمه‌هاي چهار برابر بزرگتر از وزن خودشان از شكار گروهي و گله‌ي استفاده مي‌كنند. روش و تاكتيك در طعمه‌ها بزرگتر، مبناي بر گمراه كردن شكار است. به اين ترتيب كه عده‌ي طعمه را مي‌ترسانند و بقيه آن را شكار مي‌كنند.
اين حيوانات در مورد غذا انتخاب‌گر نيستند. هر چيزي كه دم دست باشد، مي‌خورند. اگر غذاي مورد مناسبي در دسترس نباشد، آنها زباله‌های انسانی را نیز جستجو مي‌كنند، هر چيزي را كه در زباله‌ها به دست آوردند، مي‌خورند.
توليد مثل شغال ها
شغالها تك همسر هستند. هر دو والدين در بزرگ كردن توله‌ها نقش ايفا مي‌كنند. دوره بارداری شصت و سه روز است. در هر زایمان سه الی ده توله با چشم‌هاي بسته به دنيا مي‌آيد. لانه معمولا گودالی به عمق دو متر است. البته اين گودال مي‌تواند سوراخ طبیعی در زمين، شکاف در صخره و سنگ‌ها و لانه متروکه و خالي از سكنه‌ي سایر حيوانات باشد.
حدود هشت روز طول مي‌كشد تا توله‌ها چشمهايشان را باز كنند. وزن تقریبی توله‌ها 200 الي 250 گرم است. توله‌ها در هنگام تولد با موهای نرم به رنگ خاکستری به دنيا مي‌آيند. توله‌هاي آنان تا هشت هفته از شیر مادر تغذیه می‌کنند. توله‌ها در بيست و يك ماهگی بالغ می‌شوند.
بیشترین مرگ توله‌هاي آن قبل از 14 هفتگی اتفاق می‌افتد. بسیاری از توله‌ها توسط پرندگان شكاري مثل عقاب خورده می‌شوند. مادر برای محافظت از توله‌هايشان در مقابل شكارچيان، هر دو هفته یک بار لانه خودش را تغییر می‌دهد.
توله‌ها از حدود شش ماهگی شروع به شکار می‌کنند، اما همچنان به والدين براي محافظت در برابر دشمنان احتیاج دارند. شغالهاي جوان از شش تا یازده ماهگی از نظر جنسی بالغ می‌شوند. بعضی از شغالهاي جوان در يازده ماهگی والدین‌شان را ترک می‌کنند. اما برخي ديگر با آنها می‌مانند، از خواهر و برادر کوچکتر از خودشان محافظت می‌کنند و به آنها غذا نيز می‌دهند.
عادات و رفتار
شغالها بيشتر صبح زود و غروب فعاليت انفرادي دارند و شب‌ها فعاليت گروهي دارند. اين حيوانات گاهي اوقات هم در گروه‌هاي کوچک جمع شوند و یک لاشه را تكه پاره مي‌كنند اما به طور معمول تنهایی و یا با جفت‌شان شکار می‌کنند.
اين حيوانات تك همسر هستند. قلمرو با ادرار و مدفوع علامت‌گذاري مي‌شود. این سگ سان حيوانات قلمرو طلب هستند و در برابر ساير جفت‌های دیگر به شدت از قلمروشان دفاع مي‌كنند. گاهي قلمرو، شغالها وسيع است، لذا گونه‌های جوان تا ايجاد قلمروشان، در کنار والدین خودشان باقي می‌مانند.
صداي شغال
هر خانواده از این سگ سان صدای فریاد زدن مخصوص به خود را دارد که فقط اعضای خانواده خودشان به آن پاسخ می‌دهد. به خصوص در هنگام حمله شكارچيان به خانواده سر داده مي‌شود. آنها در شب صدایی شبیه جیغ زدن انسان سر مي‌دهند. اين زوزه براي متحد و سازماندهي گله شغالها، براي شكار در شب با همديگر صورت مي‌گيرد. اگر چه هنوز اين صدا رازآلود مانده است.
شكارچيان طبيعي شغال ها
این سگ سانان به دلیل محتاط بودن، بینایی و شنوایی فوق العاده، قادر هستند، تقریباً در هر محیطی زنده بمانند و با شكارچيان مقابله كنند. دشمن طبیعی اين حيوانات، گرگ و پلنگ هستند. توله‌هاي آنها توسط عقاب‌ها نيز شكار مي‌شوند.
طول عمر شغال
طول عمر طبيعي شغالها معمولا 10 تا 12 است. اين حيوانات در اسارت 12 تا 16 سال عمر مي‌كنند.
تهديدات شغال ها
شغالها در اتحادیه بین‌المللی حفاظت از محیط زیست (IUCN) در فهرست كم‌ترين نگراني قرار دارند. این بدان معني است که جمعیت آنها در زيستگاه‌شان عمدتا پایدار است. در ايران نيز شغالها فراوان‌ترین گوشتخواران هستند. همه چیز خوار بودن اين حيوانات، یکی از عوامل بالا بودن تعداد آنها نسبت به سایر گوشتخواران وحشی در ايران و ساير جاهاي دنيا است.
اين حيوانات در ايران بيشتر در تصادفات جاده‌ها و در روستاهاي ايران به دست روستاييان كشته مي‌شوند. در روستاها اين حيوان به پرندگان اهلي حمله مي‌كند و آنها را شكار مي‌كند. شغالهاي نزديك به شهرها و روستاهاي ايران به خصوص در شمال كشور، براي انسان‌ها خطراتي را نيز ايجاد مي‌كنند. خطر این حیوان برای انسان علاوه بر انتقال بيماري به سگ‌هاي اهلي و غيره، حمله به انسان‌ها است. هر چند آنها حيوانات ترسوي هستند اما آميزش اين حيوانات با گرگ‌ها آنها را خطرناك مي‌كند.
ريشه‌يابي نام شغال
واژه انگلیسی شغال Jackal و به اسپانيايي CHACAL است كه از زبان فارسي به اين زبان‌ها وارد شده است. اين واژه‌ها مشتق شده از فارسی شغال shoghāl است، که به نوبه‌ي خود از مشتق شده زبان سانسکریت śṛgāla به معنی زوزه کش است كه شكال و شگال نيز تلفظ مي‌شود. برخي‌ها بر اين باورند نام آن از كلمه‌ي عبري شوعال به معنی روباه گرفته شده است. شغال از زبان فارسي به زبان تركي وارده شده است و نام آن در تركي چغال و يا چاققال است. این سگ سان با نام‌هاي ديگري مثل اهمر، علوش، علوض، شغبر و لعوض نيز ذكر شده است. نام‌هاي ديگري اين حيوان مثل وع، وعواع، وعوع و وعوعه است كه از زوزه و صداي شغال گرفته شده است.
نام شغال به زبان ها و گويش‌هاي ديگر
نام علمي اين حيوان Canis aureus است و نام انگليسي آن Golden Jackal است. در زبان تركي به آن چاقال، گويش کردی به آن چغل، در گویش کرمانی توره، در لری بختیاری به آن سگ توره و لري چغل، در گویش مازندرانی شال، در گویش بندرعباسی و استان هرمزگان تورگ نام دارد. در شهرهاي کرمان، یزد و شوشتر نيز توره نام دارد. همچنين در بلوچی به شغال تولگ یا شگال مي‌گويند.
شغال در ايران باستان
در باور زرتشتیان، شغال در گروه حیوانات موذی قرار گرفته است. در كتاب بندهش- كتابي به زبان پهلوي در مورد آفرينش- این سگ سان مثل گرگ کمترین تهدید را برای گله گوسفندان، قوچ و ميش دارد، لذا اين حيواناتي با صفت کم‌بیم معرفي شده‌اند. طبق روایت‌های اساطیری ایران، شغال در زمان سلطنت انوشيروان بوجود آمده است.
شغال در ادبيات پارسي ايران
این سگ سان در ادبيات فارسي و ادبيات شفاهي، افسانه‌ها، ضرب المثل و ابیات شاعران پارسي‌گوي ايران نقش پررنگی دارد. نقش آن بيشتر منفور و منفي است. اين حيوان فرصت طلب است و به محصولات كشاورزي آسيب مي‌زند و عاشق انگور است و در فصل انگور به تاكستان‌ها صدمه مي‌زند. در متون ادبيات فارسي كنايه‌هاي شغال مردگی (خود را کوچک و مظلوم نشان دادن ) و مثل شغال زوزه کشیدن از صفات اين حيوان گرفته شده است.
به ازین کرد باید اندیشه / تا نیاید شغال در بیشه (اوحدي).
شغال پیر، به امید خوردن انگور / بجست بر سر دیوار کوته بستان (پروين اعتصامي).
ازین مشت شغال باغ ویران / شد ستم اندرین عالم هراسان (عطار).
شغال در اشعار سعدي خوش سخن، حيوان بدبختي است كه شكار صيادان قوي مي‌شود.
در این بود درویش شوریده رنگ / که شیری برآمد شغالی به چنگ
شغال نگون بخت را شیر خورد / بماند آنچه روباه از آن سیر خورد (بوستان، سعدي).
صیاد نه هر بار شغالی ببرد / افتد که یکی روز پلنگش بدرد (گلستان، سعدي).
صفات نسبت داده شده به این حیوان
صفات منفي شغال با ويژگي‌هاي رفتاري او مطابقت دارد و بيشتر از صفات مثبت آن مثل دانايي، صفات منفي آن در ادبيات ايران به كار رفته است. اين صفات منفي شامل حسادت و طمع‌ورزي، زیاده‌خواه، زورگو، حيله‌گر و نیرنگ باز و بدجنس است. این سگ سان در بيشتر داستان‌ها و حكايت‌هاي ايراني، همراه روباه و گرگ، در كنار شير دستيار و نديم او است.
در داستان‌هاي شيرين فارسي شیر سلطان جنگل است و گرگ، روباه و شغال در خدمت سلطان هستند. در حكايت‌هاي مرزبان نامه از این سگ سان در دو نقش تضاد با هم يعني دور انديش و زيرك و بي‌احتياط و نادان ظاهر شده است. همینطور در يكي از حكايت‌ها خر را با زيركي مي‌فريبد و آن را طعمه قرار مي‌دهد.
شغال در ضرب المثل هاي ايراني
- مرغ را به شغال سپردن.
- سگ زرد برادر شغال است.
- شغال پوزش به انگور نمی‌رسد، می‌گوید ترش است.
- خود را به شغال مردگی زدن.
- خربزه شیرین نصیب شغال می‌شود.
- انگور خوب نصیب شغال می‌شود.
- خروسی را که شغال صبح می برد بگذار سر شب ببرد.
- شغال که از باغ قهر کنه منفعت باغبونه.
- شیر که پیر شد، بازیچه شغال می‌شود.
- گرگ که پیر شد، رقاص شغال می‌شود.
- ارث شغال به گرگ مي‌رسد.
- شغالی که مرغ می‌گیرد، بیخ گوشش زرد است.
بررسی ضرب المثل های محلی ایران
شغال در ميان مردم و قوم بلوچ، نماد ترسو و ناتواني، مفت‌خوري، عربده‌کشی، خراب‌كاري و تباهي است. در مثل‌هاي مردمان بلوچ صفات این سگ سان پر رنگ شده است. در زير نمونه‌هايي از آنها اشاره شده است:
هر چی تول زیشتر، کار هرابی زیشتر(هرچه شغال بیشتر باشد، خرابکاری بیشتر است).
تول بی اولاس نبیت (شغال نمی‌تواند صداي بلند خود را ترک کند).
وشین هنگور َچه تول انت (انگورهای خوب و شیرین نصیب شغال می‌شود).
سی تول په یک کپرزی (سی شغال با یک صدای پا پراکنده می‌شوند).
در استان‌هاي شمالي ايران به خصوص در مازندران، به دليل حضور انبوه شغالها در روستاهاي شمال كشور، در ضرب المثل‌هاي اين استان‌ها نيز اين حيوان به وفور يافت مي‌شود.
شغال بیشه‌ي مازندران را / نگیرد جز سگ مازندرانی.
آدم خارِه شه محلة سر شال بوشه تا مردم محلة سر شیر (آدمی در محله‌ي خودش شغال باشد بهتر است تا در محله‌ي دیگران شیر باشد).
این گله دله رِ شال دارنه (داخل این گله شغال دارد).
بپتِ خربزه، شالِ نصیب بونه (خربزه‌ي پخته نصیب شغال می‌شود).
آدم سگ بیتی و شال بیتی داره، آدم بیتی ناره (آدم را سگ و شغال بگیرد آدم نگیرد).
طب عاميانه با شغال
طب عاميانه از خرافات و باورهاي نادرست مردمان منشا گرفته است. نبود سواد، بهداشت و در دسترس نبودن پزشکان در روستاها، زمينه‌ي براي رشد اين باورها در ايران شده بود. در اين درمان عاميانه اكثر حيوانات حيات وحش ايران مثل زاغ، شغال، وشق، سمندر، هدهد يا شانه به سر، گنجشك، پرستو، سقنقور، خرس، جوجه تيغي، كركس، لاك پشت و غيره در امان نبودند. هنوز هم برخي از حيوانات مثل هدهد براي طلسم و جادو و ماهی شنزار یا ماهی سمنقور(اسکینک معمولی و ريگ ماهي ) براي مشكلات نازايي و تقويت قواي جنسي به كار مي‌رود. حتي امروزه در عطاري فروشي‌ها شاهد فروش ماهی شنزار با قيمت گران براي درمان نازايي هستيم.
برخي از درمان ها با شغال در طب عاميانه اين موارد بودند:
- اگر پوست شغال بر محل گاز‌گرفتگي سگ هار بسته سود، شخص گاز گرفته شده از آب نمی‌ترسد.
- ترکیب مغز استخوان شغال با نمك بوره و سركه براي رفع لکه‌های ناشی از بیماری پیسی مفيد بود.
- خوردن صفرا و زهره‌ي شغال برای کبد و رفع بیماری‌های مربوط آن و طحال كاربرد داشت.
- همینطور تركيب استخوان شغال با برگ درخت براي رفع عوارض ناشی از بیماری برص بود.
- گوشت شغال براي بهبود جنون و صرع مفيد بود.
- تركيب خون شغال با برگ بید برای درمان سردرد نافذ بود.
همان طور گفته شد، اين شيوه درمان ناشي از جهل بوده است كه فقط در ايران رواج ندارد.
شغال در باور و فولكلور مردم ايران
در باور و فولكلور گذشته‌ي مردم ايران، چشم شغال دافع چشم زخم است. در استان گيلان زوزه‌ي شغال شوم و نحس است. اين زوزه دلالت بر مرگ شخصي است. در گيلان در موقع زوزه اين حيوان، كفش‌های اهل خانه را به‌صورت نوک پایین و پاشنه بالا به دیوار خانه توسط بزرگ خانواده تکیه داده مي‌شد. در حالي در باور مردمان خراسان زوزه‌ي شغال، قدرت ضد جادوي و ضد طلسم دارد و باطل کننده طلسم زناشويي است.
همینطور در برخي از مناطق شمال ايران شغال با هواشناسي مربوط مي‌شود. در تنكابن هر گاه در هوای بارانی گوشه‌ای از آسمان آفتابی باشد، مردم اين اهالي مي‌گويند: شئال مار عروسیه است، به معني كه عروسی مادر شغال است. مردمان رشت نياز براي اين شرايط مي‌گويند شئالون عروسیه یعنی عروسی شغالها است.
باورهای مختلف مردم بومی
در برخي از مناطق شمال ايران زوزه شغال با هواشناسي نيز در ارتباط است. به طوري كه در آمل، مردم بر اين باورند كه اگر شب گروهي زوزه بکشند، فردا هوا آفتابی خواهد شد. اما در گيلان اگر شغالها با هم زوزه بكشند، هوا فردا آفتابي است و اگر فقط يكی زوزه بکشد، فردا هوا باراني خواهد بود.
در برخي از نقاط ايران از جمله استان ايلام حيوان عزيزي است كه نبايستي آن را آزار داد. در استان ايلام زوزه كشيدنش را به خاطر دل‌درد و پرخوري آن مي‌دانند. همینطور در استان گيلان ديدن شغال در صبح زود، خوش يمن و مبارك است. به همين دليل در زمان گذشته در جلوي حمام‌ها، صاحب حمام توله شغالي قرار مي‌داد.
حضور پر رنگ این حیوان در ادبيات شفاهي، ضرب المثل‌ها و در باور مردمان سراسر ايران، نشان دهنده فراوان بودن اين حيوان در ايران و ارتباط بسیار نزدیک مردمان هر خطه با اين حيوان است. به طوري كه علاوه بر ادبيات، این سگ سان در صنايع دستي مردمان بومي نزديك به اين حيوان مثل گليم استان گيلان نيز قابل مشاهده است.
منابع
- حیوانات در آثار سعدی، دکتر احمد ذاكري، فائزه جماران، فصلنامه‌ي تخصصي زبان و ادبيات فارسي
- اطلس پستانداران ایران، محمود کرمی، طاهر قدیریان،کاوه فیض اللهی، چاپ اول 1395
- مطالعه میزان فراوانی آلودگی شغال‌های طلایی به سالمونلا با استفاده از روش‌های کشت میکروبی و PCR در استان‌های گلستان و مازندران، سمیه نمرودی، حمید استاجی، سید وهاب شرفی، مجله تحقیقات دامپزشکی 1396، دوره 72 ،شماره 3، 269-276
- نگاهي به تمثيل‌هاي نمادين در مرزبان نامه، مسعود پاكدل، معصومه ميراب، فصلنامة تحقيقات تعليمي و غنايي زبان و ادب فارسي دانشگاه آزاد اسلامي ـ واحد بوشهر، شماره پياپي: بيست و پنجم، پاييز 1394. از صفحه‌ي 127 تا 140
- نمادپردازی حیوانات در اصطلاحات و مثل‌های بلوچی، عبدالغفور جهاندیده، فصلنامه‌ي ادبیات و زبان‌های محلی ایران زمین،شماره‌ي 22، زمستان 1397
- شناسایی نقوش گلیم گیلان و کاربرد آن در طراحی لباس فرم اداری زنانه و مردانه، سپیده نصرتی لیالمانی، عطیه یوزباشی، هنرهاي صناع ايران، سال سوم، شماره 1، بهار و تابستان 911399
- درمان عاميانه نزد مردم ايران، حسن ذوالفقاري، مجله‌ی طب سنتي اسلام و ايران، سال چهارم، شماره‌ی دوم، تابستان 1392
- عکس‌های این محتوا را جناب آقای علی ثقفی، جناب آقای سعید حیدری، جناب آقای محمد حراری، جناب آقای جعفر پناهپور، جناب آقای محسن اسماعیلی و جناب آقای پدرام شبیری عزیز ثبت نموده‌اند.
امتیاز شما به این صفحه:
شغال
شغال ها فراوان‌ترين سگ‌سانان ايران هستند. شغالهاي ايران از نوع زرد، طلایی و معمولی اند. در مطلب بالا به مشخصات، زيستگاه، غذا، توليد مثل و خصوصیات شغال پرداختیم.
