آثار باستانی ایران

آثار باستانی ایران به سبب داشتن پشتوانه‌ای چند هزار ساله از لحاظ تنوع و تعدد بسیار غنی ست. براستی آثار باستانی هر کشوری قدمت، تاریخچه و تمدن آن سرزمین را تعیین می‌کند. از آنجا که ایران در کنار کشورهای باستانی دیگر به عنوان مهد تمدن دنیا شناخته می‌شود. طبیعی است که آثار باستانی و تاریخی فراوانی را در خود جا داده باشد. در این محتوا سعی شده است تا به تعریف آثار باستانی، تقسیم‌بندی دوره‌های آثار باستانی، بیشترین آثار باستانی ایران در کدام شهر است. مهمترین آثار باستانی ایران در خارج از کشور، موزه‌های مهم جهان که آثار باستانی ایران در آن نگهداری می‌شود، آثار باستانی ایران در آمریکا و آثار باستانی ایران در عراق پرداخته شود.

آثار باستانی چیست؟

درواقع آثار باستانی و تاریخی به مجموعه‌ای از اشیا، ابزارها، دست‌سازها، مکان‌ها، بناها، کتیبه‌ها و سنگ‌نگاره‌ها گفته می‌شود. که‌ ساخته‌ی دست بشر و نتیجه‌ی اندیشه اجداد و پیشینیان هستند. درواقع آثار باستانی بر جا مانده از فرهنگ و تمدن مردمان پیشین است. که رخ‌دادها و تاریخ بشریت را حکایت می‌کنند.

کشور عزیزمان معروف به بهشت باستان‌شناسی است. با بیش از یک‌ میلیون اثر تاریخی و باستانی، جز چهار کشور نخست جهان در حوزه‌ی آثار باستانی در دنیا است. اما فقط دو درصد از آثار باستانی آن کشف شده است. و نود و هشت درصد از سایر آثار باستانی آن هنوز اکتشاف نشده است. اخیرا در دره‌ی خرم آباد در استان لرستان کشف تازه‌ در مورد سکونتگاه انسان‌های اولیه در دنیا صورت گرفته شده است. ظاهرا قدمت غار به بیش از ۵۴ تا ۶۰ هزار سال نیز می‌رسد. این اکتشافات بر قدمت تاریخ و تمدن هر چه بیشتر ایران می‌افزاید. و تکه‌های تاریخ بشریت را در ایران و دنیا جا به جا می‌کند.

بیشتر آثار باستانی ایران از جمله تمدن‌ها بزرگ ایران مثل تمدن تمدن زیویه در استان کردستان، تمدن جيرفت و مردان نمکی زنجان به طور اتفاقی کشف شده‌اند. آثار باستانی کشف شده اخیر مانده سنگ نگاره‌های تیمره نیز به مطالعات علمی دقیقی نیاز دارند.

همان طور که ذکر شد، بسیاری از آثار باستانی ایران هنوز در اعماق خاک‌ها هستند و کشف نشده‌اند. در صورت اکتشاف اتفاقی بسیاری از آثار باستانی از ایران خارج می‌شود. به نظر می‌رسد تغییر قوانین مربوط به کشف اتفاقی آثار باستانی در جلوگیری از قاچاق آنها به خارج از کشور کمک کند. پرداخت حق کشف و یا خریداری اشیای پیدا شده توسط دولت، نمونه‌ی از تغییر این قوانین است که مردم را تشویق به حفظ این آثار در ایران می‌کند.

تقسیم بندی آثار باستانی ایران زمین

در کشور ایران به پهنای تاریخ، تمدن و حتی جغرافیای آن، آثار باستانی بسیاری وجود دارد. هر کدام از این آثار به تمدن و یا بخشی از تاریخ چند هزار ساله این کشور پهناور باز می‌گردد. در این قسمت به تقسیم بندی آثار باستانی ایران می‌پردازیم.

دوران قبل از اسلام

این دوران پر فراز و نشیب زاینده بسیاری از آثار با عظمت و زیبایی است. که این آثار نشان از ریشه و قدمت چند هزار ساله ایران عزیز دارد. قدیمی‌ترین آثار انسانی کشف شده در ایران مربوط به تمدن‌های باستانی گنج دره، تمدن ایلام و سایر تمدن‌های ایران است. برای نمونه تمدن جيرفت و شهر سوخته سیستان و بلوچستان كهن‌ترين تمدن بشري در جهان است. قبل از کشف شهر سوخته‌ی سيستان و بلوچستان، كهن‌ترين تمدن جهان در سومر عراق شناخته می‌شد. اما با کشف تمدن جيرفت مرزهای كهن‌ترين تمدن جهان تغییر و تجديد نظر یافت.

در شهر متمدن سوخته‌ی سيستان و بلوچستان آثار باستانی کشف شده باعث  تعجب باستان شناسان شد. صنایعی مانند ریسندگی و پارچه‌بافی، خراطی، معرق‌سازی، مرمرسازی، سفال‌گری، مهرسازی، حصیر بافی و ساخت ابزار فلزی، صنعت پزشکی و کفاشی در هزاره سوم بسیار پیشرفته بود. در این شهر اولین سیستم آبرسانی یا احتمالا دفع فاضلاب توسط لوله‌های سفالی به هم پیوسته صورت می‌گرفت.

از اشیای باستانی بسیار پر ارزش از تمدن‌های بزرگ ایران که خوشبختانه در موزه‌های ایران نگهداری می‌شود. می‌توان به جام‌های زرین مارلیک تمدن مارلیک مثل جام شیردال و گاو بال‌دار و جام هیولای دو سر و غزال و از تمدن تپه حسنلو، جام زرین حسنلو و جام نقره‌ای زن ایلامی مربوط به تمدن ایلامی را ذکر کرد. که همه‌ی این آثار باستانی با شکوه در موزه ایران باستان در تهران نگهداری می‌شود.

مشهورترین و معروف ترین آثار باستانی قبل از اسلام

مهمترین آثار معماری باستانی و تاریخی قبل از اسلام در ایران که جاذبه‌های مشهور گردشگری تاریخی در ایران و دنیا محسوب می‌شوند. عبارتند از: تخت جمشید یا پرسپولیس و نقش رستم، تخت سلیمان و مجموعه پاسارگاد و غیره است. بیشتر این بناها در سازمان یونسکو ثبت شده‌اند و گردش بسیاری را از سراسر دنیا به سمت‌شان جذب می‌کنند.

برخی از این مکان‌ها و بناهای باستانی از جمله تخت سلیمان برای ایرانیان زیاد شناخته شده نیست، در حالی که بسیاری از توریست‌های خارجی که برای جذب انرژی معروف به توریست‌های معنوی برای دریافت انرژی‌های شفابخش به تخت سلیمان سفر می‌کنند. مکانی که اسرار دریاچه‌ی آن هنوز به طور کامل افشا و کشف نشده است.

دوران بعد از اسلام

این دوره از ایران را می‌توان به دو دسته دوران قبل از صفوی و دوران بعد از صفویه تقسیم نمود. پس از ورود اسلام به ایران سامانيان در شكل‌گيري و ماندگاری فرهنگ، تمدن و دانش در ايران پس از اسلام نقش بسزایی داشتند.

دوره صفويه از مهمترين دوران تاريخي ايران به شمار مي‌آيد. چون كه بعد 900 سال پس از نابودي شاهنشاهي ساسانيان در ایران، صفویان توانستند بار دیگر یک پادشاهي متمركز ايراني را بر سراسر ايران بگسترانند. هر چند در این نهصد سال ایرانیانی چون صفاريان، سامانيان، آل بويه و سربداران به پا خواستند و تشکیل حکومت دادند. اما هیچ کدام از آنها نتوانستند تمام ایران را زیر پوشش یک دولت قرار گیرد و يكپارچگي ميان مردم بوجود آورند. در دوره صفويه به دلیل ثبات در کشور، پيشرفت‌های زیادی در معماري، خوشنويسي و نقاشی صورت گرفت. آثار باستانی باقی‎مانده از این دوره گواه این مطلب است. از آثار و بناهای تاریخی معروف دوره صفويه می‌توان به مسجد شيخ لطف الله، عالي قاپو، كاخ چهل ستون، سي و سه پل، كاخ هشت بهشت و بقعه شيخ صفي الدين اشاره نمود.

بیشترین آثار باستانی در کدام شهر ایران قرار دارد؟

از آنجا که بیشترین آثار باستانی ثبت شده در سازمان یونسکو از استان فارس است. لذا به نظر می‌رسد آثار باستانی این استان بیشتر از سایر استان‌ها در دنیا مورد توجه قرار گرفته است. اما بیشترین آثار باستانی ثبت شده در آثار ملی ایران مربوط به استان قزوین می‌باشد. همانطور که گفته شد بیشتر آثار باستانی کشور هنوز کشف نشده و یا از ایران خارج شده است. آمار دقیقی از آثار باستانی کشور عزیزمان ایران در خارج از کشور مشخص نیست.

در شهرهای جنوبی ایران مانند کرمان، یزد و  سیستان و بلوچستان آثار باقی‌مانده از ایران باستان هنوز هم در روستاهای این استان‌ها همچنان پا برجاست. از دلایل ماندگاری این آثار شاید وقوع جنگ‌ها کمتر و حوادث طبیعی مثل زلزله‌های مخرب کمتر نسبت به سایر نقاط ایران است.

مهمترین آثار باستانی ایران در خارج از کشور

بخش قابل توجهی از آثار ارزشمندی که گویای فرهنگ و تمدن غنی این کشور باستانی ست. در دوران‌های مختلف تاریخی از ایران خارج شده است. به برخی از این آثار در ادامه اشاره می‌کنیم.

پیمانه با نقش بز کوهی مربوط به تمدن ایلام کشف شده در گورستان باستانی شوش استان خوزستان و محل نگهداری آن موزه لوور پاریس است.

تخته بازی ۵۸ خانه مربوط به تمدن تپه سیلک کاشان که در موزه لوور پاریس نگهداری می‌شود.

تکوک شیر غران، سنگ‌نگاره پیشکش‌آوران تخت جمشید، کاسه زرین میخی‌نگار، مربوط به دوره‌ی هخامنشیان محل نگهداری آن موزه کلان‌شهری هنر یا موزه متروپولیتن، نیویورک است.

استوانه کوروش یا منشور کوروش محل نگهداری آن موزه بریتانیا است.

تندیس فاخته لاجوردی و تندیس ناپیرآسو مربوط به تمدن عیلامی که در موزه لوور پاریس نگهداری می‌شود.

همین‌طور تندیس نقره‌ای گاو نشسته و کلاه‌خود پرنده و سه پیکر مربوط به تمدن عیلامی که در موزه متروپولیتن، نیویورک نگهداری می‌شود.

نقش شیر و سرستون گاو دوسر کاخ آپادانای شوش، دسته گلدان بز کوهی، و کتیبه داریوش بزرگ مربوط به دوره‌ی هخامنشیان محل نگهداری آن موزه لوور پاریس است.

سگک عقاب و صید مربوط به دوره‌ی اشکانیان که در موزه متروپولیتن، نیویورک نگهداری می‌شود.

سنگ‌نگاره بز با دم ماهی، سنگ‌نگاره زن ایلامی و ندیمه، سنگ‌نگاره یادبود اونتاش ناپیریشا، فلزنگاره نیایش آفتاب یا تابلو مراسم نیایش راهبه‌های آفتاب مربوط به تمدن عیلامی که در موزه لوور پاریس نگهداری می‌شود.

قالی پازیریک مربوط به دوره‌ی هخامنشیان محل نگهداری آن موزه ارمیتاژ، سنت پترزبورگ روسیه است.

نقش سه نیزه‌دار مربوط به دوره‌ی هخامنشیان محل نگهداری آن موزه پرگامون آلمان است.

این آثار باستانی پر ارزش جز بسیار کوچکی از میراث به غارت رفته از ایران عزیزمان است. که متاسفانه رونق و اعتبار دهنده به موزه‌های مشهور جهان است.

موزه های مهم جهان که آثار باستانی ایران در آن نگهداری می‌شود

تمدن‌های ایران از قدیمی‌ترین تمدن‌های دنیا است. طبیعی است که دارای آثار باستانی بی‌شمار باشد. این آثار به دلایل گوناگون متاسفانه از ایران خارج شده است. و در اکثر موزه‌های مشهور و معروف دنیا و حتی موزه‌های ناشناخته خودنمایی می‌کند. در واقع می‌توان گفت در اکثرا موزه‌های دنیا از ژاپن گرفته تا نیویورک، آثار باستانی ایران زینت‌بخش موزه‌ها است. حتی برخی از این موزه‌ها، مثل موزه درنتس هلند با نمایش آثار باستانی ایرانی، برنده جایزه بهترین موزه سال جهان شده‌اند.

از موزه‌های مهم دنیا و آثار مهم باستانی که در آن جلوه‌گر شکوه و عظمت ایران هستند می‌توان به موارد زیر اشاره کرد.

آثار باستانی ایران در موزه لوور پاریس

موزه لوور در شهر پاریس از معتبرترین موزه‌های جهان است. سالن ایران در این موزه، محل قرارگیری آثار باستانی ایران در موزه لوور پاریس است. در این موزه آثار باستانی متعدد از ایران در حدود دو هزار و پانصد عدد به نمایش عموم گذاشته شده است. از مهمترین این آثار می‌توان به اسب دوسر، بز بالدار طلایی، سرستون های تخت جمشید، صفحات شاهنامه، مجسمه‌های سنگی،  کتیبه های داریوش است. بیشتر آثار باستانی ایران در موزه لوور پاریس از طریق بنادر بوشهر با کشتی و یا از طریق کشور عراق در طی سالیان متمادی بر اثر بی‌اعتنای دولت‌های وقت خارج شده است.

موزه بریتانیا

درواقع موزه بریتانیا مجموعه‌ای بزرگی از آثار خاورمیانه است. در میان آثار نگهداری شده در این موزه، آثار باستانی مهم ایرانی نیز نگهداری می‌شود. از این آثار، منشور حقوق بشر کوروش با ارزش‌ترین اثری است که در این موزه نگهداری می‌شود.

موزه ارمیتاژ، سنت پترزبورگ روسیه

در موزه ارمیتاژ آثار باستانی دوره‌های مختلف ایران از تمدن‌های ایران از جمله تمدن ایلامی تا دوره قاجاریه نگهداری می‌شود. اما بیشتر آثار ایرانی این موزه مربوط به دوره قاجاریه است.

آثار باستانی ایران در آمریکا

آثار باستانی ایران در آمریکا علاوه بر کلکسیون‌دارهای شخصی در موزه‌های این کشور نیز زینت‌بخش موزه‌ها است. حجم بالای این آثار در این کشور نشان دهنده، سواستفاده سال‌های متمادی حضور فعال این کشور در ایران است. از موزه‌های مهم ایالات امریکا که آثار باستانی ایران که در آن نگهداری می‌شود عبارتند از:

موزه بروکلین، نیویورک

درواقع موزه بروکلین یکی از بزرگترین و کهن‌ترین موزه‌های هنری در ایالات متحده آمریکا است. در این موزه آثار باستانی ایرانی نظیر مجموعه کاشی‌های قرن پنجم تا نهم، آثار هنری دوره‌های صفویه و قاجار مانند نقاشی‌های روغنی، فرش، لباس‌های بومی ایران نگهداری می‌شود.

موزه اسمیت سونیان، واشنگتن

مجموعه آثار ایرانی در این  موزه عبارتند از  نسخه‌های خطی و نقاشی‌های ایرانی است.

موزه هنری لس آنجلس

در موزه هنری لس آنجلس آثار تاریخی و باستانی ایران از هزاره‌ی چهارم تا حال حاضر به نمایش گذاشته شده است.  این مجموعه آثار تاریخی ایرانی شامل سفال‌ها، سرامیک و کاشی‌ها، فلزکاری‌ها، صنایع شیشه، چوب و سنگ حکاکی شده‌ها، نقاشی‌های دستی و خوشنویسی است.

موزه هنرهای آسیا، سان فرانسیسکو

در این موزه مجموعه‌ی با ارزشی از سفال‌های کمیاب و نادر از دوره نوسنگی تا قرن نوزدهم از استان  لرستان و صنایع فلزی، نقاشی‌های مینیاتوری و نسخ خطی به نمایش گذاشته می‌شود.

موزه کلان‌شهری هنر یا موزه متروپولیتن، نیویورک

این موزه مجموعه‌ی از کتب تصویری و نسخ خطی دوره صفویه که مشهورترین آنها تصویری از اشعار فردوسی درباره‌ی جشن نوروز از شاهنامه در زمان شاه طهماسب صفوی است.

آثار باستانی ایران در عراق

زمانی ایران دوران باشکوهی داشت که از جیحون تا فرات را شامل می‌شد. آثار و جاذبه‌های دیدنی بازمانده از ایران باستان در کشور عراق می‌توان آرامگاه‌های دخمه‌ی مادی اشاره کرد. دخمه‌ها  اتاقک‌های تدفينی در در دل کوه‌ها هستند که توسط اقوام ماد کنده شده‌اند. این مقبره‌ها در شمال‌غرب و ‌غرب ایران یافته می‌شوند.  از این مقبره‌ها در کردستان عراق می‌توان به گوردخمه مادی قیزقاپان در روستای سورداشی و گوردخمه‌ کورخ کیچ در روستای شرناخ را نام برد.

بنای مشهور دیگر ایوان مدائن که به طاق کسری معروف است که قدمت این سازه به دوره‌ی ساسانیان بر می‌گردد. این سازه تنها بازمانده از شهر تاریخی و مشهور تیسفون است. این بنا با قدمت دوهزار سال، نماد شکوه و عظمت ساسانیان است.

آثار ایرانی در بین النهرین

شهر هاترا که قدمت آن به قرن اوایل میلاد مسیح برمی‌گردد. شهری دایره‌ای شکل که دارای معابد، دیوار شهر، دروازه‌ها و گورها است. شهر هاترا در غرب آشور عراق واقع شده است. شهر اورک یا اونو که در تورات ارخ ذکر شده است. در مسیر بغداد به بصره، نزدیک شهر سماوه واقع شده است.

در این شهر آثار باستانی معبد آنو آنتوم، آرامگاه‌های پارتی، معبد گارئوس، تابوت‌های دمپایی شکل، و پیکره‌ی ایزد بانوی لمیده از دوران اشکانی کشف شده است. شهرهای نیپور و کیش از شهرهای دیگر ایران باستان است. که در آنها دژ و معبد مربوط به دوره اشکانیان هنوز هم پابرجاست.

شهر سامرا در دوران ساسانیان تیرهان نام داشت و جز قلمرو ساسانیان بوده است. در این شهر هنوز هم آثار معماری ایرانی نظیر گچ‌بری‌ها قابل مشاهده است.

همینطور شهر سلوکیه در کنار ساحل رود دجله، اولین پایتخت سلوکیان بود. از این شهر باستانی آثار مثل کاخ، معابد و تزیینات معماری باقی‌مانده است.

آثار باستانی، سرمایه ملی فرهنگ و تمدن در سرزمین‌ ایران زمین طی هزاران سال تاریخ پرفراز و نشیب، در جلوه‌های گوناگون آثار باستانی و تاریخی بر نسل دیگر به میراث گذاشته شده است. میراثی که بایستی به نحو احسن به آیندگان تسلیم شود. حفظ و نگهداری از این آثار بر عهده‌ی همه است.