قلعه های ایران نماد باشکوه تاریخ و تمدن کهن این سرزمین هستند. بنای استوار و مستحکم دژهای تاریخی ایران نشان از دانش و هنر ستودنی پیشینیان ما دارد. قلعه های ایران در گوشه و کنار این سرزمین دیده می‌شوند. هر کجا که احتمال گزند دشمنی وجود داشته دیوارهای ستبر دژهای ایران برافراشته شده است. انواع قلعه های ایران بر حسب مکان احداث و مصالح مورد استفاده به گروه‌های مختلف تقسیم می‌شوند. اغلب قلعه های سالم ایران در میان قلعه های کوهستانی ایران یافت می‌شوند. برای شناسایی قدیمی ترین قلعه ایران لازم است تاریخچه قلعه های تاریخی ایران را بررسی کنیم. اما تعداد قلعه های تاریخی ایران آنقدر زیاد است که در یک مطلب نمی‌گنجد. لذا ما مجموعه مطالبی در مورد قلعه های ایران باستان گردآوری کردیم. در این مجموعه به سؤالاتی نظیر شهر قلعه های ایران کجاست؟ یا بزرگترین قلعه ایران چه نام دارد؟ نیز پاسخ خواهیم داد.
در ابتدا برای آشنایی با قلعه های ایران، معماری قلعه های ایران را بررسی می‌کنیم. سپس در میان قلعه های ایرانی به معرفی قلعه های اسماعیلیه در ایران میپردازیم. پس از آن در میان قلعه های تاریخی شمال ایران تا قلعه های ایرانشهر به معرفی قلعه های معروف ایران و قلعه پرتغالی های ایران میپردازیم. معرفی قلعه های دیدنی ایران از جمله جالب ترین قلعه های ایران، عجیب ترین قلعه های ایران، قلعه های سنگی ایران، قلعه های خشتی ایران، قلعه های ترسناک ایران و قلعه های توریستی ایران نیز بخش‌های بعدی این مجموعه را شامل می‌شود. در این بین، با بررسی عکس قلعه های قدیمی ایران، قلعه های زیبای ایران و قلعه های بلند ایران را نیز معرفی می‌کنیم.
قلعه های تاریخی ایران
بشر از ابتدا به دنبال ساخت دیواری دفاعی برای محافظت از خود در برابر خطرات مختلف بود. به همین خاطر خانه‌های اولیه با دیوارهای محاطی دفاعی محصور شدند. در هزاره اول پیش از میلاد، دور تا دور دهکده‌ها دیواری مستحکم بنا می‌کردند. خیلی زود به این حصارهای دفاعی اولیه برج‌های دفاعی افزوده شد و دژهای معروف جهان ایجاد شدند. کشور ایران هم همواره با خطر دشمنان متعددی روبرو بود و دژهای ایرانی مهمترین سازمان دفاعی ایران بودند. در ابتدا دژهای ایرانی با برج‌های دفاعی مدور احداث می‌شدند.
پس از مدتی با توسعه شهرها و تغییر فنون جنگی، برج‌های مستطیل شکل پیش آمده، جایگزین برج‌های نیم دایره‌ای شدند. قلعه های تاریخی ایران معمولاً در ارتفاعات و نقاط دورافتاده احداث می‌شدند. ارتفاع سبب می‌شد محافظان و مدافعان، تسلط کاملی به منطقه داشته باشند. شیب تند کوه و دسترسی دشوار نیز آن را از گزند دشمنان و مهاجمان حفظ می‌کرد.
انواع قلعه های ایران
دژهای ایران را می‌توان به دو گروه جلگه‌ای و کوهستانی تقسیم کرد. این دو گروه از لحاظ طرح بنا و مصالح به کار رفته در آن متفاوت هستند.
قلعه های جلگه‌ای ایران
پلان اصلی این بناها مربع یا مستطیل شکل است و در چهار گوشه آن برج‌های مدور قرار دارند. در ساخت این بناها اغلب از خشت و گل استفاده شده و به ندرت گچ و آجر دیده می‌شود. دیوار ستبر این دژها که بارو نام دارد با خشت‌های قطور و با به صورت چینه (دیواری گلی که به صورت بند بند ساخته می‌شود) احداث شده است. برای استحکام بیشتر قطر بارو در برخی موارد به چهار متر هم می‌رسد. پیرامون برخی از این دژها خندقی نیز حفر می‌کردند و برای دسترسی به داخل از پل متحرک استفاده می‌کردند.
همانطور که گفتیم در برخی مناطق، یک دهکده در داخل دژ احداث می‌شد. در این نوع بناها یک گذر اصلی شمالی جنوبی در داخل قلعه وجود داشته و خانه‌ها در دو طرف آن احداث می‌شدند. قلعه هنجن که در مسیر نطنز به ابیانه قرار دارد یک نمونه از این دژها است که کوچه های داخل آن کاملاً مشخص است.
قلعه های کوهستانی ایران
مصالح ساخت قلعه های کوهستانی ایران معمولاً سنگ‌های بدون تراش مانند سنگ رودخانه و سنگ کوه‌های اطراف به همراه گچ بوده است. دژهای کوهستانی معمولاً در کنار دره‌های عمیق احداث می‌شدند. بر روی برج‌ها و گاهی باروها کنگره‌هایی تعبیه می‌شد که محل کمین کردن کمانداران بوده است.
بسیاری از دژهای کوهستانی ایران مانند قلعه الموت قزوین به گونه‌ای احداث شدند که درست بر فراز روستا قرار دارند. در این مناطق زمانی که جنگی آغاز می‌شد مردم روستا داخل قلعه پناه می‌گرفتند. در داخل نیز برای چندین ماه آذوقه فراهم بود و مردم تا پایان جنگ همان جا زندگی می‌کردند.
تاریخچه قلعه های تاریخی ایران
ساخت بناهای گروهی حصاردار با طرح‌ها و نقشه‌های مختلف در ایران قدمت زیادی دارد. بناهایی مانند حصار سیلک کاشان و قلعه حسنلو ارومیه از این دست بناها هستند که قدمت آنها به سه هزار سال قبل باز می‌گردد. برخی از دژهای تاریخی ایران مانند قلعه فلک الافلاک خرم‌آباد نیز در دوران ساسانیان احداث شدند. پس از آن قلعه های اسماعیلیه در ایران مانند قلعه الموت به دستور حسن صباح احداث شد.
در دوران اوایل حکومت اسلامی شهرها از سه بخش کهندژ، شارستان و ربط تشکیل می‌شدند. کهندژ یا ارگ مهمترین بخش شهر در واقع دژی بود که در وسط یا گوشه شهر احداث می‌شد. این بنا معمولاً از یک سو به باروی شهر متصل می‌شد تا برای دفاع در برابر مهاجمان همکاری کنند. در ابتدای دوران اسلامی دژهای نقاط مرزی به نام رباط نیز از بناهای نظامی محسوب می‌شدند. البته پس از تثبیت جایگاه حکومت اسلامی کاربری رباط‌ها تغییر کرد.
معماری قلعه های ایران
معماری دژهای ایران در طول تاریخ به تناسب پیشرفت تسلیحات نظامی و تجربیات دفاعی تغییر می‌کرد. در ابتدا معماری استحکامات دفاعی و دژهای نظامی به تناسب شرایط جغرافیایی و طبیعی منطقه انتخاب می‌شد. پس از آن معماری این بناها بر اساس دانش و تجربه مردم از اصول جنگی و دفاعی طرح‌ریزی می‌شد. در دژهای باستانی ایران آثاری از نفوذ سبک بین‌النهرین و سایر کشورهای همسایه دیده می‌شود. اصول معماری اورارتویی که تحت تأثیر سبک بین‌النهرین در ایران ایجاد شد معماری شهرها را نیز تغییر داد.
در معماری شهرهای اورارتویی خانه‌های به هم فشرده با دیوارهای محکم و بام‌های مرتفع بودند. پیرامون شهر نیز با دیوارها و برج‌های دفاعی احاطه می‌شد. در دژهای تاریخی متعلق به این دوران برای زیبایی بیشتر برج‌های مستطیل شکل به صورت پیش آمده طراحی شدند. تا اواسط دوران حکومت اسلامی در سراسر ایران قلاع متعددی احداث شد. قلعه های اسماعیلیه در ایران معروفترین دژهای دوران اسلامی هستند.
قلعه های اسماعیلیه در ایران
نهضت اسماعیلیان را می‌توان مهمترین نهضت در ایران قبل از حمله مغول توصیف کرد. اسماعیلیان که به “باطنیان” یا هفت امامی نیز معروف هستند “محمد بن اسماعیل” برادرزاده امام موسی کاظم(ع) را جانشین امام صادق و آخرین امام خود می‌دانند. اوج فعالیت اسماعیلیان در ایران در قرن‌های پنجم تا هفتم هجری بود. آنها با تشکیل دولت اسماعیلیان در قلعه الموت و دیگر قلاع اسماعیلیه در ایران به مخالفت با حکومت وقت پرداختند.
حسن صباح پایه‌گذار و مشهورترین حاکم اسماعیلیان است. پایان دولت اسماعیلیه پس از 200 سال و توسط مغول رقم خورد. مهمترین دژهای اسماعیلیه در ایران عبارتند از:
قلعه الموت قزوین
دژ الموت در استان قزوین و در شمال شرقی روستای گازرخان یا قصرخان قرار دارد. این مکان که مقر فرماندهی حسن صباح بود در فاصله 200 کیلومتری تهران قرار دارد. مردم بومی هنوز هم این بنا را با نام “قلعه حسن” می‌شناسند. این بنا بر روی صخره‌ای در ارتفاع 2163 متری از سطح دریا احداث شده است. اطراف قلعه الموت سراسر پرتگاه است و تنها در ضلع شمال شرقی آن مسیری برای دسترسی به آن وجود دارد.
با این وجود در اطراف آن خندق‌هایی نیز حفر شده که در مواقع لزوم آب رودخانه را به آن سرازیر می‌کردند. همین ویژگی سبب شده بود سپاهیان حکومت نتوانند آن را فتح کنند. قلعه الموت به دستور هلاکو خان مغول به آتش کشیده شد. این بنا در فهرست میراث ملی ایران به ثبت رسیده ولی متأسفانه در حال حاضر شرایط مناسبی ندارد. گفته می‌شود علت اصلی ویرانی این بنا حفاری برای یافتن گنج در دوران قاجار بوده است.
کوه قلعه فردوس
یکی از دژهای اسماعیلیه در ایران در جنوب شهر فردوس در استان خراسان قرار دارد. گفته می‌شود این بنا بزرگترین دژ منطقه خراسان بوده که در آن زمان در بلندترین نقطه دشت “تون” احداث شده است. این بنا بر بالای کوه قرار داشته و تنها راه دسترسی آن ضلع جنوب غربی آن است و دور تا دور آن را پرتگاه‌های عمیق احاطه کرده است. کوه قلعه فردوس به صورت پلکانی و در چندین طبقه طراحی شده است.
هریک از طبقات کاربری متفاوتی از قبیل انبار آذوقه، اسلحه خانه، اصطبل، آب انبار، سربازخانه و برج و بارو داشته است. معماری این بنا به صورتی است که دو دیوار و حصار تو در تو برای آن طراحی شده است. این دژ از طریق تونل زیرزمینی به قلعه دختر و شهر باستانی تون راه داشته است. این بنا نیز در حمله مغول غارت شده و به آتش کشیده شد.
قلعه دختر فردوس
این بنا نیز از دیگر میراث اسماعیلیه در ایران است که در شمال غربی شهر فردوس قرار دارد. این بنا که با نام قلعه حسن آباد نیز شناخته می‌شود در 2 کیلومتری روستای حسن آباد فردوس قرار دارد. این بنا که دارای چندین حصار سنگی است نیز بر بالای کوه قرار دارد. این دژ توسط تونلی آجری به کوه قلعه فردوس و قلعه‌ای دیگر متصل می‌شود. این تونل زیرزمینی در نهایت به شهر باستانی تون متصل می‌شود. پس از زمین‌لرزه سال 1347 در این تونل چندین جنازه کفن‌پیچ شده کشف شد.
قلعه لمسر قزوین
دژ لمسر یا لمبسر نیز در استان قزوین و در منطقه الموت قرار دارد. قلعه لمسر در 3 کیلومتری شمال شرقی رازمیان قرار دارد. گفته می‌شود این بنا پس از قلعه الموت از مهمترین دژهای اسماعیلیه در ایران بوده است. این دژ در دوران ساسانیان احداث شده و در دوران سلجوقیان نیز از آن استفاده می‌شد. دسترسی به قلعه لمسر از جهات شرق و غرب به دلیل وجود دره‌های عمیق نینه رود و لمه امکان‌پذیر نیست. دیوارهای ستبر با ارتفاع بیش از 10 متر برای محافظت از این مجموعه احداث شده است.
یکی از نکات قابل تأمل در مورد دژ لمسر انبارهای آذوقه و سیستم آبرسانی آن است. در این مجموعه ساختار جذاب و حیرت‌انگیزی برای جمع‌آوری آب باران وجود دارد. ظرفیت انبارهای آذوقه به اندازه‌ای بوده است که محاصره بلند مدت نیز برای ساکنین مشکلی ایجاد نمی‌کرد. به دلیل وسعت زیاد این مجموعه حتی امکان کشت گیاهان نیز در آن فراهم بود.
قلعه کوه قائن
قلعه کوه قائن یا قلعه حسین قاینی از دیگر قلاع اسماعیلیه در ایران و در منطقه خراسان است. این بنا در جنوب شهر قائن و در فاصله 3 کیلومتری قرار دارد. سمت شرق و جنوب قلعه کوه قائن، کوهستان و در غرب و شمال آن، دشت قائن قرار دارد.
قلعه کوه قائن از بزرگترین و مهمترین دژهای ایالت قهستان بوده است. این دژ با دیگر دژهای اسماعیلیه در منطقه خراسان در ارتباط بوده و بر کل این منطقه اشراف دارد. معماری بنا مطابق با ساختار کوه و ناهمواری‌های آن طراحی شده است. این مجموعه در دو بخش مجزای امیرنشین و سربازخانه احداث شده است. در بقایای به جا مانده آب انبارها، اتاق‌ها، راهروها وبرج‌ها شناسایی شده است.
میمون‌دژ قزوین
میمون‌دژ نیز از یادگارهای اسماعیلیان در ایران است که پناهگاه اسماعیلیان در الموت قزوین بوده است. در مورد زمان ساخت و محل دقیق میمون‌دژ قزوین اختلاف‌نظر وجود دارد. برخی ساخت آن را به “کیابزرگ امید” نسبت می‌دهند و برخی دیگر ساخت آن را به “امام علاء الدین محمد” نسبت می‌دهند. در مورد موقعیت دقیق مکانی میمون‌دژ نیز اختلاف نظرهایی وجود دارد.
محقق انگلیسی “پیتر ویلی” بقایای موجود در نزدیکی معلم کلایه را میمون‌دژ می‌دانند. محقق معروف ایرانی “منوچهر ستوده” بقایای موجود در فراز کوه گرمارود و سراج محله الموت را میمون‌دژ می‌داند. محقق ایرانی، “عنایت الله مجیدی” نیز بقایای موجود در کوه شاتان و بالای خشکه چال را میمون دژ می‌داند.
قلعه شاهدژ نهبندان
این بنا در شرق نهبندان و ابتدای جاده نهبندان-زابل قرار دارد. این دژ که در نزدیکی روستای خوانشرف واقع شده 6 کیلومتر با نهبندان فاصله دارد. قلعه شاهدژ بر بالای کوهی به ارتفاع 1410 متر از سطح دریا ساخته شده که کاملاً بر دشت‌های اطراف احاطه دارد. این بنا در زمان ساسانیان احداث شده اما شهرت آن به دلیل کاربری آن در دوران اسماعیلیان است.
اسماعیلیان برای رسیدن به اهداف خود افرادی از جان گذشته با نام “فداییان” تربیت می‌کردند. بسیاری از دژهای اسماعیلیه در ایران پناهگاه این فداییان بود. قلعه شاهدژ نیز پناهگاه فداییان اسماعیلیان بوده و گفته می‌شود 3000 نفر در این مجموعه زندگی می‌کردند. قلعه شاهدژ یکی از بزرگترین دژهای ایران و از دیدنی های استان خراسان است. ساختار ارگ، گذرها، خانه‌ها، آب انبارها، کوچه‌ها و برج‌ها در این بنا قابل تشخیص است.
تعداد قلعه های ایران
سخن گفتن از تعداد قلعه های ایران بسیار دشوار است. در طول تاریخ ساخت دژ یکی از اصول نظامی و دفاعی مردم در این سرزمین بوده است. تنها در زمان اسماعیلیان گفته می‌شود حسن صباح 35 دژ در پیرامون قلعه الموت احداث کرد تا جایگاه خود را تثبیت نماید. بنابراین به نظر می‌رسد بیش از صدها دژ تاریخی در سراسر ایران وجود داشته باشد. ما در این مطلب تلاش می‌کنیم قلعه های دیدنی ایران را به تفکیک گروه‌های مختلف به شما معرفی کنیم.
قدیمی ترین قلعه ایران
قلعه ضحاک هشترود بر طبق اسناد و شواهد کشف شده در آن احتمالاً قدیمی ترین دژ تاریخی ایران است. زیرا تحقیقات باستان‌شناسی قدمت این بنا را پیش از اشکانیان برآورد کرده‌اند. در حقیقت محققان حدس می‌زنند این بنا معبدی زرتشتی در زمان ضحاک(آژدهاک) پادشاه مادها بوده است. البته این بنا در دوره اشکانیان رونق زیادی داشته ولی آثاری متعلق به قبل از اشکانیان نیز در آن کشف شده است. بر طبق شواهد موجود این بنا با نام‌های دیگری چون آژدهاک، داش قلعه یا نارین قالا نیز خوانده می‌شود.
قلعه ضحاک از دیدنی های هشترود است که در جنوب شرقی این شهرستان و در فاصله 20 کیلومتری قرار دارد. این بنا با 10 کیلومتر طول و 2 کیلومتر عرض به گونه‌ای احداث شده که سه طرف آن پرتگاه است. در این مجموعه تنها یک بنای چهار طاقی سالم مانده است. در کاوش‌های باستان‌شناسی در این تالار قطعات گچ‌بری شده بسیار زیبایی کشف شد. اشیاء کشف شده در این منطقه در سایت موزه آن به نمایش گذاشته شده است.
بزرگترین قلعه ایران چه نام دارد؟
بزرگترین دژ تاریخی ایران با طول 1440 متر و عرض 1280 متر، قلعه ایرج در پیشوای ورامین است. البته این بنا عنوان بزرگترین دژ خشتی نظامی جهان را نیز دارد. این دژ تاریخی از دیدنی های استان تهران است که از ورامین 10 کیلومتر و از تهران 45 کیلومتر فاصله دارد. این بنا که با نام “قلعه گبری” نیز شناخته می‌شود در مجاورت روستای عسگرآباد قرار دارد.
در قلعه ایرج آثاری متعلق به 3000 سال پیش کشف شده است. بنابراین کارشناسان حدس می‌زنند این بنا در دوران ساسانی بازسازی شده است. این بنا که از خشت و گل احداث شده دیوارهایی به ارتفاع 17 تا 22 متر دارد. این دژ باستانی چنان امنیتی داشت که حرکت و جابه‌جایی سربازان داخل دژ از بیرون احساس نمی‌شد. متأسفانه این اثر باستانی مورد بی‌مهری قرار گرفته و امروزه چیزی از شکوه و عظمت این بنا باقی نمانده است.
قلعه های سنگی ایران
قلعه بابک کلیبر
قلعه بابک یکی از دیدنی های استان آذربایجان شرقی و از معروفترین قلعه های ایران است. این دژ تاریخی به مدت 20 سال محل زندگی سردار معروف ایرانی، بابک خرمدین بوده است. قلعه بابک از جمله قلعه های سنگی ایران است که در بالای کوهی به ارتفاع 2300 متر از سطح دریا بنا شده است. موقعیت استراتژیک و صعب‌العبور بودن مسیر دسترسی به آن یکی از دلایل موفقیت مبارزات بابک خرمدین بوده است.
هم‌اکنون نیز گردشگران برای بازدید از قلعه بابک باید کوهنوردی نسبتاً دشواری را تحمل کنند. اما مناظر زیبا و آب و هوای مطلوب کوهستانی و در نهایت تماشای یک دژ باشکوه ارزش این زحمات را دارد. اگر در فصل تابستان به بازدید قلعه بابک بروید در مسیر با مردمان خونگرم ایل شاهسون نیز برخورد خواهید کرد. این دژ تاریخی در 3 کیلومتری کلیبر در استان آذربایجان شرقی قرار دارد.
قلعه بسطام آذربایجان غربی
قلعه بسطام از جمله دژهای سنگی ایران است که قدمت آن به دوران اورارتویی‌ها بازمی‌گردد. این دژ تاریخی در مجاورت روستای بسطام در شهرستان خوی قرار دارد. این مجموعه در سه بخش بالا قلعه، میان قلعه و پایین قلعه طراحی شده است. در بخش بالا قلعه مقر فرماندهی و ارگ و کاخ پادشاهی قرار دارد. در بخش میان قلعه معبد خدایان و انبارهای آذوقه قرار دارد. در بخش پایین قلعه نیز سربازخانه، مهمان‌سرا، اصطبل و دروازه‌ها قرار دارد. بنا بر شواهد تاریخی این بنا با قدرت گرفتن مادها به مکانی متروکه تبدیل شد. ولی در زمان حمله مغول، مسیحیان در این مکان سکونت داشتند. بعدها در دوران سلجوقیان و صفویان نیز از این مکان استفاده می‌شد.
قلعه سمیران قزوین
قلعه سمیران یا دژ شمیران از جمله قلعه های دوران ساسانیان است که در روستای طارم استان قزوین قرار دارد. ظاهراً کاربری این بنا مسکونی بوده و با هدف نظامی احداث نشده است. سالم‌ترین بخش این مجموعه ضلع شمالی آن است که دو برج به ارتفاع 15 متر نیز در همین ضلع قرار دارد.
قلعه ارشق اردبیل
قلعه ارشق اردبیل از دیگر دژهای سنگی ایران است که در 62 کیلومتری مشکین شهر قرار دارد. قدمت این بنا به دوران اشکانیان باز می‌گردد. برخی معتقدند ارشق در حقیقت همان “ارشک” نام یکی از پادشاهان اشکانی بوده است. از لحاظ ساختار برخی این بنا را مشابه قلعه بابک توصیف می‌کنند. البته از این بنای تاریخی آثار بسیار اندکی باقی مانده است.
قلعه پشتاب اهر
قلعه پشتاب یا پشتو یکی از قلعه های سنگی ایران در استان آذربایجان شرقی شهرستان اهر قرار دارد. این بنا در مجاورت روستایی به نام پشتاب در 50 کیلومتری شهرستان اهر قرار دارد. این دژ بر بالای کوهی به ارتفاع 3000 متر احداث شده است. بنای این دژ مشابه قلعه بابک است و کارشناسان تخمین می‌زنند این دو هم‌دوره بودند و با هم در ارتباط بودند. مسیر دسترسی به این مکان و تنها راه ورودی آن مسیری پلکانی با 220 پله است.
قلعه آوارسین
دژ تاریخی آوارسین در 11 کیلومتری جاده اهر-کلیبر واقع شده است. قدمت این بنا نیز به دوران ساسانیان باز می‌گردد. این دژ تاریخی دارای 5 برج نگهبانی مدور بوده که بلندترین آنها هنوز پابرجاست. گفته می‌شود این دژ نیز از استحکامات دفاعی بابک خرمدین در منطقه آذربایجان بوده است.
قلعه دختر میانه
قلعه دختر یا قیز قالاسی از قلعه های سنگی ایران در شهرستان میانه آذربایجان شرقی قرار دارد. در میان مردم بومی افسانه‌های زیادی در مورد دختری که این دژ به نام اوست وجود دارد. ولی باستان شناسان عنوان دختر را به خدایان زرتشتی مرتبط می‌دانند. آب و هوای مطبوع و طبیعت زیبای این منطقه قابلیت تبدیل شدن به یک منطقه گردشگری را دارا می‌باشد.
قلعه کاظم داشی ارومیه
یکی از جذاب‌ترین دیدنی های ارومیه قلعه کاظم داشی در ساحل دریاچه ارومیه است. این بنا همانند جزیره‌ای صخره‌ای در کنار ساحل خودنمایی می‌کند. بقایای ساختمان‌هایی تراش خورده در دل صخره‌ها در پی این بنا کشف شده است. در این بنا چندین سنگ قبر مرمر سفید وجود دارد که به خط نسخ بر روی آنها حکاکی شده است.
در طول تاریخ مردم منطقه از این مکان به عنوان پناهگاه استفاده می‌کردند. داستانی وجود دارد که در آن گفته می‌شود هلاکو خان مغول گنج ارزشمندی در این مکان پنهان کرده است. این بنا در 5/1 کیلومتری شرق روستای گورچین ارومیه قرار دارد.
قلعه دختر فیروزآباد
در شش کیلومتری جاده فیروز آباد به شیراز یکی دیگر از قلعه های سنگی ایران قرار دارد. علیرغم فروریختن بخش زیادی از این بنا هنوز هم ابهت و شکوه آن نمایان است. قدمت این بنا به دوران ساسانیان باز می‌گردد. در بخشی از بنا دهانه غاری دیده می‌شود که بومیان معتقدند تونلی بوده که به کاخ اردشیر بابکان در جلگه فیروزآباد راه داشته است.
قلعه های خشتی ایران
قلعه بم
ارگ بم یا همان قلعه بم یکی از معروفترین دژهای تاریخی ایران است که زمانی بزرگترین سازه خشتی سالم جهان بود. تا پیش از زلزله غم‌انگیز بم در سال 1382 شکوه و عظمت ارگ بم در دنیا تحسین می‌شد. البته با کمک‌های جهانی سازمان میراث فرهنگی بخش عمده‌ای از این بنای دیدنی را بازسازی نموده است. ارگ بم از قلعه های خشتی ایران است که استحکام آن موجب حیرت تمام کارشناسان شده بود. ارگ بم در حقیقت شهری باستانی بوده که از دو بخش امیرنشین و رعیت نشین تشکیل شده است.
دیوارهایی به ارتفاع 6 تا 7 متر سراسر این شهر را احاطه کرده‌اند. کارشناسان قدمت این بنا را دوران هخامنشیان یا اشکانیان تخمین زده‌اند. معماری این بنا و بهره‌گیری از ویژگی‌های طبیعی منطقه در ساخت آن تحسین‌برانگیز است. این سازه به گونه‌ای طراحی شده که بیشترین میزان باد وارد بنا شود و با عبور از سیستم آبرسانی هوای مطلوبی را درون ارگ ایجاد نماید.
ارگ قورتان اصفهان
ارگ قورتان اصفهان یکی از قلعه های خشتی ایران و تنها بنایی است که هنوز در آن زندگی جریان دارد. ارگ قورتان در مسیر جاده اصفهان-ورزنه و در فاصله 110 کیلومتری شرق اصفهان قرار دارد. روستای قورتان یا گورتان مرکز دهستان گاوخونی است.
بنا بر آثار باستانی کشف شده در این منطقه این روستا قدمتی هزار ساله دارد. ارگ تاریخی قورتان یکی از دژهای مسکونی ایران است که به طور کامل با خشت و گل احداث شده است. ارگ تاریخی قورتان در حقیقت شهری است که داخل آن بناهای تاریخی دیگری از قبیل حمام، مسجد، کبوترخانه و … نیز وجود دارد.
ارگ گوگد گلپایگان
ارگ گوگد نیز از قلعه های خشتی ایران است که قدمت آن به چهار قرن پیش باز می‌گردد. البته اطلاعات دقیقی از قدمت این بنای تاریخی موجود نیست. تنها سند مکتوب در مورد این بنا سندی است که در آن فردی به نام علیخانی نیمی از ارگ گوگد را به عنوان مهریه به همسر خود داده است. به همین خاطر نام دیگر این بنا ارگ علیخانی است. البته این بنا به طور کامل بازسازی شده و به عنوان هتل پذیرای گردشگران است.
قلعه سب سراوان
قلعه سب یا سیب در فهرست قلعه های زیبای ایران و قلعه های بلند ایران جایگاه ویژه‌ای دارد. قلعه سب یکی از دیدنی های استان سیستان و بلوچستان است که در شرق استان و در فاصله 45 کیلومتری سراوان قرار دارد. این بنا در دوره صفویه احداث شده و در زمان نادرشاه افشار یکی از مقرهای فرماندهی او بوده است. معماری بنا به صورت هرمی ناتمام به ارتفاع 23 متر است. وجود لوله‌های سفالی در سیستم آبرسانی دژ، درهای منبت کاری و بکارگیری مصالح بومی مانند چوب درخت خرما از ویژگی‌های خاص این مکان است.
ارگ بلقیس اسفراین
ارگ تاریخی بلقیس دومین بنای خشتی عظیم ایران پس از ارگ بم است. این دژ قدیمی بر مبنای معماری دوران ساسانیان احداث شده است. بر خلاف اغلب دژهای تاریخی که بر فراز کوه احداث شده‌اند ارگ تاریخی بلقیس در دشتی هموار ساخته شده است.
این ارگ تاریخی 29 برج به ارتفاع 11 متر داشته که به وسیله خندق از آنها محافظت می‌شد. محوطه داخلی بنا به دلیل حفاری‌های غیر قانونی کاملاٌ از بین رفته است. اما دیوار بیرونی بنا بازسازی شده و شکوه و عظمت این دژ استانی را به خوبی نمایش می‌دهد.
نارین قلعه میبد
یکی از دیدنی های میبد نارین یا نارنج قلعه است که قدمت آن به زمان اشکانیان می‌رسد. این دژ تاریخی در جاده ری به کرمان و در فاصله 50 کیلومتری شمال غرب یزد در شهرستان میبد قرار دارد. این بنا بر روی تپه‌ای به ارتفاع 25 متر احداث شده است. این دژ تاریخی نیز از جمله قلعه شهرهای تاریخی ایران است. این بنای خشتی عظیم همچنان استوار و باشکوه به عنوان یکی از دیدنی های یزد خودنمایی می‌کند.
نارین قلعه نایین
در فهرست دیدنی های نایین، عنوان قدیمی‌ترین بنا به نارین یا نارنج قلعه اختصاص دارد. قدمت این بنا که بلندترین بنای شهر نیز هست به دوران قبل از اسلام و احتمالاً ساسانیان باز می‌گردد. در مورد کاربری این بنای خشتی اختلاف نظرهایی وجود دارد. برخی آن را یک دژ نظامی توصیف می‌کنند و برخی دیگر آن را مقر حاکم شهر می‌دانند. متأسفانه قلعه نارین نایین آسیب فراوانی دیده و آثار اندکی از آن بر جای مانده است.
قلعه بمپور سیستان
قلعه بمپور تنها بنای باستانی سیستان و بلوچستان است که در آن کاوش‌های باستان‌شناسی انجام شده است. ظاهراً این مکان قدمت بسیار زیادی دارد و در دوره‌های مختلف تاریخی بازسازی شده است. بمپور در دوران‌های مختلف مرکز بلوچستان بوده و این دژ جایگاه مهمی داشته است.
در زمان ناصرالدین شاه قاجار، ایرانشهر به عنوان مرکز بلوچستان انتخاب شد و این دژ تاریخی از رونق افتاد. در حال حاضر این بنای خشتی بسیار آسیب دیده و آثار اندکی در آن قابل تشخیص است.
قلعه هاجر آباد قائن
این دژ تاریخی در دو کیلومتری شهر قائن در اراضی هاجرآباد قرار دارد. در چهار گوشه این بنا چهار برج مدور نمایان است. بخش زیادی از این بنا آسیب دیده ولی هنوز امکان بازسازی و احیای آن وجود دارد.
قلعه ایزدخواست فارس
دژ ایزدخواست که با نام‌های قلعه سرسنگ یا قلعه کهنه نیز شناخته می‌شود در 270 کیلومتری شمال شیراز قرار دارد. این دژ تاریخی شهری باستانی است که در آثار بسیاری از جهانگردان خارجی از آن نام برده شده است. ویژگی خاص این بنای عظیم خشتی، معماری طبقاتی آن است. ساخت چنین بنایی در زمان خود نوعی شاهکار محسوب می‌شود. البته متأسفانه از این بنا به صورت اصولی محافظت نشده و آثار اندکی از آن باقی مانده است.
ارگ راین کرمان
قلعه راین یکی از بناهای خشتی ایران است که قدمت آن به دوران ساسانیان باز می‌گردد. در تاریخ شهر کرمان از این بنا در قرن اول هجری نام برده شده است. ارگ راین در جنوب غربی کرمان و در فاصله 105 کیلومتری قرار دارد. حصار بیرونی ارگ راین دیواری به ارتفاع 10 متر است. در این بنای شگفت‌انگیز 16 برج برای دیده‌بانی وجود دارد. ارگ راین به طور کامل بازسازی شده و یکی از دیدنی های کرمان به شمار می‌رود.
قلعه بیرجند
دژ بیرجند یا “قلعه ته ده” یا “قلعه پایین شهر” هسته اولیه ایجاد شهر بیرجند بوده است. این بنا هم‌اکنون داخل شهر بیرجند و در شمال غربی شهر قرار دارد. این بنا به عنوانی یکی از استحکامات دفاعی شهر بیرجند در زمان صفویه احداث شده است. هم‌اکنون این بنای خشتی کاملاً بازسازی شده و یکی از زیباترین جاهای دیدنی بیرجند محسوب می‌شود.
قلعه های بلند ایران
در مورد قلعه های بلند ایران فهرست دقیقی در دست نیست. ما در این بخش با توجه به اطلاعات موجود در مورد مشخصات بنای دژهای ایران تعدادی از بلندترین دژها را معرفی می‌کنیم. نارین قلعه نائین در اصفهان احتمالاً بلندترین دژ تاریخی ایران است. این دژ تاریخی با 40 متر ارتفاع بلندترین بنای شهر نائین پس از آن مناره مسجد محسوب می‌شود.
قلعه کاظم داشی ارومیه نیز از دژهای مرتفع محسوب می‌شود. گفته می‌شود صخره‌ای که دژ کاظم داشی در آن احداث شده حدود 35 متر ارتفاع دارد. قلعه سب سراوان در سیستان و بلوچستان نیز یکی از دژهای بلند ایرانی است. ارتفاع این بنا که طراحی متفاوتی به شکل یک هرم ناتمام دارد در حدود 30 متر است. قلعه دختر فیروزآباد فارس را هم می‌توان از دژهای مرتفع ایرانی به شمار آورد. زیرا ارتفاع تالار مرکزی این بنا در حدود 18 متر است.
عجیب ترین قلعه های ایران
قلعه کنگلو سوادکوه
دژ تاریخی کنگلو در دل شهرستان سرسبز سوادکوه قرار دارد. کنگلو در گویش محلی به معنای زنبور است ولی به خاطر معماری بنا به آن لقب عقاب مازندران نیز داده‌اند. معماری خاص این بنا و تقارن آن با ساختار کوه آن را به بنایی شگفت‌انگیز تبدیل کرده است. برخی کارشناسان باستان‌شناسی معتقدند احتمال دارد این بنا کاربری خاصی در علم نجوم داشته است. این بنا در ارتفاع 1800 متری قرار دارد و مسیر دسترسی به این بنا بسیار دشوار است.
قلعه سریزد یزد
این دژ تاریخی به دلیل ساختار و کاربری شگفت‌انگیز آن در این فهرست قرار می‌گیرد. این بنا که قدمت آن به دوران ساسانیان باز می‌گردد را می‌توان اولین صندوق امانات دنیا نامید. در این مکان بیش از 450 اتاق یا انبار کوچک در سه طبقه احداث شده است. ظاهراً مردم یزد اموال با ارزش و غلات خود را در این مکان نگهداری می‌کردند. ساختار دفاعی این دژ بسیار جالب است. دور تا دور این بنا با دو لایه دیوار مستحکم محاصره شده است. پیرامون دژ نیز به طور کامل با خندق 5 متری احاطه شده است.
قلعه کشیت کرمان
این بنای خشتی در روستای کشیت بخش گلباف استان کرمان قرار دارد. قدمت این بنا به ماقبل سلجوقیان باز می‌گردد. داستان جالبی در مورد این بنای تاریخی در میان مردم بومی رواج دارد. مردم معتقدند در گذشته سنگ سفید بزرگی از آسمان بر روی دروازه این بنا سقوط کرده است. مردم بومی این سنگ را به نوعی مقدس می‌دانند و معتقدند اگر تکه‌ای از آن جدا کنند حاجت‌روا می‌شوند.
قلعه گردکوه دامغان
قلعه گردکوه یا گنبدان دژ نیز از دژهای تاریخی ایران است که داستان‌های جالبی در مورد آن نقل می‌شود. وجه تسمیه این بنا احتمالاً کوهی است که بنا در آن احداث شده و شبیه یک گنبد است.
آنچه عیان است این مکان یکی از قدیمی‌ترین پناهگاه‌های نفوذناپذیر ایران بوده است. گفته می‌شود زمانی اسفندیار رویین تن در این مکان زندانی بوده است. داستان دیگر این است که این بنا آخرین پایگاه دفاعی اسماعیلیان بوده است. گفته می‌شود حسن صباح پس از سقوط حکومت زن و فرزندان خود را به این مکان فرستاده است. اسماعیلیان ساکن این مکان 20 سال در برابر سپاه مغول ایستادگی کردند.
قلعه های ترسناک ایران
قلعه جنی کیش
در جنوب غربی جزیره کیش دژ باستانی کوچکی وجود دارد که داستان‌های عجیبی در مورد آن گفته می‌شود. بومیان جزیره کیش معتقدند در این بنا اجنه زندگی می‌کنند. به همین خاطر این بنا به قلعه جنی کیش معروف شده است. داستان‌هایی در مورد کشف جسد سربازها در این بنا و شنیدن صداهای عجیب از آن وجود دارد. به هر حال شبها این بنای متروکه فضای مخوفی دارد.
قلعه آدم‌خوار اردبیل
قلعه بوینی یوغون بیشتر با عنوان ترسناک قلعه آدم‌خوار اردبیل شناخته می‌شود. این بنا در روستای کورعباسلو شهرستان نیر استان اردبیل قرار دارد. قدمت این بنا به دوران پیش از اسلام و حکومت هخامنشی باز می‌گردد. دلیل نامگذاری این بنا این است که شایعه شده بسیاری از افرادی که به بازدید این مکان رفته‌اند هرگز باز نگشتند.
قلعه زاهدان کهنه زابل
زاهدان کهنه مجموعه‌ای تاریخی است که در 7 کیلومتری شمال شهرستان زهک و 27 کیلومتری شرق زابل قرار دارد. به دلیل اینکه این مجموعه با برج‌های دفاعی محاصره شده آن را به عنوان قلعه می‌شناسند. گفته می‌شود تعداد زیادی از افرادی که توسط تیمور لنگ گردن زده شدند در این مکان مدفون هستند. نکته ترسناک ماجرا اینجاست که مردم بومی این خرابه‌ها را در تسخیر ارواح و اجنه می‌دانند. به همین دلیل کسی گردشگران را برای بازدید از این مکان تشویق نمی‌کند.
قلعه های زیبای ایران
قلعه فلک الافلاک لرستان
این دژ تاریخی یکی از معروفترین دیدنی لرستان است که در مرکز شهر خرم‌آباد قرار دارد. در منابع تاریخی از این بنا با عنوان “دژ شاپورخواست”، “دژ سیاه”، کاخ اتابکان و “قلعه خرم‌آباد” نیز یاد شده است. از آنجایی که استان لرستان در گذشته طبیعت زیبا و چشمه‌های متعدد داشته مورد توجه ویژه پادشاهان مختلف قرار داشته است. دژ فلک الافلاک نیز در طول تاریخ محل استقرار پادشاهان مختلفی بوده است. این بنا یکی از قلعه های توریستی ایران است که موزه مردم‌شناسی و باستان‌شناسی نیز در آن برپا شده است.
قلعه شوش
این بنا یکی از قلعه های توریستی ایران است که بانی ساخت آن فرانسوی‌ها بوده‌اند. در حقیقت این مکان یک دژ باستانی نیست و در زمان قاجار توسط باستان‌شناسان فرانسوی احداث شده است. این بنا به نام آکروپل یا قلعه فرانسوی‌ها نیز شهرت دارد.
در واقع باستان‌شناسان فرانسوی در آن دوران برای محافظت از آثار کشف شده در شهر باستانی شوش این مکان را احداث کردند. برای ساخت این بنا از آجرهای کاخ داریوش و آجرهایی منقوش به خط میخی زیگورات چغازنبیل استفاده شده است. این بنا که در بلندترین نقطه شهر شوش قرار دارد مشابه دژهای قرون وسطی در اروپا است.
قلعه رودخان گیلان
قلعه رودخان یا قلعه حسامی یکی از قلعه های توریستی ایران است. این بنای تماشایی در ارتفاعات سرسبز شهرستان فومن قرار دارد. این بنای تاریخی در جنوب غربی فومن و در فاصله 20 کیلومتری قرار دارد. شکوه و عظمت این بنای تاریخی در میان کوه‌های سرسبز این منطقه را در فهرست برترین جاهای دیدنی گیلان جای داده است.
ظاهراً بنای اولیه این دژ در دوران ساسانیان احداث شده و در دوره سلجوقیان بازسازی شده است. مسیر پلکانی طولانی قلعه رودخان سبب شده گردشگران به این مکان لقب هزار پله بدهند.
قلعه فورگ بیرجند
این بنای تاریخی در یکی از مناطق ییلاقی استان خراسان جنوبی واقع شده است. روستای فورگ در شهرستان رامیان از توابع بیرجند در منطقه‌ای کوهستانی قرار دارد. قلعه فورگ از قلعه های زیبای ایران درست در مرکز این روستا قرار دارد. در منابع تاریخی از این دژ نام برده شده و تاریخ ساخت آن سال 1125 هجری شمسی ذکر شده است. خوشبختانه این بنا در فهرست قلعه های سالم ایران قرار دارد. به همین دلیل کارشناسان معتقدند امکان ثبت این بنای تاریخی در فهرست میراث جهانی یونسکو نیز وجود دارد.
ارگ کریم خان شیراز
ارگ کریم‌خانی در زمان حکومت زندیه در مرکز شهر شیراز احداث شد. این مکان در دوران زندیه محل استقرار حکومت و در حکومت‌های بعدی محل استقرار فرماندهان محلی بود. کاربری این مکان ترکیبی از مسکونی و نظامی بوده است. به همین دلیل این بنا از ظرافت و زیبایی عمارت‌های مسکونی در کنار شکوه استحکامات دفاعی برخوردار است. این مکان در حکومت پهلوی به زندان شهربانی تبدیل شد که آسیب فراوانی به آن وارد شد. در حال حاضر این مکان زیرنظر وزارت میراث فرهنگی به موزه بزرگ فارس و یکی از زیباترین دیدنی های شیراز تبدیل شده است.
قلعه والی ایلام
این بنا در زمره دژهای نظامی ایران قرار ندارد و یکی از دژهای مسکونی محسوب می‌شود. در حقیقت این بنا محل سکونت والی وقت شهر در فصل تابستان بوده است. در واقع دیوارهای بلند و دو برج نگهبانی، این بنا را در زمره دژهای ایرانی قرار می‌دهد. به جز آن، معماری داخلی بنا مملو از ظرافت و نقوش رنگارنگ عمارت‌های سنتی ایرانی است. در حال حاضر موزه مردم شناسی ایلام در این مکان برپا شده است.
قلعه های سالم ایران
مطالبی که در بخش فوق تحت عنوان قلعه های توریستی ایران معرفی کردیم در واقع فهرست قلعه های سالم ایران نیز محسوب می‌شود. البته اغلب بناهای معرفی شده در این فهرست بازسازی شده‌اند. اما تعدادی از دژهای تاریخی ایران که در بخش‌های دیگر معرفی کردیم نیز می‌توانند در این فهرست قرار گیرند. به عنوان مثال ارگ بم، ارگ راین، ارگ قورتان اصفهان، قلعه بیرجند، قلعه دختر فیروزآباد، ارگ گوگد گلپایگان و قلعه سب سراوان را نیز می‌توان در این فهرست جای داد.
قلعه های معروف ایران
در میان مطالبی که گفتیم تقریباً تمام قلعه های معروف ایران را نیز معرفی کردیم. برخی دژهای ایرانی به دلیل قدمت تاریخی شهرت زیادی دارند. قلعه ضحاک به عنوان قدیمی ترین قلعه ایران از شهرت زیادی برخوردار است. قلعه ایرج یا قلعه گبری به دلیل وسعت بی‌نظیر آن در دنیا معروف است.
قلعه بابک به دلیل شهرت مبارزات بابک خرمدین و موقعیت جغرافیایی آن معروف است. قلعه الموت به دلیل اهمیت آن در تاریخ و تصویر باشکوه بازسازی شده آن معروف است. برخی از قلعه های معروف ایران هم به دلیل ساختار و مصالح شهرت دارند. در این گروه بناهای خشتی مانند ارگ بم جایگاه ویژه‌ای دارند.
قلعه های معروف دنیا
قلعه ها و دژهای تاریخی در سراسر دنیا نماد تمدن و تاریخ هر سرزمین هستند. به همین دلیل دژهای تاریخی از دیدنی های محبوب در سراسر دنیا محسوب می‌شوند. در مورد هر دژ تاریخی داستانی عاشقانه، حماسی یا ترسناک وجود دارد که جذابیت آن را افزایش می‌دهد. بخشی از قلعه های معروف دنیا در حقیقت قصر پادشاهان بوده‌اند که در میان یک دژ مستحکم قرار گرفته است. ما در ادامه تعدادی از محبوب‌ترین و زیباترین قلعه های دنیا را معرفی می‌کنیم.
قلعه مونت سنت میشل فرانسه
اگر عکس قلعه مونت سنت میشل را جستجو کنید دلیل محبوبیت آن را درک خواهید کرد. این بنا شبیه قلعه‌های افسانه‌ای است که همه ما در کارتون‌های والت دیزنی دیده‌ایم.
قلعه نئوشوانشتاین آلمان
این دژ باشکوه یکی از زیباترین دیدنی های آلمان است. گفته می‌شود طراحی قلعه زیبای خفته در شرکت والت دیزنی با الهام از این بنا بوده است.
قلعه کنوی ولز
سازمان یونسکو این بنا را بهترین نمونه از معماری نظامی قرون 13 و 14 میلادی در اروپا معرفی کرده است.
قلعه پراگ چک
این بنا عنوان بزرگترین دژ باستانی دنیا را در اختیار دارد. در حال حاضر این مجموعه محل اقامت رئیس جمهور کشور چک است.
قلعه برن رومانی
این بنا نماد ملی کشور رومانی است. اما شاید دلیل عمده شهرت آن افسانه وحشتناک درآکولا است که از اینجا شروع شده است.
قلعه چیلون سوئیس
ویژگی انحصاری این بنا قرارگیری آن در ساحل دریاچه ژنو همانند یک جزیره است. گفته می‌شود در میان دیدنی های تاریخی سوئیس این مجموعه بیشترین میزان بازدیدکننده را دارد.
قلعه قایتبای مصر
این بنای باشکوه متعلق به قرن 14 از سه طرف با آب دریا احاطه شده است. فانوس دریایی اسکندریه که یکی از عجایب هفت‌گانه دنیا بود در مجاورت این بنا قرار دارد.
قلعه های تاریخی شمال ایران
قلعه ملک بهمن مازندران
قلعه شاهاندشت یا ملک قلاع نام‌های دیگر این بنای تاریخی استان مازندران است. این بنا از عظیم‌ترین دژهای تاریخی ایران است که در کیلومتر 96 جاده هراز در روستای شاهان دشت قرار دارد. قدمت این بنا به دوران پیش از اسلام باز می‌گردد. این بنا بر روی صخره‌ای به ارتفاع 220 متر بنا شده است. این بنا بر اثر فرسایش طبیعی تا حد زیادی تخریب شده و تنها آثار اندکی از آن باقی مانده است.
قلعه مارکوه رامسر
این دژ نظامی یکی از قلعه‌های دیدنی ایران است که در شهرستان رامسر و در مسیر جاده رامسر-تنکابن قرار دارد. شواهد تاریخی از کارکرد این بنا در دوران اسلامی خبر می‌دهند. البته کارشناسان بر اساس معماری بنا احتمال می‌دهند این بنا یک قلعه ساسانی بوده که در دوران اسلامی بازسازی شده است. این دژ تاریخی از لحاظ ساختار و موقعیت جغرافیایی و طبیعت زیبای پیرامون آن به قلعه بابک شباهت دارد. چشم‌انداز زیبا و چشمه‌های آب گرم منطقه از مهمترین دلایل محبوبیت این مکان هستند.
قلعه پولاد نور
این دژ تاریخی در ارتفاعات شهر بلده شهرستان نور قرار دارد. بر طبق شواهد تاریخی این بنا تا زمان صفویه رونق زیادی داشته است. این بنا بر اثر عوامل طبیعی به شدت آسیب دیده است. البته هنوز برخی از برج و باروهای آن نمایان است. ارتفاع برج‌های باقی مانده حدود 8 متر است. این منطقه برای کوهنوردی بسیار مناسب است.
قلعه قلابن آمل
بقایای این دژ تاریخی در جاده هراز قرار دارد. در بقایای این بنای تاریخی آثاری از خشت‌های ساسانیان و آجرهای دوران اسلامی کشف شده است. بنابراین احتمال می‌رود این مکان در زمان ساسانیان احداث شده و احتمالاً نوعی عبادتگاه بوده است. بعدها در دوران اسلامی بازسازی شده و به یک پایگاه نظامی تبدیل شده است. این دژ تاریخی در طول زمان بسیار آسیب دیده و بقایای اندکی از آن باقی است. برای دسترسی به این دژ تاریخی باید در جاده هراز به دنبال روستای آهن‌سر و سپس روستای مریجان باشید. این دژ تاریخی در دشت قلابن در روستای مریجان قرار دارد.
قلعه شاه‌نشین بهشهر
در ارتفاعات روستای آسیاب‌سر شهرستان بهشهر بقایای یک دیوار سنگی خودنمایی می‌کند. این دیوار بقایای یک دژ تاریخی است که در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. برای محافظت از این دژ 5 خندق پیرامون آن حفر شده است. به جز این بنای تاریخی در جنوب روستا نیز آثاری از یک دژ دیگر به نام قلعه دختر وجود دارد.
قلعه ملک کیومرث نوشهر
این بنا از دیگر قلعه های تاریخی شمال ایران است که به دوران اسلامی تعلق دارد. این دژ تاریخی در روستای کجور نوشهر واقع شده است. این بنای تاریخی در فهرست آثار ملی ایران نیز به ثبت رسیده است.
قلعه اولاد سوادکوه
بقایای این دژ تاریخی در ارتفاعات شرقی مشرف به جاده فیروزکوه به سوادکوه قرار دارد. لوله‌های مسی در سیستم آبرسانی و سفال‌های رنگین نشانه‌هایی از دوران اسلامی هستند که در این مکان کشف شده‌اند. مصالح اصلی ساخت این بنا سنگ و گچ است.
قلعه بندبن گیلان
این بنای تاریخی در روستای زیبای بندبن در بخش چابکسر استان گیلان قرار دارد. این بنا از جمله قلعه های سنگی ایران است که برج آن به ارتفاع 12 متر هنوز پابرجا است. سایر بخش‌ها به مرور زمان تخریب شده و تنها آثار اندکی از آنها باقی مانده است.
سایر قلعه های شمال ایران
در نقاط مختلف پهنه وسیع شمال ایران دژهای تاریخی متعددی وجود دارند. دژهای معروفی چون قلعه رودخان و قلعه کنگلو را در قسمت‌های قبلی معرفی کردیم. دژهای تاریخی دیگری از قبیل قلعه آهو، قلعه چهل در، قلعه لیسار، قلعه شیندان و قلعه تنکا نیز در این منطقه وجود دارد.
قلعه های ایرانشهر
قلعه ناصری ایرانشهر
این بنای تاریخی با نام‌های قلعه ایرانشهر یا ناصریه نیز شناخته می‌شود. این دژ به درخواست حاکم وقت ایرانشهر در زمان ناصرالدین احداث می‌شود. ساخت این بنا توسط یکی از معماران معروف آن زمان هفت سال طول کشید. پس از ساخت این بنا قرارگاه فرماندهی بلوچستان از قلعه بمپور به این مکان منتقل شد. این بنای خشتی عظیم دارای 9 برج دیده‌بانی و دیوارهایی به قطر 4 متر و ارتفاع 7 متر است. ساختار داخلی این بنا از بین رفته ولی حصار خارجی آن هنوز پابرجا است.
قلعه ابتر ایرانشهر
این بنا یکی از دژهای تاریخی دوره قاجاریه است که در بخش مرکزی شهرستان ایرانشهر قرار دارد. این بنای تاریخی در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
قلعه اسپیدژ ایرانشهر
قلعه سفید یا دژ سفید نام دیگر این بنای تاریخی در ایرانشهر است. این نامگذاری به دلیل سنگ‌های سفید آهکی است که در ساخت این دژ به کار رفته است. در این مکان آثاری از دوران‌های مختلف تاریخی کشف شده است. اما بنای فعلی به احتمال زیاد به دوران اسلامی تعلق دارد. مجموعه دژ و قبرستان تاریخی اسپیدژ از جمله دیدنی های ایرانشهر محسوب می‌شوند.
قلعه چهل دختران ایرانشهر
این بنای تاریخی در منطقه چاه جمال در شمال ایرانشهر قرار دارد. این مکان موقعیت استراتژیکی داشته و اشراف کاملی بر منطقه دارد. بقایای این دژ تاریخی در 8 کیلومتری روستای همت آباد قرار دارد. کارشناسان در مورد قدمت این بنا اختلاف نظر دارند. برخی این دژ را از جمله دژهای ساسانیان در ایران می‌دانند. ولی برخی دیگر به دلیل عدم وجود برج نگهبانی این بنا را از قلعه های اسماعیلیه می‌دانند.
قلعه دامن ایرانشهر
این بنای تاریخی در روستای زیبای دامن در 25 کیلومتری شمال غربی ایرانشهر قرار دارد. این منطقه به دلیل وجود رودخانه دامن، طبیعت زیبایی دارد. این بنای خشتی که در دوران قاجار احداث شده در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
قلعه پرتغالی های ایران
ماجرای قلعه پرتغالی ها در ایران به زمان تصرف بخش‌هایی از ایران توسط پرتغالی ها باز می‌گردد. بدیهی است آنها پس از ورود به ایران برای ساخت استحکامات نظامی اقدام کردند. به همین دلیل در مناطق جنوبی ایران چندین دژ تاریخی با عنوان قلعه پرتغالی ها وجود دارد. این میراث تاریخی گرچه یادآور خاطرات تلخی هستند ولی برای عبرت آیندگان می‌تواند بسیار مفید باشد.
قلعه پرتغالی ها جزیره هرمز
معروف ترین قلعه پرتغالی ها در ایران دژی سرخ رنگ در جزیره هرمز است. این دژ تاریخی که به قلعه سرخ نیز شهرت دارد در بخش شمالی جزیره قرار دارد. از آنجایی که در ساخت این بنا از خاک سرخ رنگ جزیره استفاده شده نمای کلی دژ به رنگ قرمز دیده می‌شود. این بنا با برج‌هایی به ارتفاع 12 متر از استحکام بسیار زیادی برخوردار بوده است. توپ‌های زنگ زده کنار قلعه و بنای کلیسای داخل آن از جمله نقاط دیدنی این مکان هستند.
قلعه پرتغالی ها جزیره قشم
این بنا که در بندر لافت قشم قرار دارد از سنگ آهک و گچ ساخته شده است. این بنا در مقایسه با قلعه جزیره هرمز بسیار کوچک است. به عنوان مثال دیوارهای این بنا تنها 4 متر ارتفاع دارند. با توجه به معماری بنا کارشناسان حدس می‌زنند این بنا بیشتر به عنوان انبار اسلحه و مهمات کاربرد داشته است.
قلعه پرتغالی ها بندر کنگ
گفته می‌شود پرتغالی ها بعد از شکست در جزیره هرمز به بندر کنگ رفتند. آنها از شاه عباس صفوی برای ماندن در بندر کنگ امان نامه خواستند. سپس دژ کوچکی برای انجام امور تجاری خود در این بندر احداث کردند. در حال حاضر آثار اندکی از بقایای این بنا در بندر کنگ باقی مانده است.
قلعه پرتغالی ها در جزیره لارک
پس از دژ تاریخی جزیره هرمز بزرگترین قلعه پرتغالی ها در جزیره لارک قرار دارد. زمانی حاکمان جزیره از این بنا به عنوان زندان استفاده می‌کردند. به سبب استحکام این بنا در حوادثی مانند باران‌های سیل آسا مردم جزیره به این مکان پناه می‌بردند.
قلعه پرتغالی ها در چابهار
در روستای تیس چابهار یک دژ تاریخی وجود دارد که با عنوان قلعه پرتغالی ها شناخته می‌شود. البته این یک اشتباه تاریخی است. زیرا این بنا از دژهای ایرانی است که در دوران اسلامی احداث شده است. پس از نفوذ پرتغالی ها به داخل ایران آنها در منطقه چابهار در این مکان مستقر شدند. به همین دلیل نام قلعه پرتغالی ها به اشتباه بر روی این مکان باقی ماند.
شهر قلعه های ایران کجاست؟
شهر تاریخی سیمره لقب “شهر قلعه های ایران” به خود اختصاص داده است. این شهر در حاشیه شرقی دره شهر در غرب ایران و در استان ایلام قرار دارد. این شهر جایی است که اولین تمدن‌های بشری از آنجا آغاز شده است.
سیمره وسیع‌ترین منطقه تاریخی ایلام است. این شهر با وسعت حدود 200 هکتار قدیمی‌ترین شهر باستانی ایران است. این شهر در گذشته با نام “ماداکتو” پایتخت حکومت عیلامی‌ها بوده است. در این منطقه دژهای تاریخی متعدد و متنوعی وجود دارد که در دوره های مختلف تاریخی احداث شده است. آثار تاریخی این شهر از اولین آثار ثبت شده در فهرست آثار ملی ایران است. در حال حاضر بقایای اندکی از این آثار تاریخی باقی مانده است.
سایر قلعه های دیدنی ایران
قلعه شیخ مکان ایلام
این بنای تاریخی با نام‌های قلعه “پور اشرف” و “شیخ ماخو” نیز شناخته می‌شود. این دژ تاریخی در روستای شیخ مکان در جنوب شرقی شهرستان دره‌شهر ایلام قرار دارد. سال ساخت این دژ بنا بر سنگ نوشته موجود 1335 هجری شمسی است.
قلعه میر غلام هاشمی
این بنای تاریخی در روستای هاشم آباد شهرستان دره شهر در استان ایلام قرار دارد. سبک معماری این بنا سبک ساسانی و به صورت چهار ایوانی است. این دژ تاریخی کاربری نظامی مسکونی داشته است.
قلعه جلالی کاشان
در مجاورت خانه های تاریخی کاشان و در انتهای خیابان علوی این شهر، حصار سلجوقی و قلعه جلالی قرار دارد. این بنا به دستور جلال الدین ملک شاه سلجوقی احداث شده است. این بنای عظیم خشتی در گذشته مرکز حکومتی کاشان بوده است. در طول تاریخ بارها این دژ تاریخی از مردم کاشان محافظت کرده است.
قلعه کردشت آذربایجان
این دژ تاریخی در روستای کردشت در کناره رود ارس قرار دارد. این بنا در ارتفاعات مشرف به روستای کردشت شهرستان جلفا احداث شده است. این دژ تاریخی در کنار حمام تاریخی کردشت در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
قلعه خورموج بوشهر
این بنای تاریخی با عنوان قلعه محمد خان دشتی نیز شناخته می‌شود. این بنای تاریخی از جمله دژهای مسکونی ایران بوده است. این بنا در سه طبقه در دوره قاجاریه ساخته شده است. در حال حاضر تنها یکی از برج‌های بنا سالم مانده است.
قلعه کلات اهرم بوشهر
این بنای تاریخی با نام قلعه زائر خضر خان نیز شناخته می‌شود. این دژ تاریخی در شهرستان اهرم از توابع تنگستان بوشهر واقع شده است. این بنا که در دوره قاجاریه احداث شده در زمان حمله انگلیس به ایران محل نگهداری اسیران انگلیسی بود.
قلعه حیدرآباد خاش
این بنای تاریخی از دیدنی های استان سیستان و بلوچستان در جنوب شرقی شهر خاش قرار دارد. این بنا در سال 1299 هجری شمسی به عنوان یک دژ مسکونی احداث شده است. بعدها انگلیسی‌ها از این مکان به عنوان انبار آذوقه و مهمات استفاده می‌کردند. در حال حاضر این بنا توسط میراث فرهنگی بازسازی شده است.
قلعه حصار دیلم
این بنا از جمله قلعه های زیبای جنوب ایران است. این دژ تاریخی بیش از 110 سال پیش در روستای حصار از توابع شهرستان دیلم استان بوشهر احداث شده است. این دژ تاریخی به وسعت 4000 متر مربع دارای 4 برج نگهبانی است و ارتفاع دیوارهای دژ بیش از 7 متر است.
قلعه قهقهه اردبیل
این بنا از جمله قلعه های سنگی ایران است که دسترسی به آن بسیار دشوار است. به خاطر همین موضوع، کاربرد آن برای نگهداری خزانه سلطنتی و یا زندانیان مهم سیاسی بوده است. این دژ بر روی تپه‌ای با ارتفاع 300 متر احداث شده است. برای محافظت از قلعه سه دیوار یا حصار تو در تو طراحی شده است. این دژ استثنایی در فاصله دو روستای گنچویه و قره آغاج کلان از توابع مشکین‌شهر اردبیل قرار دارد.
قلعه نصوری بوشهر
این بنای تاریخی که با نام قلعه شیخ نیز شناخته می‌شود در بندر طاهری از توابع شهرستان کنگان قرار دارد. این بنا از جمله قلعه های سنگی ایران است که در دوره قاجاریه احداث شده است. این بنا از جمله دژهای مسکونی ایران است و تزئینات داخلی آن قابل توجه است.
قلعه نهچیر مبارکه
این بنای تاریخی در شهر مبارکه استان اصفهان از دیگر دژهای دیدنی ایران است. این بنا علیرغم وجود برج‌های متعدد کاربری مسکونی داشته است. در داخل این بنا بخش‌های مختلفی اعم از هفت خانه، انبار، اصطبل، دالان‌های تو در تو، بادگیر و برج کبوتر وجود دارد.
دیگر قلعه های تاریخی ایران
از دیگر قلعه های تاریخی ایران می‌توان از قلعه چالشتر، قلعه رئیسی، قلعه ملاباشی، قلعه زیویه، قلعه بهستان، قلعه بداف، قلعه وداغ، قلعه شهرسب ابرکوه، قلعه و عمارت عزت آباد ابرکوه، قلعه لشتان بندرلنگه، قلعه روستای دولت آباد قم، قلعه مغویه یا قلعه شیخ سلطان مرزوقی، قلعه دختر بشرویه، قلعه حاجی خان اسفندآباد ابرکوه و لیست وسیعی که هرروزه سعی بر تکمیل آن را داریم، نام برد.
سخن آخر
در گوشه گوشه سرزمین ما آثار تاریخی درخشانی وجود دارد که تنها برای بومیان آن منطقه آشنا هستند. به همین خاطر معرفی تمام قلعه های ایرانی ادعای بزرگ و ناممکنی است. ما در اینجا تلاش کردیم مجموعه کاملی از قلعه های ایران را معرفی کنیم. با این وجود فهرست قلعه های ایران را می‌توان فهرستی ناتمام توصیف کرد.
