کلیساهای ایران با معماری و سبک‌های متنوع در اقصی نقاط کشور وجود دارند. كليسا هاي ايران و سرتاسر جهان مامن و مهمترین مکان‌های مذهبی مسیحیان هستند و همانند مساجد ایران و آتشکده‌های ایران ازجمله اماکن مذهبی ایران محسوب می‌شوند. مسیحیت با بیش از دو میلیارد پیرو در جهان، بيشترين تعداد پیرو در یک دین را در ميان مردمان سراسر جهان دارد. مذهب مسیح بر اعتقادات مربوط به تولد، زندگی، مرگ و رستاخیز عیسی مسیح تمرکز دارد. بسیاری از مورخان گسترش و پذیرش مسیحیت در سراسر جهان را یکی از موفق‌ترین مأموریت‌های معنوی در تاریخ بشری می‌دانند.
در این مقاله سعی شده است به انواع فرقه‌های مسیحیت، مفاهیم اساسی مسیحیت، تاریخچه كليسا، تاريخچه مسيحيت و كليسا در ايران، كليساهاي ايران از نظر معماري و کلیساهای اصلی مسیحیان پرداخت شود. همچنین در این مقاله می خواهیم شما را به بازدید از برخی از کلیساهای قدیمی، معروف و زیبای ایران که نمونه های بی‌نظیری از بناهای مذهبی مسیحی در سراسر جهان هستند و به عنوان مدل‌های معماری معرفی شده اند، دعوت کنیم.
انواع فرقه‌هاي مسیحیت
مسیحیت به طور گسترده به سه شاخه كاتوليك، پروتستان و ارتدوكس.تقسیم میشود. کاتولیک توسط پاپ و اسقف‌های کاتولیک در سراسر جهان اداره میشود. ارتدکس یا ارتدکس شرقی به واحدهای مستقلی تقسیم می‌شوند که هر یک توسط یک سند مقدس اداره می‌شوند. هیچ کدام از آنها، ساختار حاکمیت مرکزی شبیه پاپ بر اين شاخه‌ها وجود ندارد. در مسیحیت پروتستان تعداد بسیاری فرقه وجود دارد، که در بسیاری از اين فرقه‌ها، در تفسیر کتاب مقدس تفاوت وجود دارد. در ايران کلیساهای هر سه شاخه مسیحیت کاتولیک، ارتدوکس و پروتستان وجود دارد.
مفاهیم اساسی مسیحیت
مسیحیان به یک خدا معتقدندکه آسمان‌ها و زمین را آفریده است. این الهه الهی از سه بخش پدر( خود خدا)، پسر(عیسی مسیح) و روح القدس تشکیل شده است.
ذات مسیحیت در مورد زندگی، مرگ و اعتقادات مسیحیان در مورد رستاخیز عیسی مسیح می‌چرخد. مسیحیان بر این باورند که خدا، پسرش مسیح را برای نجات جهان فرستاده است. مسیحیان همچنین معتقدند که خدا در هنگام مرگ فرزندش را تنها نگذاشـته است بلکـه بـه او یـک زنـدگی دوباره پـس از مرگ بخشیده است. آنها بر این باورند حضرت مسیح دوباره به زمین باز خواهد آمد.
تاریخچه كليسا
طبق کتاب مقدس، نخستین کلیسا 50 روز پس از مرگ عیسی، هنگامی که روح القدس به پیروان عیسی نازل شد، ساخته شده است. این کلیسا در اورشلیم سازمان يافته است. بیشتر مسیحیان نخستین، یهودی بودند، اندکی پس از ایجاد کلیسا، بسیاری از غیر یهودیان، مسیحیت را نيز در آغوش گرفتند. اولین کاربرد واژه کلیسا در انجيل در سخنان حضرت مسیح علیه السلام دو بار آمده است.
ريشه واژه کلیسا در زبان فارسی از واژه‌ی یونانی اکلسیا گرفته شده است. معنی اين كلمه جماعت است. در حال حاضر اين كلمه به معني محل گرد آمدن پيروان مسيح براي عبادت و انجام آیین‌های دینی از جمله مراسم عشای ربانی، مراسم غسل تعمید و مراسم ازدواج است.
تاريخچه مسيحيت و كليسا در ايران
مسیحیت در ایران به سالهای آغازين اين مذهب باز می‌گردد. مسیحیت از ظهور مسیحیت تا در حال حاضر در ایران، همواره یک مذهب اقلیت نسبت به ادیان اکثریت بوده است. به طوري اقليت در آیین زرتشت قبل از فتح اسلامی، اسلام سنی در قرون وسطا و اسلام شیعه در دوران جديد است. در واقع مسیحیت در دوره اشکانیان در همان قرن اول میلادی به ایران رسید. در دوران اشکانیان، به علت آزادی عقیده و دین در سرزمین‌های تحت حاکمیت بسياري از پادشاهان اشكاني، بسیاری از مسیحیان که مورد آزار امپراتوری روم بودند، به ایران مهاجرت کردند.
از آن زمان تا حال حاضر مسیحیان در ایران حضور دارند. مسیحیان ایران نقش مهمی در تاریخ مأموریت مسیحیان در جهان ایفا کرده‌اند. حضور كليساهاي بسيار قديمي و همزمان با شروع اين مذهب، تصديق اين مطلب است. در حال حاضر حداقل 600 کلیسا و 500000 الي 1000000 مسیحی در ایران وجود دارد.
اکثر کلیساهای ایران دارای ارزش تاریخی و هنری هستند که بیشتر آنها در قرن هشتم هجری و قرن چهاردهم میلادی ساخته شده‌اند. بسیاری از اعضای کلیساهای بزرگتر و قدیمی‌تر متعلق به اقوام اقلیت ارمنی‌ها و آشوری‌ها هستند که فرهنگ و زبان متمایز خودشان را دارند. اعضای کلیساهای جدیدتر و کوچکتر، هم از اقلیت‌های قومی مسیحی به طور سنتی هستند.
در زمان سلطنت شاه عباس پادشاه صفوی، سیاست های حیرت انگیز او باعث شد تا تعداد قابل توجهی از ارمنیان از ارمنستان و کشورهای شمالی مهاجرت نموده و در اصفهان، بخصوص در آذربایجان و سایر مناطق ایران اقامت و سکونت کنند. همین امر موجب شد تا کلیساهای فراوانی در آذربایجان، اصفهان، شیراز و غیره ایجاد شود. به طوری که کلیساها در شمالغرب ایران فراوان و رفته رفته به جنوب از تعداد آنها کاسته میشود. هجوم بسیاری از اروپاییان به ایران در زمان سلطنت قاجارها منجر به شکوفایی و ساخت کلیساهای دیگر شد.
كليساهاي ايران از نظر معماري
كليساهاي ايران از نظر اندازه، نوع معماری و ساختار با هم متفاوت هستند اما در همه‌ي كليساهاي ايران يك تالار نيايش براي گرد آمدن مردم وجود دارد. تعدادی زیادی از این کلیساها از نظر معماری، هنری مرمت و بازسازی شدند. همچنين تعداد زيادي از كليساهاي ايران در طول تاريخ اين سرزمين، در اثر بلاياي طبيعي مانند سيل و زلزله تخريب و از بين رفته اند.
ساختار کلیساها در ایران کما بیش از الگوی معماری ایرانی پیروی می کند یا ترکیبی از نقوش ایرانی و غیر ایرانی است. کلیساها (کاتولیک و پروتستان) تــا قرن شانزدهم میلادی یکی بودند. بعد از این قرن، کلیساها از یکدیگر جدا شدند. این امر در ایران نیز صدق می‌کند. به طور کلی، کلیساهای کاتولیک از نظر ظاهری زیباتر و مجلل‌تر از کلیساهای ارتدوکس و پروتستان هستند.
کلیساهای اصلی مسیحیان ايران عبارتند از:
کلیسای ارمنی ایران
کلیسای آشوری شرق ایران
کلیسای کاتولیک کلدانی ایران
كلیسای كاتولیك ایران
چندین فرقه دیگر، برخی از نمونه ها عبارتند از:
Presbyterian، از جمله کلیسای انجیلی
پنطیکاستی، از جمله کلیسای پنطیکاستی آشور
سرزمین ارمنستان نخستین سرزمینی بود که مسیحیت را به عنوان دین رسمی خودشان انتخاب و پذیرفته‌اند. از آنجا که ارمنستان بخشی از سرزمین پهناور پارس بود، اکثر کلیساهای ایران توسط ارامنه در آذربایجان به دلیل نزدیکی به این سرزمین‌ها ساخته شده است. در کل سه دوره زمانی مختلف برای ساخت انواع کلیساهای ایران وجود دارد. این سه دور عبارتند از:
کلیساهای آغازین
کلیساهای ایران که در همان آغاز مسیحیت تا قرن پانزدهم میلادی ساخته شده‌اند. اکثر این کلیساها در آذربایجان‌غربی و آذربایجان شرقی قرار دارند. بسیاری از این کلیساها در اثر بلایای طبیعی به خصوص زلزله تخریب شده‌اند. اما برخی از آنها نیز بازسازی شده‌اند، از جمله معروف‌ترین آنها قره کلیسا است. اکثر کلیساهای قدیمی ایران در این مناطق قرار گرفته‌اند، سازه‌های این بناها با توجه به شرایط آب و هوا حاکم، اکثرا سنگ بوده است.
نحوه پراکندگی این کلیساهای ایران و همچنین معماری آنها در مناطق آذربایجان به چهار گروه تقسیم می‌شوند، مجموعه‌های رهبانی شاخص مانند تادئوس قدیس و استپانوس قدیس که در طول تاریخ مرکزیت دینی و فرهنگی بوده اند، ماتورهای اطراف آنها(ماتور به کلیساهای کوچکی گفته می شود که محل شهادت یا به یاد قدیسی ساخته می شد و به طور کلی مکان کوچکی برای عبادت و دعا محسوب می‌شد)،کلیساهای شهری و کلیساهای روستایی است.
بخش اعظم کلیساهای ایرانی این مناطق، کلیساهای روستایی هستند که امروزه معدودی از آنها باقی مانده است. در کل تعداد 223 کلیسا در منطقه آذربایجان شناسایی شده است. از این تعداد، امروزه تنها 42 عدد کلیسا دایر هستند.
کلیساهای ایران دوران صفویه و قاجاریه
کلیساهای ایران که در دوران صفویه تا قاجاریه در ایران بنا شده‌اند. این کلیساها، با توجه به ورود خارجی‌ها در آن دوران به ایران به خاطر تحولات سیاسی، برای تجارت و زندگی، با توجه به پایتخت‌های ایران در آن دوران، اکثرا در شهرهای اصفهان، شیراز، بوشهر و خوزستان بنا شده‌اند. این کلیساها تحت تاثیر سبک معماری آن زمان قرار گرفته‌اند و در اکثرا آنها آثار معماری ایرانی دیده میشود.
برخلاف کلیساهای آذربایجان که کاملا بدون تزیینات داخلی بودند، این کلیساها باشکوه هستند. این سازه‌ها اکثرا با خشت خام و آجر ساخته شده‌اند. کلیساهای بنا شده در جنوب کشور به دلیل تجارت ارامنه با هندوستان و حضور آنها در کشورهای جنوبی ساخته شده بود.
کلیساهای ایران در قرن نوزدهم تا بیستم
کلیساهای ایران که در قرن‌های نوزدهم و بیستم میلادی در شهرهای مختلف ایران بنا شده‌اند، تحت تاثیر تحولات سیاسی آن دوران هستند. این کلیساها اکثرا در تهران ساخته شده‌اند. بیشتر کلیساهای ایران متعلق به ارامنه هستند. در واقع کلیسا ارمنی، کلیسای مقدس مرسلی ارمنی به عنوان نهاد دینی، اولین کلیسای رسمی جهان است. به عنوان بنای معماری، با پیشینه هفده قرن است.
معماری کلیساهای منطقه آذربایجان
کلیساهای آذربایجان متعلق به چند دوره تاریخی هستند، کلیساهای خیلی قدیمی، نماینده تمام معماری کلیساهای ارمنی هستند. سبک معماری آنها مشابه با کلیساهایی است که به طور همزمان در ارمنستان ساخته شده‌اند. ترکیب بیرونی این کلیساهای ارمنی نیز منحصر به فرد و دارای ویژگی های مشخص است.
برخی از این ویژگی‌ها عبارتند از: داشتن ساختار منسجم و یکپارچه، توجه به تناسبات در پلان، نماها، تناسبات اجزا به کل، تناسبات کلی حجم، به خصوص در مورد رابطه گنبد با حجم اصلی و همچنین گنبد مخروطی با ساقه دایره‌ای یا چند وجهی با نورگیر هستند. معمولا شکل گنبد کلیسای ارمنی از بیرون هرمی و از درون نیم دایره است که با سنگ تراش خورده در طرفین و سنگ بدون تراش در درون جداره‌ها ساخته شده است.
از آنجا که حجم کلی بناها عمدتا به صورت مستطیل کشیده و یا حجمی مشابه با چند بیرون زدگی است. گنبد در ترکیب کلیسای ارمنی نقش حاکم و اساسی دارد و دارای تفاوت چشمگیری در ابعاد با حجم آنها است. یکی از مهم ترین بخش‌های تنظیمات احجام و تناسبات در کلیسای ارمنی از حجم اصلی به ساقه گنبد و پوشش هرمی آن است، به نحوی که کلیات متناسب و یکپارچه ای را ایجاد می‌کنند.
کلیساهای ایران واقع شده در آذربایجان این ویژگی مهم را دارند. از آنجا که کلیساهای ایرانی این مناطق تخریب شده‌اند و دوباره بازسازی شده‌اند، در برخی از آنها این تناسبات رعایت نشده است اما در برخی از آنها مانند کلیسای خوی این ویژگی مهم، در هنگام بازسازی اعمال شده است. همچنین مصالح به کار رفته در این کلیساهای قدیمی سنگ‌های تراش خورده است، اما در کلیساهای بازسازی شده از خشت و آجر استفاده شده است.
معماری کلیساهای منطقه اصفهان
حضور ارامنه در شهر اصفهان و شکل گیری بخش جدیدی از شهر تحت عنوان جلفای نو را باید نتیجه مستقیم کوچ اجباری ارامنه، در ابتدای قرن هفدهم، از آن سوی رودخانه ارس، از جمله شهر جلفا آذربایجان و روستاهای اطراف آن، پیرو سیاست های نظامی و اقتصادی شاه عباس صفوی دانست.
در مجموع در منطقه اصفهان تعداد 169 کلیسای ارمنی شناسایی شده است که از این تعداد 59 عدد از آنها در شهر اصفهان و 110 عدد از آنها در روستاهای اطراف اصفهان، ساخته شده است. از این تعداد کلیسا فقط 20 عدد از آنها دایر است. کلیساهای ایجاد شده در اصفهان کلیساهای روستایی و شهری هستند.
همینطور کلیساهای روستایی این منطقه به شکل سالنی ساده با دو ردیف ستون چوبی و با سقف مسطح از تیرهای چوبی شبیه کلیساهای آذربایجان بنا شده‌اند. اما به جای سنگ، از آجر استفاده شده است. کلیساهای روستایی این مناطق، دقت و کیفیت کلیساهای آذربایجان را ندارند. در نمای بیرونی این کلیساهای ایران، معمولا گنبد دیده نمی‌شود، اما برج ناقوس نسبتا بزرگی شمایی از گنبد مخروطی ارمنی را دارند. فضای داخلی کلیساهای شهری این مناطق، مشابه کلیساهای هم زمان در آذربایجان و در ارمنستان است. شکل خارجی این کلیساهای ایران، مستطیل شکل و به وسیله طاقبندی‌ها و تزئینات آجری ایرانی تقسیم‌بندی شده‌اند و با گنبد آجری ایرانی، گنبد دو پوش با قوس تیزه دار تکمیل شده‌اند. در داخل کلیساهای ایران این دوره، نقاشی‌های دیواری الهام گرفته از هنر و سبک معماری ایرانی به وفور دیده میشود.
سبک معماری کلیساهای تهران
مهاجرت و حضور ارامنه در تهران به دلیل تغییر پایتخت و جنگ جهانی دوم بوده است. در مجموع در شهر تهران 11 کلیسای ارمنی وجود دارد که همگی آنها دایر هستند. سه ماتور هم در قبرستان قدیمی محله دولاب، قبرستان کنونی جاده خاوران و مجموعه ورزشی آرارات بنا شده‌اند. کلیساهای تهران شامل کلیساهای شهری و تعدادی ماتور هستند.
مصالح و روش‌های ساخت کلیساهای تهران با کلیساهای جلفا نو متفاوت هستند. در کلیساهای تهران معماری مدرن بیشتر دیده میشود. ویژگی های آشکار مدرن در آنها شامل تکنولوژی، مصالح، دوری از تزئینات به منظور آفریدن فضا داخلی است.
کلیساهای شهرهای دیگر
در همه‌ی شهرهای مختلف ایران کلیساهای ایران یا با توجه به دوره زمانی با کلیساهای آذربایجان و اصفهان ساخته شده‌اند، مانند کلیساهای شیراز شبیه کلیساهای شهر جلفای اصفهان بنا شده‌اند و یا با توجه به شرایط اقلیمی و آب و هوای شهر مورد نظر بنا شده اند. مانند کلیساهای بندر انزلی و اهواز. بیشتر این کلیساها دارای سالن های کشیده‌ای دارند که با یا بدون گنبد اصلی، اما تقریبا همیشه دارای یک برج ناقوس با پوشش هرمی ساخته شده اند.
معروف‌ترين كليساهاي ايران
قره كليسا
آذربایجان میزبان قدیمی‌ترین کلیساهای ایران است. از مهمترین آنها، کلیسای تادئوس مقدس است که به آن قره کلیسا (صومعه سیاه) نيز می‌گویند. از آنجا که نمای این کلیسا با سنگ های سیاه ساخته شده است، این کلیسا توسط افراد بومی به نام Kelisa GHara (یا صومعه سیاه) خوانده میشود و به این نام معروف شده است.
این مكان در منطقه مرزی در ۲۰ کیلومتری شمال‌شرقی سیه چشمه (قره-اینی) و در جنوب شهر ماکو در آذربایجان غربی واقع شده است. برخی‌ها براین باورند که اين كليسا در سال 66 میلادی توسط سنت جود ساخته شده است. این کلیسا پس از زلزله، در سال 1329 بازسازی شده است. این کلیسا، همه ساله در ایام کریسمس میزبان بسیاری از ارمنی ها و مسیحیان از ایران و کشورهای مختلف است.
کلیسای سنت استپانوس در استان آذربایجان شرقی در ۱۷ کیلومتری غرب شهر جلفا، در تقاطع غربی از بزرگراه مرند – جلفا و در شرق جاده خوی – جلفا و در فاصله ۳ کیلومتری کرانه جنوبی رودخانه ارس واقع شده است. سازه عمومی این کلیسا بیشتر شبیه معماری ارمنی و گرجستانی است. این کلیسا در اصل در قرن نهم میلادی ساخته شده است اما تکرار زلزله‌ها در آذربایجان ساختار قبلی آن تخریب کرده است. این کلیسا در زمان حکومت شاه عباس دوم در دوره صفویه بازسازی شده است.
کلیسای مقدس مریم در تبریز
کلیسای مقدس مریم در انتهای خیابان شریعتی (شهناز شمالی سابق)، تبریز واقع شده است. این کلیسا در قرن ششم هجری قمری (قرن دوازدهم میلادی) ساخته شده است. مارکوپولو مسافر مشهور ونیزی، در طی قرن هشتم هجری قمری (قرن چهاردهم میلادی) در مسیر حرکت‌اش به چین به این کلیسا اشاره کرده است.
کلیسای سورپ سرکیس خوی
کلیسای سورپ سرکیس، در شهر خوی در آذربایجان‌غربی واقع شده است. این بنا، در زمان شاه عباس دوم (قرن دوازدهم میلادی) مرمت و بازسازی شده است. تاریخ ساخت آن را به قرن چهارم میلادی نسبت می‌دهند. طرح این کلیسا، شبیه معابد زرتشتی ایرانی است.
کلیسای جامع وانک یکی از کلیساهای تاریخی ارمنی در اصفهان است که قدمت آن به زمان شاه عباس دوم در دوره صفویه بر می‌گردد. اصطلاح Vank در زبان ارمنی به عنوان صومعه استفاده میشود. این کلیسا در بین ارامنه به اسم Amna Perkich معروف است و به معنی کلیسای ناجی مقدس است نام این کلیسا، از کلیسای “Surp Amena Perkich Vank” در نخجوان، جمهوری آذربایجان گرفته شده است.
کلیسای وانک دارای برخی ویژگی‌ها است که آن را از سایر کلیساهای باستانی ارمنیان متمایز کرده است. مهمترین ویژگی این کلیسا که آن را به یکی از زیباترین کلیساهای ایران تبدیل کرده است، نقاشی‌های دیواری در این کلیسا است. در واقع تمام دیوارها، طاق‌ها، داخل گنبد و کلیه قسمت‌های کلیسا با نقاشی های روغنی رنگ شده است.
کلیسای بیت لحم مقدس یا کلیسای بـتقحم مقدس در میدان بزرگ جلفای شهر اصفهان واقع شده است. این کلیسا در دوره صفویه ساخته شده است.کلیساهای ایران در اصفهان بخصوص این کلیسا نشان دهنده‌ی همگرا شدن این سازه‌ها با سبک و معماری ایرانی است. به عنوان مثال، کلیسای بیت لحم با ساختار مسجد شیخ لطف الله قابل مقایسه است. دیوارهای داخلی این کلیسا، با 72 نقاشی با موضوعات کتاب مقدس شکوه خاصی را به آن داده است. این کلیسا در زمره‌ی زیباترین کلیساهای جهان قرار دارد.
كليساي زور زور در نزدیکی شهر ماکو و در ۱۲ کیلومتری شمال غرب قره کلیسا در آذربايجان‌غربي واقع شده است.اين کلیسای تاریخی در دهانه دره قرار گرفته است و رود مار زنگي از كنار آن عبور مي‌كند. اين كليسا در سکوت و زیبایی فرو رفته است. کلیسای باکره مريم معروف به زور زور یکی از بی‌نظیر‌ترین تصاویر را برای هر بازديد‌كننده به نمایش می‌گذارد. ظاهر این کلیسا بسیار ساده اما با ارزش است. به دلیل ثبت در لیست میراث جهانی یونسکو، توجه جهانیان و بسیاری از گردشگران را در تورهای ایرانی به خود جلب کرده است.
روسها، در زمان اشغال ايران در جنگ جهاني دوم در شهر قزوین، ردپایی حضورشان را با رنگ قرمز کلیسای مسیحیت در این شهر به جا گذاشتند و رفتند. کلیسای کانتور قزوين، از كليساهاي كوچك در ايران است.از ويژگي خاص اين كليساي ارتدوكس، شكل چند ضلعي نامنظم، آجرهای قرمز و کاشی‌های گنبدی فیروزه‌ای آن است. این کلیسا که به برج بل نیز معروف است. دارای یک گنبد بزرگ در مرکز نمازخانه و یک گنبد کوچک در بالای محراب آن است.
كليساي سركيس مقدس تهران با معماری خاص در خیابان نجات اللهی واقع شده است. کلیسای جامع سنت سرکیس از بزرگترین کلیساهای تهران است که دارای ابعاد 36.5 متر طول و 17.8 متر عرض است و کلیسای جامع پایتخت است. نام این كليسا از سارکیس یکی از مقدسین کلیسای ارمنی گرفته شده است که در اوایل قرن چهارم به جرم مسیحیت تحت پیگرد قرار گرفت و سرانجام کشته شد.
کلیسای چوپان یا کلیسای آندره ورتی در منطقه دره شام در شهرستان جلفا در آذربايجان‌شرقي واقع شده است. اين كليسا در سال 2008 در میراث سازمان جهانی یونسکو به ثبت رسيده است. همچنین اين كليسا در قرن 13 ميلادي ساخته شده است.
کلیسای گاراپت مقدس
کلیسای گاراپت مقدس در آبادان در استان خوزستان واقع شده است. سبک معماری این کلیسا، معماری ارمنی است. رنگ ساختمان سفید رنگ است. این کلیسا در کنار مسجد امام موسی بن جعفر (ع) واقع شده است. این کلیسا تنها کلیسای سالم و بازمانده از دوران جنگ تحمیلی ایران و عراق در این شهر است.
کلیسای ارامنه مریم مقدس در شیراز
کلیسای ارامنه مریم مقدس در محله سنگ سیاه، نزدیک مسجد مشیر شهر شیراز واقع شده است. این کلیسا در دوره صفویه ساخته شده است. سبک معماری این کلیسا متفاوت با سایر کلیساها است. این کلیسا به صورت چهار گوش ساخته شده است. امکان بازدید از این کلیسا در حال حاضر وجود ندارد.
کلیسای شمعون غیور یا کلیسای زند
کلیسای شمعون غیور از کلیساهای دیگر در شهر شیراز در خیابان زند است. این کلیسا یکی دیگر از کلیساهای نسبتاً مهم اما نه چندان قدیمی شیراز است. تالار این کلیسا به سبک ایرانی ساخته شده است، در حالی که سقف آن سبک رومی دارد. این کلیسا با بسیاری از کارهای هنری ایرانی و شیشه‌های رنگی تزئین شده است. امکان بازدید برای ارامنه و خارجی زبان‌ها ممکن است.
کلیسای تادئوس و بارتوقیمئوس مقدس
این کلیسا در خیابان مولوی، کوچه ارامنه تهران ساخته شده است. ساخت بنا در دوره زندیه است. در وسط حیاط، قبور مسیحیان برجسته غیر ایرانی که در ایران در فوت کرده‌اند، قراردارد. نام کلیسا از نام دو تن از حواریون عیسی مسیح انتخاب شده است.
کلیسای گئورگ مقدس
کلیسای گئورگ مقدس در بوشهر از دوره قاجار وجود دارد که نمونه خوبی از معماری ایرانی است. تمام پنجره‌ها، از بناهای قدیمی ایرانی مدل‌سازی شده‌اند. مثل اکثر کلیساها دنیا، پلان آن به صورت صلیب انتخاب شده است. سقف این کلیسا چوبی است و در سر ستون‌های موجود در آن از معماری ایرانی نیز بهره برده شده است.
کلیسای آنتوان مقدس
کلیسای آنتوان مقدس در فاصله بین شهرهای نور و علمده استان مازندران در شهرک ساحلی های کاشن واقع شده است. این کلیسا دارای پلان هشت ضلعی است. با توجه به شرایط محیطی منطقه سقف شیبدار دارد.
کلیسای ماریوخنه
کلیسای ماریوخنه یا کلیسای یوحنا در شهر ارومیه واقع شده است. این کلیسا در دوره ساسانیان ساخته شده است. در این کلیسا هنوز هم مراسم مذهبی و دینی برگزار میشود. پلان این کلیسا نیز صلیبی شکل است. امکان بازدید در روزهای مشخص سال برای این کلیسا وجود دارد.
منابع
1- شناخت تحولات ریخت شناختی کلیساهای ارمنی جلفای نو در تعامل با معماری اصفهان. DOI: 10.22034/bagh.2019.132140.3581
2-مقاله‌ی گونه‌شناسی معماری کلیساهای ارامنه در ایران، نوشته‌ی پیونیک سیمونی، همایش ملی معماری و شهرسازی بومی ایران، یزد، بهمن 1394
كليساي مريم مقدس اصفهان (کلیسا آسدوادزادزين) از كليساهاي قديمي و جاهای دیدنی اصفهان است. در ادامه به معرفی، تزئینات، عکس و آدرس کلیسا مریم مقدس اصفهان می‌پردازیم.
جشن سال نوی میلادی در کلیسای حضرت مریم تهران امسال نیز مانند سالیان گذشته برگزار شد. در ادامه به معرفی کلیسا مریم مقدس تهران، موزه مانوکیان و جشن سال نو می‌پردازیم.
کلیسای ارتدوکس یونانی تهران یا کلیسا سنت مری یا مریم مقدس از کلیساهای فعال تهران است. در ادامه به معرفی، عکس و آدرس کلیسا ارتدوکس یونانی مریم مقدس می‌پردازیم.
کلیسای مریم مقدس در چهارراه ادیان از دیدنی ها و کلیساهای تهران است. در ادامه به معرفی، تاریخچه، عکس کلیسا، ساعت بازدید و آدرس کلیسای مریم مقدس تهران می‌پردازیم..
کلیسای گریگور مقدس تهران یکی از کلیساهای ایران در محله مجیدیه است. در ادامه به معرفی، تاریخچه، حضور ارامنه، دیدنی های تهران و آدرس کلیسا گریگور مقدس تهران می‌پردازیم.
