کنیسه های ایران بارزترین نماد همزیستی مسالمت‌آمیز اقلیت‌های دینی و قومی در ایران است. در حال حاضر اغلب کنیساهای ایران بناهای ساخته شده در دوران قاجار هستند. ما در این مطلب ابتدا به مهمترین سؤال یعنی اینکه کنیسه چیست؟ و کنیسه یا کنیسا کدام صحیح است؟ پاسخ می‌دهیم. پس از آن در مورد فرق کلیسا و کنیسه و قدیمی ترین کنیسه جهان اطلاعاتی ارائه می‌کنیم. در بخش بعدی به بررسی اصول ساخت و معماری کنیسه می‌پردازیم. در ادامه تاریخچه ساخت این عبادتگاه در دنیا و سپس تاریخچه کنیسه های ایران را بیان می‌کنیم. پس از آن فهرستی از مهمترین کنیساهای ایران از جمله کنیسه های اصفهان، کنیسه های شیراز و کنیسه نقده را معرفی می‌کنیم. در این فهرست بخش ویژه‌ای را به کنیسه های تهران از جمله کنیسه سیدخندان و کنیسه ابریشمی اختصاص می‌دهیم. در نهایت این مطلب را با بیان شرایط بازدید از کنیسه های تهران به پایان میبریم.
کنیسه چیست؟
تا قبل از خرابی معبد بیت المقدس، عمده مراسم مذهبی یهودیان قربانی کردن بوده که به صورت جمعی اجرا می‌شده است. در آن زمان نماز و مناجات بخش جنبی عبادت بوده و معمولاً به صورت انفرادی برگزار می‌شده است. اما پس از خرابی معبد بیت المقدس ساخت کنیساها آغاز شد. چون معبدی نبوده که عمل قربانی کردن به صورت جمعی اجرا شود برپایی نماز به جماعت در کنیساها رواج می‌یابد. در واقع کنیسه جایگاه مقدس کوچکی برای جبران فقدان معبد اصلی بوده است. هرجا جمعی یهودی حضور داشتند کنیسایی که ممکن است تنها اتاقی رو به بیت المقدس باشد شکل می‌گیرد.
در باور یهودیان برپایی نماز به جماعت ثواب بیشتری دارد. البته برخی نمازها حتماً باید به جماعت خوانده شوند و برخی نمازها را می‌توان به فرادا خواند. شرط برپایی نماز جماعت وجود حداقل ده مرد بالغ است.
کنیسه یا کنیسا در معنای امروزی تنها محل عبادت یهودیان نیست. بلکه محلی برای اجتماع و گردهمایی یهودیان نیز محسوب می‌شود. در کنیسه‌های مدرن در کنار نمازخانه، اتاق ملاقات، کلاس درس و سالن اجتماعات نیز وجود دارد. و در سالن اجتماعات مراسمی مانند جشن عروسی یا جشن تکلیف پسران برگزار می‌شود. در این عبادتگاه تمام امور توسط افراد عادی اجرا می‌شود و اعطای برکات کاهنی تنها فعالیتی است که لزوماً باید توسط مقام روحانی صورت گیرد. البته در اغلب کنیسه‌ها فرد خاصی به نام “حزان” به عنوان پیش‌نماز تعیین می‌شود. این فرد باید تحت تعلیم قرار گرفته و صفات خاصی داشته باشد. متواضع، به دور از گناه، معقول جماعت و خوش صدا از جمله این صفات است.
کنیسه یا کنیسا؟
کنیسا اصطلاح اصیل عبری است که مخفف عبارت “بت کنست” به معنی “محل تجمع” است. ظاهراً لغت صحیح عبری همان لغت “کنیسا” است و “کنیسه” عبارتی است که به مرور زمان شکل گرفته است.
فرق کلیسا و کنیسه
فرق کلیسا و کنیسه را باید در باورهای متفاوت دو مذهب مسیحی و یهودی جستجو کرد. در نگاه اول کنیسه عبادتگاه پیروان حضرت موسی و کلیسا عبادتگاه پیروان حضرت عیسی است. از لحاظ معماری می‌توان گفت نمای خارجی کنیسه معمولاً تفاوت خاصی با بناهای اطراف آن ندارد. در واقع یهودیان اعتقادی به نماسازی خارجی برای کنیسه ندارند.
در نمای داخلی نیز تزئینات داخلی کلیسا و به خصوص نقاشی‌های دیواری آن بسیار بیشتر است. زیرا بنا بر باور یهودیان، ترسیم نقش انسان بر دیوارهای کنیسه مجاز نیست. البته در هر دو بنای کلیسا و کنیسه و حتی مسجد استفاده از سقف بلند و گنبدی شکل در ایجاد فضای معنوی تأثیر بسزایی دارد.
قدیمی ترین کنیسه جهان
کنیسه قدیمی پراگ در محله قدیمی یهودیان پراگ به عنوان قدیمی ترین کنیسه جهان هنوز فعال است. بنا بر شواهد موجود، زمان ساخت این بنا سال 1270 میلادی بوده است. در مورد این بنا داستان جالبی وجود دارد. یهودیان معتقدند پس از تخریب معبد همیقداش اورشلیم تعدادی از سنگ‌های معبد توسط فرشتگان به پراگ منتقل شده است. این داستان سبب شده کنیسه قدیمی پراگ به یکی از معروف ترین جاذبه‌های گردشگری پراگ تبدیل شود. جالب است بدانید یکی از زیباترین کنیسه های دنیا کنیسه اسپانیایی در پراگ است.
اصول ساخت کنیسه
در هر عبادتگاه یهودیان اجزای اصلی وجود دارد که عبارتند از:
صحن اصلی
صحن اصلی محل حضور نمازگزاران است. نمازگزاران در صحن اصلی بر روی صندلی یا بر روی زمین می‌نشینند. در برخی موارد نمازگزاران دور تا دور صحن می‌نشینند. ولی در اغلب موارد نمازگزاران در ردیف‌های پشت سر هم می‌نشینند.
جایگاه بانوان
معمولاً در عبادتگاه یهودیان جایگاهی به صورت بالکن در طبقه دوم برای بانوان احداث می‌شود. اگر چنین جایگاهی وجود نداشته باشد بانوان در همان صحن اصلی و پشت یک پاراوان به عبادت می‌پردازند. البته در دین یهود مردان موظفند تا حد امکان نمازهای خود را به جماعت برپا کنند و حضور زنان در کنیسه ضرورت ندارد.
هخال
هخال یا گنجه مهمترین بخش یک کنیسه است. این گنجه محل نگهداری اسفار تورات یا همان طومارهای تورات است. به رسم زمان حضرت موسی (ع) طومارهای تورات بر روی پوست حیوانات حلال گوشت نوشته می‌شود. امروزه در هر کنیسه حداقل یک طومار تورات وجود دارد که هر شنبه بخشی از آن خوانده می‌شود. در نتیجه نمازگزاران در پایان سال یک بار تورات را مرور می‌کنند.
دوخان
دوخان سکوی جلوی هخال است که برای برگزاری برخی مراسم خاص توسط کاهنان کارایی دارد.
تریبون
تریبون جایگاه حضور پیش‌نماز در برابر نمازگزاران است. در عبادتگاه یهودیان معمولاً تنها هخال و تریبون از بهترین چوب و با تزئینات فراوان ساخته می‌شود.
معماری کنیسه
معماری کنیسه های ایران کاملاً سازگار با معماری بومی هر منطقه اجرا شده است. به گونه‌ای که کنیسه های ایران تافته جدا بافته‌ای از بناهای مجاور خود نیستند. درونگرایی و مرکزگرایی دو ویژگی مشترک در میان این بناهای مذهبی است. اما مهمترین اصل در معماری کنیسه، ساخت آن در را راستای شرقی-غربی است. در اغلب کنیسه‌ها ورودی ساختمان در ضلع شرقی قرار دارد تا افراد درست رو به جایگاه هخال در ضلع غربی وارد شوند.
جایگاه تورات نیز به سبب قرارگیری به سمت بیت‌المقدس در ضلع غربی قرار می‌گیرد. نکته دیگری که در معماری کنیسه‌ها دیده می‌شود وجود فاصله میان ورودی بنا و جایگاه عبادت است. در اغلب موارد پس از ورودی، یک راهرو طولانی و تاریک وجود دارد که در نهایت به صحن اصلی و نورانی منتهی می‌شود. البته در برخی موارد پس از ورودی، یک هشتی قرار دارد یا پس از راهرو ورودی یک حیاط احداث شده است.
بنای عبادتگاه یهودیان بر خلاف کلیسا از تزئینات خاصی برخوردار نیست. یکی از مهمترین دلایل این موضوع ممنوعیت استفاده از تصویر انسان در داخل کنیسه است. پرکارترین بخش این عبادتگاه، هخال یا همان جایگاه تورات است. این جایگاه معمولاً به صورت طاقچه‌ای در ضلع غربی بنا احداث می‌شود. پیرامون جایگاه تورات با انواع گچبری و کاشی‌کاری آراسته می‌شود. پس از جایگاه تورات جایگاه پیش‌نماز مورد توجه قرار دارد. به همین دلیل معمولاً این جایگاه بر روی سکویی مرتفع قرار گرفته و از تزئینات زیبایی برخوردار است. منورا یا همان شمعدان هفت شاخه، ستاره داوود و ده فرمان موسی تنها نمادهای مشترک موجود در کنیسه های یهودیان است.
تاریخچه ساخت کنیسه
اولین کنیسه یهودیان در حقیقت چادرهایی بود که در بیابان سینا برپا شده بود. زیرا هنگامی که بنی اسرائیل همراه با حضرت موسی مصر را ترک کردند به مدت چهل سال در بیابان سینا ساکن بودند. در آنجا چادرهای خاصی برای عبادت و آموزش احکام دین اختصاص داشته که می‌توان گفت اولین کنیسه یهودیان بوده است. با هجرت یهودیان به اورشلیم(بیت‌المقدس) معبدی عظیم و باشکوه به نام “بیت همیقداش” یا خانه مقدس احداث می‌شود.
این معبد تا چهارصد سال بزرگترین و مهمترین عبادتگاه یهودیان بود تا اینکه در زمان حمله بخت‌النصر تخریب شد. بعدها یهودیان با بازگشت به بیت‌المقدس معبد خود را بازسازی نموده و آن را “بیت همیقداش دوم” نامیدند. این معبد دوم هم حدود 400 سال پابرجا بود. تا اینکه در حمله رومیان تخریب شد و تنها دیواری از آن باقی ماند. این دیوار همان دیوار معروف ندبه در مجاورت مسجدالاقصی است. پراکندگی یهودیان در سراسر جهان از همین زمان آغاز شد.
تاریخچه کنیسه های ایران
منشأ حضور یهودیان در ایران، زمان فتح بابل توسط کوروش کبیر است. بابل که منطقه‌ای در مجاورت بغداد امروزی بود اولین سکونتگاه یهودیان در ایران محسوب می‌شود. کوروش با منش مدارا گرایانه خود زمینه زندگی آزادانه را برای یهودیانی که به اجبار به ایران آمده بودند فراهم کرد. تاریخ ساخت اولین کنیسه های ایران نیز به زمان پادشاهی کوروش باز می‌گردد. او پس از نجات یهودیان بابل آنها را برای بازگشت به اورشلیم یا سکونت در ایران مختار دانست. لذا عده‌ای که در ایران ماندگار شدند محلاتی در شهرهای مختلف ایران را برای زندگی انتخاب کردند. با آغاز مهاجرت یهودیان، ابتدا آنها وارد شهرهای غربی ایران شدند. شهرهای کرمانشاه، کردستان، ایلام و خوزستان اولین سکونتگاه یهودیان در ایران بود. بعدها و به تدریج یهودیان در سراسر ایران پراکنده شدند.
ساخت عبادتگاه به عنوان یکی از ملزومات زندگی یهودیان نیز از همان زمان آغاز شد. اما در دوره‌های تاریخی بعدی به خصوص در دوره صفویه مشکلاتی برای یهودیان پدید آمد. لذا عمده کنیسه های فعلی ایران بناهای به جامانده از دوران قاجار هستند. در طول این سالها یهودیان ایران در کمال آرامش و به عنوان عضوی از جامعه ایران در این کشور زندگی کردند. ممکن است گاه عده قلیلی با رفتارهای افراطی خود ایشان را آزرده ساخته باشند اما در مجموع و در دیدگاه حاکمیت، نهایت مدارا و سازگاری با یهودیان صورت گرفته است. گواه این مدعا این است که یهودیان از زمان مشروطه نماینده‌ای مستقل در مجلس ایران داشتند. در هر صورت فرهنگ مدارا مدار ایرانی و سازگاری یهودیان بیش از 2000 سال همزیستی را رقم زده است.
فهرست کنیسه های ایران
کنیسه های اصفهان
در گذشته شهر اصفهان یکی از مهمترین مراکز یهودی نشین در ایران بود. لذا کنیسه های اصفهان تعداد قابل توجهی از کنیسه های ایران را تشکیل می‌دادند. بیشترین تعداد کنیسه در محله جوباره یا جویباره اصفهان بوده که در واقع محله یهودی نشین اصفهان بوده است.
امروزه بسیاری از کنیسه های اصفهان تخریب شدند اما هنوز هم تعداد آنها قابل توجه است. قدیمی ترین کنیسه های اصفهان “کنیسه عمو شعیا” در محله جویباره است. یکی از نکات جالب در مورد کنیسه های اصفهان، ساخت “کنیسه ملانیسان” در نزدیکی محله مسلمانان است که نشانه همزیستی مسالمت‌آمیز ادیان مختلف است. در ادامه تعدادی از کنیسه های مهم اصفهان را معرفی می‌کنیم.
کنیسه ملایعقوب
ملا یعقوب یکی از بزرگان یهودی اصفهان است که فضایل زیادی برای او ذکر کرده‌اند. کنیسه ملایعقوب در زمان قاجار در محله جویباره اصفهان ساخته شده است.
آدرس: اصفهان، محله جویباره، خیابان کمال، جنب مقبره کمال الدین اسماعیل
کنیسه ملانیسان
این بنای تاریخی یکی از زیباترین کنیسه های اصفهان است. البته نمای خارجی این بنا نیز بسیار ساده است. اما ترئینات داخلی آن بسیار چشمگیر است.
آدرس: اصفهان، محله جویباره، میدان قیام، بازار غاز، نرسیده به چهارراه ماهی فروشان
کنیسه شکرا(کنیسه شکرالله)
شواهدی وجود دارد که نشان می‌دهد قدمت کنیسه شکرا به حدود 200 سال پیش باز می‌گردد. البته در این زمینه تردید وجود دارد و برخی این بنا را نیز جزو کنیسه های دوران قاجار می‌دانند.
آدرس: اصفهان، محله جویباره، خیابان کمال، کوچه شهید توتونی، کوچه حمام سفید
کنیسه بزرگ
این بنای تاریخی یکی دیگر از کنیسه های اصفهان است که قدمتی صد ساله دارد. این بنا که در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده در محله جویباره قرار دارد.
آدرس: اصفهان، محله جویباره، خیابان کمال، حدفاصل خیابان کمال و چهارراه ماهی فروشان، ابتدای بن بست مقبره
کنیسه کتر داوود
کنیسه کتر داوود از جمله بناهای اصفهان است که در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. جالب است بدانید این بنای تاریخی در چهارراهی واقع شده که در جنوب غربی آن مسجد و در شمال غربی آن کنیسه واقع شده است.
آدرس: اصفهان، فلکه فلسطین، ابتدای خیابان استانداری
کنیسه آسیابان
این بنای تاریخی یکی از کنیسه های اصفهان در محله جویباره است. این بنا که در دوره قاجاریه احداث شده در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
آدرس: اصفهان، محله جویباره، خیابان کمال، کوچه شهید توتونی
کنیسه گلبهار
این بنای تاریخی از معدود کنیسه های ایران است که در دوره پهلوی احداث شده است. این کنیسه نیز در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
آدرس: اصفهان، میدان قیام، خیابان هارونیه، بعد از امامزاده هارونیه، کوچه گلبهار، جنب سرای آقا
سایر کنیسه های اصفهان
کنیسه موشه حیا، کنیسه حاج الیاهو، کنیسه یوسف شموئیل شمعون، کنیسه عمو شعیا و کنیسه ملا ربی دیگر کنیسه های اصفهان هستند.
کنیسه های تهران
درواقع کنیسه های تهران تعدادی از با ارزش ترین و قدیمی ترین کنیسه های ایران هستند. یهودیانی که شهر تهران را برای زندگی انتخاب کردند ابتدا در محله عودلاجان تهران ساکن شدند. اغلب این افراد در حوالی خیابان سیروس ساکن بودند. تا مدتها این افراد از ترک این محله و پراکنده شدن در تهران ابا داشتند. لذا تلاش کردند مکان خاصی به عنوان عبادتگاه برای محله خود احداث کنند.
بعدها با مهاجرت یهودیان به مناطق مختلف تهران ساخت عبادتگاه کلیمیان در دیگر مناطق تهران نیز آغاز شد. در مجموع حدود 26 کنیسا در تهران وجود دارد که تنها 13 کنیسا کاملاً فعال هستند. ما در ادامه تعدادی از کنیساهای فعال تهران را معرفی می‌کنیم. کنیسای گرگان، کنیسای عبدالله زاده، کنیسای پل چوبی، کنیسای عزیزخان، کنیسای لویان، کنیسای کهن، کنیسای ملا حنینا، کنیسای هارامبام، کنیسای گیشا، کنیسای نصرت، کنیسای اورشرگا، کنیسای فخرآباد و کنیسای طرشت سایر کنیساهای تهران هستند.
کنیسه حییم
کنیسای حییم اولین عبادتگاه یهودیان تهران است که خارج از محله عودلاجان احداث شد. تا پیش از این یهودیان تنها در محدوده خیابان سیروس سکونت داشتند و کنیسه‌ها نیز در همان محدوده احداث می‌شدند. در نتیجه تحولات مشروطه یهودیان به دیگر مناطق تهران نیز نقل مکان کردند.
آدرس: تهران، خیابان سی تیر، نرسیده به موزه آبگینه، کوچه سیمی، نبش کوچه شهید حسن شاطری
کنیسه عزرا یعقوب
کنیسه عزرا یعقوب یکی از قدیمی ترین کنیسه های ایران در محله عودلاجان تهران است. این عبادتگاه قدیمی یکی از بناهای تاریخی تهران است که در سال 1273 شمسی احداث شده است. بانی ساخت این بنا، عزرا یعقوب، بخش عمده ثروت خود را صرف ساخت بناهای عام المنفعه از قبیل عبادتگاه، مدرسه و آب انبار نمود.
آدرس: تهران، خیابان مصطفی خمینی(سیروس سابق)، کوچه سنگی کوی حکیم، شماره 16
کنیسه ابریشمی
کنیسای ابریشمی با همت جمعی از یهودیان نیکوکار در سال 1344 احداث شد. این بنا در حقیقت بزرگترین مجتمع فرهنگی یهودیان است که در یکی از محله‌های پرجمعیت یهودی نشین احداث شد. در طبقه اول این مجموعه یک مدرسه و در طبقه دوم آن به محلی برای عبادت یهودیان تبدیل شد.
آدرس: خیابان فلسطین، کوی چهارم، پلاک 14
کنیسه یوسف آباد
کنیسای یوسف آباد که نام اصلی آن سوکت شالم بوده یکی از بزرگترین کنیسه های تهران است. بنای اولیه این عبادتگاه در سال 1330 احداث شده است. البته در سال 1344 عملیات ساخت ساختمان جدید آن آغاز شد.
آدرس: تهران، یوسف آباد، خیابان سید جمال الدین اسد آبادی، کوچه پانزدهم
کنیسه پسیان
کنیسای پسیان در دهه چهل شمسی توسط خانواده‌ای به نام خانواده حکیم احداث شده است. این بنا در زمینی به وسعت 1000 متر مربع با زیربنای 650 متر مربع احداث شده و گنجایش آن 400 نفر است.
آدرس: تهران، زعفرانیه، مقدس اردبیلی، خیابان کیهان، شارستان سوم
کنیسه حکیم اشر یا کنیسه حاداش
این بنای تاریخی یکی از کنیساهای تهران در محله عودلاجان است. این مجموعه با اسامی کنیسه حاداش یا کنیسه نو نیز شناخته می‌شود.
آدرس: تهران، خیابان پامنار، کوچه شهید دنگی، کوچه شهید نیک ضمیر
کنیسه راه دانش
این مجتمع فرهنگی در سال 1345 برای تأمین نیازهای یهودیان این منطقه احداث شد. طبقات ابتدایی این مجموعه به مدرسه راه دانش اختصاص یافته و عبادتگاه یهودیان در طبقه سوم قرار دارد. کنیسای راه دانش به همت خیرین در سال 1388 بازسازی شد.
آدرس: خیابان جمال الدین اسدآبادی، خیابان بیستم، شماره 14
کنیسه عزیزخان
این بنا دومین عبادتگاه یهودیان تهران در خارج از محله عودلاجان است. بانی ساخت این بنا نیز یهودیان مشهدی مقیم تهران بودند. این مجموعه با عنوان “بت ال” افتتاح شد ولی به دلیل موقعیت مکانی به عزیزخان مشهور شد.
آدرس: تهران، خیابان حافظ، چهارراه عزیزخان، کوی اقتدار، پلاک 3
کنیسه سرای سالمندان یهودیان
سرای سالمندان یهودیان در تهران در سال 1342 احداث شده است. این مجموعه با امکانات کافی و فضای سبز یک هکتاری خود یکی از بهترین مراکز نگهداری سالمندان است. در این مجموعه عبادتگاهی نیز برای سالمندان راه‌ندازی شده است.
آدرس: تهران، نظام آباد، خیابان دماوند، خیابان عاشقباه
کنیسه رفیع نیا
آدرس: تهران، دانشگاه تهران، خیابان طالقانی، خیابان فریمان، خیابان ملک
کنیسه خراسانیها
این مجتمع فرهنگی نیز با پیشنهاد یهودیان خراسانی مقیم تهران در دهه پنجاه شمسی احداث شد. این مجتمع در چهار طبقه احداث شده که عبادتگاه یهودیان در طبقه چهارم قرار دارد. دیگر طبقات ساختمان به آشپزخانه مجهز، تالار پذیرایی و تالار همایش اختصاص دارد.
آدرس: تهران، بلوار کشاورز، خیابان دائمی، خیابان زرتشت غربی، پلاک 108
کنیسه ملاحنینا
این بنا را می‌توان به عنوان قدیمی ترین و کوچکترین کنیسه تهران معرفی کرد. اولین بنای عبادتگاه در این مکان هم‌زمان با حکومت مظفرالدین شاه قاجار احداث شد. در طول این سالها این مجموعه بارها تغییر یافته و بازسازی شده است. به دلیل مهاجرت یهودیان از محله عودلاجان سالهاست این عبادتگاه فعالیت چندانی ندارد.
آدرس: تهران، خیابان امین حضور، خیابان مصطفی خمینی، خیابان مرادی
کنیسه باغ صبا
بنای اولیه این عبادتگاه در سال 1330 در منطقه جاده قدیم شمیران(کوی باغ صبا فعلی) احداث شد. با افزایش تعداد یهودیان این منطقه ساخت ساختمانی جدید و بزرگتر در دستور کار قرار گرفت. ساختمان جدید به صورت بنایی مجلل در دو طبقه احداث شد. در سال 1392 مراسم درگذشت رهبر یهودیان ایران در این مکان برگزار شد.
آدرس: تهران، خیابان شریعتی، روبه‌روی خیابان ملک
کنیسه دروازه دولت
این بنا توسط یکی از یهودیان نیکوکار در سال 1322 راه‌اندازی شد. بعدها با توسعه این مجموعه، مدرسه روحی شاد نیز برای کودکان یهودی در مجاورت آن افتتاح شد.
آدرس: خیابان سعدی شمالی، روبه‌روی مترو دروازه دولت، بن بست رفعت
کنیسه کوروش
این مجموعه در ابتدا به عنوان مدرسه کوروش راه‌اندازی شد. در ادامه بخش‌های دیگری نیز به این مجموعه اضافه شد. در حال حاضر این عبادتگاه یکی از بخش‌های مجتمع فرهنگی کوروش است.
آدرس: تهران، خیابان حافظ، خیابان هاتف، خیابان صاحب الزمان
کنیسه سید خندان
کنیسه سیدخندان از جمله کنیساهای تهران است که تصاویر زیبایی از آن در فضای اینترنت وجود دارد. ولی هیچ اطلاعات و یا آدرس دقیق آن در دسترس نیست. ظاهراً بنای این عبادتگاه در سال 1345 احداث شده است.
کنیسه اتفاق
مجتمع فرهنگی اتفاق با همکاری انجمن کلیمیان تهران و یهودیان عراقی مقیم ایران در سال 1326 شمسی احداث شد. این مجموعه شامل مدرسه و عبادتگاهی برای یهودیان است. هم‌زمان با انقلاب اسلامی ایران اغلب یهودیان عراقی از ایران مهاجرت کردند و فعالیت این مجموعه بسیار محدود شد.
آدرس: تهران، خیابان انقلاب، ضلع شرقی دانشگاه تهران، خیابان قدس
کنیسه زرگریان
این مجتمع نیز در اوایل دهه پنجاه شمسی توسط فرد خیری به نام “عبدالله الیاهو زرگریان” تأسیس شد. این مجتمع در 4 طبقه احداث شده که سه طبقه به عنوان مدرسه و طبقه چهارم آن به عنوان عبادتگاه یهودیان استفاده می‌شود.
آدرس: تهران، بلوار کشاورز، خیابان گلریز، خیابان نیلوفر
کنیسه های شیراز
شیراز یکی از شهرهای ایران است که تعداد یهودیان آن در گذشته قابل توجه بود. آخرین آمار تعداد یهودیان شیراز حدود 7000 نفر عنوان شده است. ظاهراً تعداد کنیساهای شیراز نیز 17 مورد می‌باشد. کنیسای دلرحیم، کنیسای بزرگ ملا عذرا، کنیسای بزرگ ملا ماشالا، کنیسای حاداش، کنیسای خراسانیها، کنیسای صحبتی، کنیسای ماگن حییم، کنیسای خانه جوانان، کنیسای کوثر، کنیسای کازرونیها، کنیسای ملا پیناس، کنیسای ملا اورام، کنیسای غربی و کنیسای موارخ به عنوان کنیسه های شیراز معرفی شدند. اما اطلاعات دقیقی در مورد اغلب آنها موجود نیست. ما در ادامه تنها آدرس برخی از این اماکن مذهبی را بیان می‌کنیم.
کنیسه دلرحیم شیراز
آدرس: شیراز، بلوار شهید دستغیب، خیابان لطفعلی خان زند، انتهای کوچه 55 لطفعلی خان زند
کنیسه ربیع زاده شیراز
آدرس: شیراز، خیابان خیام، بلوار کریمخان زند، کوی نوبهار
کنیسه کرمان
در حال حاضر جمعیت یهودیان شهر کرمان نیز حدود 50 نفر است. محل فعلی کنیسای کرمان از دیرباز به عبادتگاه یهودیان اختصاص داشته است. ولی بنای فعلی در سال 1360 احداث شده است.
آدرس: کرمان، خیابان دکتر شریعتی، حدفاصل چهارراه ولیعصر و چهارراه کاظمی
کنیسه مشهد
کنیسه لوی های مشهد تنها عبادتگاه یهودیان در شهر مشهد است. البته این عبادتگاه که در خانه‌ای قدیمی برپا شده کاملاً متروکه است.
آدرس: مشهد، خیابان جنت، کوچه عدلیه
کنیسه کلیمیان ارومیه
این بنای تاریخی از جمله کنیسه های ایران است که در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. اما به دلیل مهاجرت یهودیان ارومیه این بنا متروکه شده و در معرض تخریب قرار دارد.
آدرس: ارومیه، ابتدای خیابان مطهری(محله نجاران)، روبروی بازار قدیمی معروف به شیره پز خانه
کنیسه های یزد
در گذشته یهودیان فراوانی در محله‌های مختلف شهر یزد زندگی می‌کردند. لذا در طول سالیان 12 کنیسه در شهر یزد احداث شده بود. اما با مرور زمان و بعضاً مهاجرت یهودیان 4 مورد تخریب و دو مورد تعطیل شد. در حال حاضر کنیسای الی، کنیسای الیاهو در کوچه بقعه محله کلیمیان، کنیسای حاخام یا کوشه توکل در کوچه کاغذگری، کنیسای حاداش، کنیسای آلیانس، کنیسای ملا شلمو، کنیسای میزان، کنیسای کمال و کنیسای ملا آقا بابا کنیسه های یزد هستند. در ادامه برخی از اماکن این فهرست را معرفی می‌کنیم.
کنیسه تاریخی ملا آقا بابا
این بنای تاریخی از جمله کنیسه های ایران است که در دوره قاجار احداث شده است. کنیسای تاریخی ملا آقا بابا در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
آدرس: یزد، خیابان مسجد جامع کبیر، محله چهارسوق
کنیسه حاخام
این عبادتگاه یکی از بناهای تاریخی یزد است که در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. حاخام نام فردی است که ابن بنا را بازسازی کرده است.
آدرس: یزد، خیابان قیام، کوچه لب خندق، کوچه کاغذسازی
کنیسه کمال
کنیسه کمال یزد از معدود کنیساهای ایران است که قدمت آن به دوران صفویه می‌رسد.
آدرس: یزد، خیابان امام خمینی، ابتدای خیابان مسجد جامع کبیر، کوچه مشروطه
کنیسه رفسنجان
به گفته نماینده کلیمیان در مجلس در حال حاضر حدود 50 نفر از یهودیان ایران در شهر رفسنجان زندگی می‌کنند. بر طبق اطلاعات موجود کنیسه های رفسنجان شامل دو کنیسه قدیم و کنیسه جدید می‌باشد. البته هر دو این موارد در واقع مشابه خانه های بسیار قدیمی هستند.
کنیسه سنندج
کنیسه سنندج با بیش از 150 سال قدمت در دوره قاجاریه احداث شده است. در سال 1391 بنای کنیسه یهودیان سنندج مورد مرمت قرار گرفته است.
آدرس: ارومیه، بلوار نمکی، خیابان مطهری
کنیسه اتحاد کرمانشاه
شهر کرمانشاه یکی از شهرهایی است که از دیرباز میزبان یهودیان ایران بوده است. به طوری که اولین مدرسه کلیمیان یعنی مدرسه آلیانس یا اتحاد در حدود بیش از صد سال پیش در کرمانشاه تأسیس شد. اغلب کلیمیان کرمانشاه در سالهای منتهی به انقلاب به اسرائیل و تهران مهاجرت کردند. لذا تنها کنیسای اتحاد در کرمانشاه باقی مانده است.
آدرس: کرمانشاه، خیابان مدرس، کوچه وکیل الدوله
کنیسه نقده
شهر نقده در گذشته محل سکونت جمعیت زیادی از یهودیان ایران بوده است. اما سالها قبل تمام این افراد مهاجرت کردند. لذا بر طبق شواهد موجود در حال حاضر هیچ فرد یهودی در این شهر زندگی نمی‌کند. در همین راستا بنایی با عنوان کنیسه نقده نیز وجود ندارد. اگر هم چنین بنایی وجود داشته به احتمال فراوان تا به حال تخریب شده است.
بازدید از کنیسه های تهران
بازدید از کنیسه های تهران مانند دیگر اماکن مذهبی نیازمند حفظ حریم و شأن آن مکان است. به همین خاطر گرچه دسترسی به کنیسه های تهران بسیار ساده است ولی ممکن است بازدید از کنیسه های تهران به صورت انفرادی امکان‌پذیر نباشد. ضمن اینکه عموم افراد با آداب و رسوم و مراسم مذهبی یهودیان آشنایی کاملی ندارند و مراجعه بی‌هنگام آنها ممکن است برای عبادت کنندگان مشکلاتی ایجاد کند.
به طور کلی کنیسه های ایران تحت نظارت انجمن کلیمیان تهران اداره می‌شوند. قاعده کلی برای بازدید از کنیسه نیز دریافت مجوز از این انجمن است. در حال حاضر برخی شرکت‌های گردشگری بازدید از کنیساهای تهران را در قالب تورهای تهران‌گردی اجرا می‌کنند.
کنیساهای ایران
در بازدید از کنیسه های ایران باید این نکته را در نظر داشته باشید که کلیمیان ایران در حال حاضر تنها 15000 نفر هستند. لذا اغلب کنیسه های ایران بناهای بسیار قدیمی هستند. نکته مهم این است که در دین یهود نمای خارجی کنیسه کاملاً ساده و بی‌پیرایه است. لذا نمای خارجی اغلب کنیسه های ایران همانند یک خانه قدیمی بسیار ساده است. حتی ممکن است از سادگی نمای داخلی و طراحی دکوراسیون داخلی کنیسه نیز شگفت زده شوید. یکی از علائم شناسایی کنیسه‌ها که در برخی شهرها استفاده شده وجود ستاره شش پر یا شمعدان هفت شاخه منورا بر روی درب این عبادتگاه است.
موارد معدودی مانند کنیسه یوسف آباد تهران هستند که ساختمانی باشکوه با تزئینات فراوان دارند. ضمن اینکه در بسیاری از شهرهای ایران جمعیت یهودیان کمتر از 50 نفر است. به همین خاطر بدیهی است که با کهولت سنی این افراد کنیسه‌ها نیز متروکه شده و در معرض تخریب قرار گیرند. البته برخی کنیسه های ایران مانند کنیسای دلرحیم شیراز یا کنیسای کرمانشاه ساختمان نوساز و نسبتاً مجللی دارند.
- عکس‌های این مطلب را سرکار خانم شادی اردلان و جناب آقای مهدی شاهدلی عزیز ثبت نموده‌اند.
