معماری ایرانی سرشار از نکات و رمز و رازهایی است که ارزش آن را ابدی ساخته‌اند. در ادامه این مطلب نخست به معرفی ویژگی‌ها و اصول معماری ایرانی و پیشینه معماری سنتی ایرانی می‌پردازیم. سپس عناصر و گونه‌های معماری سنتی ایرانی را بازگو می‌کنیم. همچنین به معرفی گونه‌های مختلف مساجد ایرانی، حمام ایرانی، بازار ایرانی(بازارهای ایران)، کاروانسراهای ایرانی، خانه های تاریخی ایران، باغ ایرانی و کبوترخانه‌ها می‌پردازیم. در ادامه معماری ایرانی پیش از اسلام از جمله معماری ایلام، معماری مادها، معماری هخامنشیان، معماری اشکانیان، معماری ساسانیان را معرفی می‌کنیم. سپس به معماری ایرانی پس از اسلام در سده‌های مختلف سوم تا چهاردهم هجری می‌پردازیم.
معماری سنتی ایرانی حاصل هنر استادکاران ایرانی است، که مهندسان و متخصصان پیشرفته امروزی را هم مبهوت خود ساخته است. به هر گوشه از این هنر ایرانی که بنگریم از آینده نگری و فناوری‌هایی سخن می‌گوید، که با امکانات ناچیز زمان‌های قدیم ساخته شده‌اند.
در این مقاله خواهید خواند...
ویژگی‌ها و اصول معماری ایرانی
پیشینه معماری سنتی ایرانی به هزاره هفتم قبل از میلاد مسیح باز می‌گردد. معماری ارزشمند ایرانی ویژگی‌های منحصر به فردی دارد که جهان را شیفته خود کرده است. تناسبات معماری سنتی ایرانی، رعایت نکات و مسائل فنی، محاسبات دقیق، تزییناتی که هیچ یک بیهوده نیستند و خلاصه هر چه از اصول معماری ایرانی بگوییم، باز هم کم گفته‌ایم. در ادامه به معرفی از مهم‌ترین ویژگی‌ها و اصول معماری ایرانی می‌پردازیم.
• مردم واری
مردم واری یکی از مهم‌ترین اصول معماری ایرانی است و به معنای رعایت تناسبات میان اندام‌های انسان با اجزای مختلف ساختمان است. به عنوان مثال در معماری ایرانی ارتفاع طاقچه و رف را به گونه‌ای می‌سازند که انسان نشسته یا ایستاده به سادگی به آن دسترسی داشته باشد.
• پرهیز از بیهودگی
معماری ایرانی از اقدامات بیهوده در ساختمان سازی ممانعت می‌کند. در این معماری هیچ کاری بی هدف انجام نمی‌شود. به عنوان مثال تزیینات بنا در اصول معماری ایرانی، فقط جنبه تزیینی و زیبایی ندارد. معمار ایرانی کاشی کاری رنگی را به وجود آورده است تا اگر آسیبی به یکی از کاشی‌ها وارد آمد، بازسازی آن میسر شود.
• نیارش
نیارش از دیگر اصول معماری ایرانی است. نیارش در واقع به دانش ایستایی، فن ساختمان و مصالح مورد استفاده در آن اطلاق می‌شود. استفاده از پیمون جهت پیاده کردن دقیق بنا حکم تاییدی بر استفاده از نیارش در معماری سنتی ایرانی است.
• خود بسندگی
خودبسندگی یکی دیگر از اصول معماری ایرانی و در واقع به معنای استفاده از مصالح و امکانات بومی است. به عنوان مثال در معماری ایرانی با احداث گودال باغچه هم به تقویت و ایستایی بنا کمک می‌شود و هم خشت‌های مورد نیاز بنا از مصالح بوم آورد تامین می‌شود.
• درونگرایی
ارزش نهادن به زندگی شخصی و حفظ حریم خانوادگی از جمله مهم‌ترین اصول معماری ایرانی است. وجود هشتی در اغلب بناهای ایرانی و درهای دو کوبه‌ای و حیاط مرکزی تاییدی بر درونگرایی معماری ایرانی است.
عناصر معماری ایرانی
معماری سنتی ایرانی به جز خصوصیات و ویژگی‌های متمایزش، از عناصر منحصر به فردی هم برخوردار است. در واقع وجود همین عناصر و اصول معماری ایرانی است، که آن را از معماری سایر نقاط جهان متمایز می‌کند. در ادامه به معرفی برخی عناصر معماری ایرانی می‌پردازیم.
تالار ستوندار
تالار ستوندار از دیگر عناصر معماری ایرانی است. این عنصر تالاری مملو از ستون است، که از یک یا دو طرف باز است. این تالار در واقع محل تشکل‌های جمعی بوده است. این تالار تنها بنای ایرانی بدون جهت و مربع شکل است. تالار ستوندار در معماری اورارتوها شکل گرفته و در معماری هخامنشیان به تکامل رسیده است. سلسله مراتب در تالار ستوندار توسط ستاوند‌ها انجام می‌شود.
ایوان
ایوان از دیگر خصوصیات معماری ایرانی است. ایوان فضایی است که از یک طرف به سوی فضای بیرونی باز می‌شود و از سه طرف دیگر بسته است. سقف ایوان حتما از نوع طاق و قوس است و کیفیتی واسط و سلسله مراتبی دارد. فرم ایوان از زمان اورارتوها به وجود آمده است، که البته در آن زمان سقف نداشته است. اما ایوان با سقف قوسی و اجزای سه گانه اختراع پارت‌ها بوده است.
ایوان سه عنصر سازه‌ای دارد، که از دو دیوار باربر و یک دیوار اسپر تشکیل شده‌اند. البته در ایوان‌های منتهی به گنبد خانه حذف می‌شود. از ویژگی‌های ایوان در معماری ایرانی می‌توان به افزایش عمق حیاط و چشم اندازهای داخلی، انتقال بار سقف توسط عناصر سه گانه، تاکید بر ارتفاع، ایجاد عظمت و ابهت، ویژگی دعوت کنندگی و دید و ایجاد سلسله مراتب اشاره کرد.
ستاوند
ستاوند عنصر دیگری از معماری ایرانی است. ستاوند ایوانی به عنوان فضای واسط است، که به جای دیوار بر ستون بارگزاری می‌شود. به بیان دیگر ستاوند ستون آوندی است، که تنها از یک طرف باز است.
به عنوان مثال در تالار صد ستون تخت جمشید، برای مستقیم شدن ورودی 4 طرف آن را بستند. به همین سبب در گوشه‌ها فضاهای خدماتی و در میان آن‌ها ستاوند ایجاد شده است.
ستون آوند
ستون آوند مفصلی بین فضای باز و بسته، با آسمانه تخت و ردیف ستون‌هایی است که از سه طرف باز است.
ایوان منتهی به گنبد خانه
ایوان منتهی به گنبد خانه از دیگر ویژگی‌های بارز معماری ایرانی است. این عنصر ایوانی است، که توسط یک درب به چهار طاقی گنبد دار منتهی می‌شود. این ایوان یکی از بهترین عناصر برای ایجاد سلسله مراتب فضایی است که به محراب و گنبد خانه قدرت می‌بخشد. این ایوان که اغلب پس از اسلام در مساجد استفاده می‌شود، سوگرا و تاکیدی بر جهت قبله است.
ایوان‌های منتهی به گنبد خانه یا شبستان در معماری ساسانیان رواج پیدا کرده‌اند. اما در زمان سلجوقیان به بناهای مذهبی وارد شدند. از جمله بناهای دارای ایوان منتهی به گنبد خانه می‌توان به مسجد وکیل شیراز و مسجد جامع بازار تهران اشاره کرد. همچنین آتشکده فیروز آباد هم نخستین بنای مذهبی است که ایوان منتهی به گنبد خانه در آن به چشم می‌خورد.
رواق
رواق فضایی کشیده، مسقف و سلولار است. در واقع فضای نیمه باز نیمه باز مساجد و شبستانی با یک ردیف طاق است که الزاما در مجاورت فضای بسته قرار نمی‌گیرد. رواق فضای عبوری نیست اما در امتداد یک محور است و با تکرار عناصرش، ایجاد نمایی مجوف و مجسمه وار در داخل می‌کند. البته به فضای بسته در مقابر هم رواق می‌گویند.
قنات
قنات یا همان کاریز در حقیقت کانال یا راه آبی است که برای هدایت و بهره برداری از آب‌های زیر زمینی به سطح زمین حفر می‌شود. آب جمع آوری شده توسط قنات به صرف نیازهای خانوارها و آبیاری زمین‌ها و محصولات کشاورزی و همچنین باغ‌ها می‌رسد.
بادگیر
بادگیر یکی دیگر از المان‌های ایرانی است، که امروزه به معماری نقاط دیگر جهان هم وارد شده است. استفاده از بادگیر از زمان‌های قدیم در استان‌های مرکزی و جنوبی ایران رواج داشته است. بادگیرها در واقع سازه‌هایی هستند که بر سقف بناها، معادن و همچنین آب انبارها ساخته می‌شوند.
بادگیرهای خانه مستوفی
بادگیرها با سازه منحصر به فرد خود منجر به تهویه و خنک کردن هوای داخلی می‌شوند. در حقیقت این المان‌ها باد را توسط شکاف‌هایی که در بدنه خود دارند، به درون می‌کشند. سپس این باد خنک توسط کانال‌هایی به فضاهای مورد نظر هدایت می‌شود.
بر بدنه بادگیرها معمولا چوب‌های کوچکی دیده می‌شود که به صورت عمود بر بادگیر قرار گرفته اند. این چوب‌ها اغلب محلی برای استراحت و نشستن پرندگان هستند. البته معماران ایرانی با ابداع این کار علاوه بر توجه به موجودات زنده و طبیعت اهداف دیگری هم داشتند.
بادگیر خانه تقدیری اردکان
در حقیقت پرندگانی که بر این چوب‌ها می‌نشینند شروع به آواز خواندن می‌کنند. آواز پرندگان همراه با نسیم خنک به داخل فضا هدایت می‌شود و موسیقی دلنشینی را در کل فضا منتشر می‌کند. استاد کاران ایرانی هیچ عملی را بدون هدف انجام نمی‌دهند. حتی کوچک‌ترین جزییات بنا هم اهداف خاص خودش را داشته است.
بادگیر زیبا از کافه هنر یزد
بناهای 9 قسمتی معماری ایرانی
فضاهای 9 بخشی در بسیاری از بناهای ایرانی از جمله باغ دولت آباد، قلعه دختر، کاخ آشور و مساجد مختلف مشاهده می‌شوند. کاخ‌های هخامنشی را می‌توان الگوی تمام بناهای 9 قسمتی برونگرا دانست. این بناها بعدها در دوره تیموریان مجددا رواج پیدا کردند و در دوران صفویان به اوج خود رسیدند. اگر گوشه‌های این بناها پخ شده باشد مانند کوشک هشت بهشت و عمارت کلاه فرنگی شیراز، آن را مثمن بغدادی می‌گویند.
ساختارهای 9 قسمتی درونگرا ابداع اورارتوهاست و در دروازه ملل پارسه مورد استفاده قرار گرفته است. ساختارهای 9 قسمتی درونگرای گنبد دار یا 4 صفه را در دوران معماری ساسانیان احداث کردند و برای نخستین بار در قلعه دختر استفاده شده است.
صفه و سکو
صفه در واقع سکوی است که ایجاد فضا و سلسله مراتب می‌کند. سکو پل ارتباطی مابین معماری و فضای پایین بنا است. معماری بناهایی که روی صفه یا سکو قرار می‌گیرند، از ابهت و شکوه خاصی برخوردارند که منجر به نمادین شدن آن‌ها می‌شود.
به علاوه صفه و سکو از آسیب عوامل طبیعی مانند سیل جلوگیری می‌کند. از سوی دیگر بناهای روی صفه، از معماری مسلط بر محیط اشراف برخوردارند. کاخ تچر پارسه و آپادانا از جمله بناهای صفه دار به شمار می‌روند.
چهار طاقی
چهار طاقی‌ها عناصری مذهبی با ریشه پارتی هستند که برای نخستین بار در معماری ساسانیان و در آتشکده‌ها به وجود آمدند. آتشکده بازه هور یا رباط سفید نخستین بنایی است که معماری چهار طاقی در آن دیده شده است.
گنبد خانه
گنبد خانه بزرگترین فضای سرپوشیده و یکپارچه در مساجد است. گنبد خانه در مساجد در انتهای محور قبله قرار دارد و هدف اصلی آن سوگرایی و ایجاد جهت است. اگر گنبد خانه را به فرم مربع احداث کنند نمادی از زمین است و اگر دایره باشد سمبل آسمان به شمار می‌رود.
البته گنبد خانه‌ها اغلب بر زمینه مربع می‌نشینند. اما در مسجد جامع نطنز این گونه نیست. جبهه محراب در گنبد خانه اغلب از تزیینات بیشتری برخوردار است و به خوبی جلب توجه می‌کند. اما گنبد خانه‌های مقابر اغلب در مرکز قرار می‌گیرند و اجزای دیگر بنا دور آن می‌نشینند. این گنبد خانه‌ها می‌توانند از چهار جهت باز باشند.
شبستان فضایی مدوله و حاصل قرارگیری چهار طاقی‌ها در کنار هم است که پیشینه آن به تالارهای ستوندار پیش از اسلام باز می‌گردد. شبستان فضایی وسیع، دنج، یکپارچه، بدون جهت و هم ارزش است که از هر جهتی می‌توان به آن وارد یا خارج شد. شبستان بر خلاف ایوان به حیاط وابسته نیست.
معماری شبستان زمستانه مسجد جامع عباسی
چهار سوق
چهار سوق عنصری واسط است که منجر به اتصال بخش‌های مختلف بازار ایرانی به یکدیگر می‌شود. چهار سوق که از زمان حکومت ساسانیان در معماری بازارهای ایرانی وارد شده است، منجر به ایجاد مرکز گرایی می‌شود.
سلسله مراتب فضایی
سلسله مراتب فضایی یعنی عبور از فضاهای مختلف با کیفیت‌های گوناگون برای دسترسی به بنا. استفاده از سلسله مراتب فضایی در معماری ایرانی دلایل گوناگونی دارد. یکی از مهم‌ترین دلایل آن شکوه دادن به بنا است که نمونه آن را در کاخ داریوش می‌بینیم. در واقع انسان با عبور از سلسله مراتب فضایی برای ورود به کاخ آماده می‌شود.
تغییر حال و دمای هوا و مطابقت آن با دمای بدن از دیگر دلایل استفاده از سلسله مراتب فضایی است که در معماری حمام‌ها و حرم‌ها به چشم می‌خورد. اما محرمیت در خانه‌ها را شاید بتوان مهم‌ترین دلیل استفاده از سلسله مراتب فضایی دانست. در معماری ایرانی برای ورود به فضای داخلی خانه اغلب باید از هشتی یا راهروهای تاریک و پر پیچ و خم عبور کنید. به این ترتیب فضای داخلی از دید نامحرمان محفوظ می‌ماند.
گونه‌های معماری ایرانی
معماری بناهای ایرانی از دو بخش مختلف بناهای درون شهری و بناهای بیرون شهری تشکیل می‌شود. بناهای درون شهری عبارتند از مدرسه، کبوترخانه، بازار، گرمابه، مسجد و آب انبار. بناهای بیرون شهری را هم کاروانسراهای ایرانی، میل‌های راهنما، برج‌ها و رباط‌ها. در ادامه به معرفی برخی از این فضاها می‌پردازیم.
خانه ایرانی
خانه ایرانی اغلب دارای حیاط مرکزی و دو بخش تابستان نشین و زمستان نشین بوده است. البته در مناطق شمالی ایران به سبب اقلیم متفاوت و شرجی خانه ایرانی را برونگرا و فاقد حیاط مرکزی می‌سازند. یک خانه ایرانی شامل فضاهای مختلفی از جمله پیش خان (جلوخان)، درآیگاه (ورودی)، هشتی، دالان، 5 دری (شاه نشین)، سه دری، تالار (شاه نشین)، گوشوار، تنبی (طنبی)، اتاق ارسی، مهتابی (بهارخواب) است.
مساجد از مهم‌ترین آثار معماری ایرانی پس از اسلام به شمار می‌روند، که خود در دوران مختلف از سبک‌های مختلفی برخوردار شده‌اند. معماری مسجد ایرانی برگرفته از تهرنگ یا همان پلان مسجد مدینه بوده‌اند. همانگونه که می‌دانید، پیامبر اسلام برای احداث مسجد مدینه دستور دادند که سنگ‌های لاشه را از کوه‌های نزدیک بکنند.
سپس این سنگ‌ها را برای ساخت دیوار بدون ملات و به صورت خشکه چین بر هم نهادند، تا ارتفاع آن از بلند قامت‌ترین مرد عرب در حالی که دستانش را به سوی آسمان بلند کرده است، بیشتر باشد.
بر اساس پژوهش‌های به عمل آمده مسجد مدینه پس از مسجد قبا نخستین فضای ساخته شده به عنوان مسجد در تاریخ اسلام به شمار می‌رود. در معماری ایرانی مساجد به 5 گروه اصلی تقسیم می‌شوند که در ادامه به بررسی آن‌ها می‌پردازیم.
مساجد شبستانی که به مساجد بومسلمی و مساجد عربی هم معروف هستند، از پلان مسجد مدینه الگوبرداری شده‌اند. این مساجد دارای پلان 4 گوشه، حیاط مرکزی، شبستانی در جهت قبله و فاقد گنبد خانه، مناره و ایوان هستند. مساجد صدر اسلام در ایران اغلب از الگوی شبستانی برخوردارند.
از جمله مساجد شبستانی معروف ایران می‌توان به مسجد جامع شوش، مسجد جامع فهرج، مسجد تاریخانه دامغان، مسجد جامع نایین، مسجد اولیه جامع نیشابور، مسجد اولیه جامع یزد، مسجد اولیه جامع اصفهان و مسجد اولیه جامع اردستان اشاره کرد.
در مساجد یک ایوانی ایوان را در جلوی گنبد خانه و در جنوب بنا در نظر می‌گیرند تا تاکید بیشتری بر جهت قبله داشته باشد. این مساجد تداومی بر معماری ساسانی هستند. مسجد جامع نیریز، مسجد جامع بروجرد، مسجد جامع یزد، مسجد جامع فردوس، مسجد جامع سمنان، مسجد جامع تهران و مسجد رجبعلی تهران از جمله نمونه‌های مساجد تک ایوانی هستند. البته مسجد جامع بروجرد در ابتدا طرح آتشکده‌ای و کوشکی داشته است.
• مساجد دو ایوانی
در مساجد دو ایوانی برای قرینه سازی با ایوان جنوبی، ایوان شمالی را ایجاد کرده‌اند. اما برای تاکید بر جهت قبله ایوان جنوبی را بزرگ‌تر از ایوان شمالی احداث می‌کنند. این سبک مساجد در سده هفتم هجری و در دوران حکومت خوارزمشاهیان در منطقه خراسان رواج بیشتری داشتند.
مسجد جامع فریومد، مسجد جامع زوزون، مسجد جامع گناباد، مسجد وکیل شیراز و مسجد جامع ساوه از نمونه‌های مهم مساجد دو ایوانی در ایران به شمار می‌روند. در مسجد جامع ساوه بر خلاف دیگر مساجد دو ایوانی، ایوان‌ها روبروی هم قرار نگرفته‌اند. این مسجد دارای یک گنبد، یک ایوان جنوبی و یک ایوان غربی است.
مساجد چهار ایوانی در واقع کامل‌ترین نوع مسجد ایرانی هستند، که در جهان اسلام هم به عنوان مسجد ایرانی شناخته می‌شوند. احداث مساجد 4 ایوانی از دوران حکومت سلجوقیان آغاز شد. در آن دوران بسیاری از مساجد شبستانی هم به مساجد چهار ایوانی تبدیل شدند.
مسجد جامع اصفهان نمونه‌ای از همین مساجد شبستانی است که بعدها به چهار ایوانی تبدیل شده است. مسجد جامع زواره، مسجد شاه اصفهان، مسجد گوهرشاد مشهد، مسجد جامع ورامین و مسجد شاه تهران از جمله مساجد معروف چهار ایوانی هستند.
مساجد چهار طاقی در واقع طرحی آتشکده‌ای و تکامل یافته از عبادتگاه‌های ساسانی هستند. نقشه این مساجد از چهار جهت باز بوده که به مرور زمان سه جهت آن بسته شده و فقط مقابل محراب باز مانده است. جهت باز مقابل محراب هم در ادامه به ایوان جلوی گنبد خانه تبدیل شده است. مسجد جامع یزدخواست یا ایزدخواست و مسجد جامع اردبیل از معروف‌ترین مساجد چهار طاقی ایران هستند.
اگرچه در مسجد ایرانی الگوی رایجی برای مساجد سه ایوانی نداریم، اما نمونه‌هایی از این مساجد در گوشه و کنار ایران به چشم می‌خورند. مسجد عتیق شیراز یا همان مسجد جامع شیراز و مسجد جامع همدان از جمله نمونه‌های مساجد سه ایوانی به شمار می‌روند.
حمام ایرانی یا گرمابه یکی دیگر از آثار مهم در معماری ایرانی است. قدیمی‌ترین حمام ایرانی، حمام اختصاصی کاخ داریوش در تخت جمشید است. پس از آن در دوران معماری اشکانیان آثاری به جا مانده از حمام ایرانی در کاخ آشور به چشم می‌خورد. در دوران اسلامی هم ساخت حمام ایرانی همواره مورد توجه قرار داشت. معروف‌ترین حمام‌ها در دوران اسلامی عبارتند از: حمام گنجعلی خان کرمان، حمام خسرو آقا در اصفهان، حمام وکیل شیراز، حمام ارگ کریمخان شیراز.
حمام وکیل کرمان
حمام ایرانی از فضاهای مختلفی از جمله پیشخوان، ایوان ورودی یا درآیگاه، بینه یا سربینه، میان در، گرمخانه، تون یا گلخن، فضاهای خشک، خزینه تشکیل می‌شود.
بازار ایرانی از جمله بناهای سنتی ایرانی است که به هدف داد و ستد و خرید و فروش اجناس در نقاط و شهرهای مختلف ایران احداث می‌شد. بازارهای سنتی ایرانی از فضاهای مختلفی از جمله راسته، رسته، خان یا سرا، تیم یا تیمچه و قیصریه تشکیل می‌شدند. بازارها بسته به اقلیم منطقه از معماری و ساختار متفاوتی برخوردار بودند.
سبزی خشک در بازار
بازارهای کرانه خزر را با سقف شیروانی و باز از هم و روی سکو می‌ساختند تا عبور جریان هوا ساده‌تر شود. همچنین اغلب دو ورودی از دو طرف برای بازار قرار می‌دادند. در کرانه خلیج فارس از سقف تیرپوش با بوریا استفاده می‌کردند و مسیر جریان هوا را از سقف باز می‌گذاشتند.
در اقلیم سرد و کوهستانی از پوشش گنبدی با بازشوهای سقفی اندک بهره می‌بردند. در اقلیم گرم و خشک پوشش سقف گنبدی بلند و دو طبقه استفاده می‌کردند. بازار تبریز از جمله بازارهای ایران است.
کاروانسراهای ایرانی بناهایی درونگرا، کاملا محصور و دارای حیاط مرکزی هستند که برای اقامت مسافران و احشام آن‌ها در نظر گرفته می‌شدند. اتاق‌ها مسافران در اطراف این حیاط مرکزی و اغلب یک پله بالاتر از حیاط و اصطبل‌ها قرار می‌گرفت.
کاروانسرای دیرگچین
بهترین اتاق‌های کاروانسرای ایرانی در بیشتر مواقع در چهار گوشه آن و یا پشت ایوان اصلی قرار می‌گرفتند، که مخصوص اشراف و بزرگان بوده‌اند. حتی برخی از کاروانسراهای ایرانی مانند کاروانسرای رباط شرف در نیشابور دارای دو حیاط مجزای عمومی و خصوصی بوده‌اند. برخی از آن‌ها از فضاهای خدماتی جنبی از جمله نمازخانه، آسیاب، نانوایی، چایخانه، حمام و بازارچه هم برخوردار بودند.
کاروانسراهای ایرانی در دو نوع داخل شهری و خارج شهری احداث می‌شدند. کاروانسراهای ایرانی میان راهی به صورت مجموعه‌ای مستقل و قلعه مانند احداث می‌شدند که از گزند دشمنان و سارقان در امان باشند. این کاروانسراها اغلب در یک طبقه و با وسعت زیاد بودند و برج و بارو و اصطبل داشتند.
ورودی کاروانسرای سنگی علی آباد
اما کاروانسراهای ایرانی داخل شهری با بافت شهری تلفیق می‌شدند و اغلب دو طبقه و گاهی زیر زمین هم داشتند. اما این کاروانسراها فاقد اصطبل بودند. دوران حکومت صفویان را می‌توان دوران طلایی احداث کاروانسراهای ایرانی بزرگ و متنوع دانست.
باغ ایرانی را اغلب با مفهوم چهارباغ می‌شناسند. باغ ایرانی نمادی از بهشت است و از دو محور عمود بر هم با تاکید بر مرکز تشکیل شده است. باغ‌های ایرانی با دو ساختار مسطح و غیر مسطح تشخیص داده می‌شوند.
باغ ارم شیراز
همچنین از انواع باغ ایرانی می‌توان به باغ معبد، باغ معلق، باغ کوشک، باغ مقبره یا باغ مزار، باغ ساتراپی، باغ وحش و باغ شکار، باغ مدرسه، باغ چادر، باغ تخت، باغ در باغ، باغ شهر، باغ تجیر، باغ قلعه، باغ چشمه، باغ آب، باغ رودخانه، باغ ملی، باغ موزه، باغ سنگی و باغ مجسمه اشاره کرد.
کبوترخانه‌ها بناهایی هستند که با هدف جمع آوری فضولات کبوترهای وحشی ایجاد می‌شوند. این بناها اغلب در حاشیه زاینده رود در میان باغ‌ها و مزارع ساخته می‌شدند. در داخل بنای کبوترخانه شبکه‌ای آجری و یا خشتی است که به صورت پس و پیش در مجاور هم قرار دارند. به همین سبب مکان مناسبی برای لانه کردن کبوترها هستند.
معماری ایرانی پیش از اسلام
نخستین سکونتگاه‌های بشر
کهن‌ترین نشانه‌ها از سکونت انسان در ایران مانند دیگر نقاط جهان در غارها دیده شده است. دو غار هوتو (هاتو) و کمربند در نزدیکی شهر بهشهر در استان مازندران از نخستین سکونتگاه‌های بشر در ایران به شمار می‌روند، که قدمتشان به سال‌های 1000 تا 1200 قبل از میلاد می‌رسد. شهر بهشهر در دوران حکومت صفویان به شهر اشرف یا اشرف البلاد شهرت یافته بود. به همین سبب کاخ‌ها و بناهای مختلفی از جمله کاخ و باغ صفی آباد در آن احداث شد.
• تپه گنج دره
تا به امروز نشانه‌های بسیاری از کهن‌ترین خانه سازی‌ها در جهان به دست آمده است. بسیاری از این پژوهش‌ها در تپه گنج دره در نزدیکی شهرستان هرسین در استان کرمانشاه به دست آمده‌اند. خانه‌های این مجموعه از خشت و چینه گلی بوده‌اند و از سقف تیرپوش برخوردار بوده‌اند.
• تپه زاغه
تپه باستانی زاغه در دشت قزوین واقع شده است. معماری بناهای تپه زاغه هم مانند تپه گنج دره با دیواره‌های چینه‌ای بند بند مخروطی شکل و خشت خانم انجام شده است. دیوار چینه‌ای در واقع به دیواری گفته می‌شود که از گل ساخته شده است.
تپه سیلک کاشان یکی دیگر از نخستین سکونتگاه‌های بشر است که در شهر کاشان واقع شده است. بر اساس اظهارات گریشمن باستان شناس فرانسوی این تپه نخستین سکونتگاه بشر بر روی دشت بوده است. در واقع انسان‌های نخستین اغلب مرتفع‌ترین مکان‌ها را برای زندگی انتخاب می‌کردند تا امنیت خود را تضمین کنند.
بعدها بر اثر وقوع سیلاب‌ها و نشست خاک به مرور زمان دشت‌ها هم به سکونتگاه‌های بشر تبدیل شدند. همچنین بر اساس پژوهش‌ها و کاوش‌های انجام شده در این منطقه، به نظر می‌رسد نشانه‌هایی از وجود زیگورات در این تپه باستانی وجود دارد. در این تپه باستانی ظروف سفالی و مجسمه‌هایی از دوران باستان هم به دست آمده است.
آثار کشف شده در تپه سیلک در موزه ملی ایران
• تپه حسنلو
تپه حسنلو از سده نهم پیش از میلاد در نزدیکی شهرستان نقده در استان آذربایجان غربی قرار داشته است. این تپه باستانی منسوب به تمدن اورارتوها بوده است. اورارتوها اقوامی آریایی بوده‌اند که در اوایل هزاره نخست پیش از میلاد در سرزمینی مابین دریاچه ارومیه و دریاچه وان ترکیه امروزی می‌زیستند.
روش احداث بناهای اورارتوها با استفاده از تیر، ستون و آسمانه تخت بوده است. همچنین اورارتوها از بناهایی به شکل تالار ستوندار به عنوان نیایشگاه استفاده می‌کردند. مصالح اصلی این نیایشگاه‌ها از سنگ و چوب بوده است.
همچنین اورارتوها گونه‌ای بنا به نام کلاوه هم می‌ساختند. کلاوه‌ها در حقیقت بناهایی دو طبقه بودند که به سبب مسائل امنیتی فقط در طبقه بالای آن‌ها زندگی می‌کردند. دسترسی به طبقه دوم بنا توسط نردبان‌هایی که به همین منظور تعبیه شده بودند، انجام می‌شده است. به نظر می‌رسد کلاوه‌ها بعدها به الگویی برای ساخت آرامگاه کمبوجیه تبدیل شده‌اند.
برخی پژوهشگران صاحب نظر معتقدند که ساخت تالارهای ستوندار در دوران حکومت هخامنشیان برگرفته از معماری نیایشگاه‌های اورارتوها بوده است که بعدها در دوران معماری هخامنشیان به اوج کمال و زیبایی رسیده است.
عناصر مهم معماری در زمان اورارتورها عبارتند از تالار ستوندار، ستاوند یا همان ایوان ستوندار، کلاوه یا خانه‌های اورارتویی. از دیگر سگونتگاه‌های نخستین ایران می‌توان به تپه گیان نهاوند، تپه حصار دامغان و شهر سوخته زابل اشاره کرد.
معماری ایلام (عیلام)
ایلامیان نخستین مردمان ایرانی بودند که به شهرنشینی و تمدن دست یافتند. پایتخت تمدن عیلام شهر شوش و هفت تپه و چغازنبیل از مهم‌ترین شهرهای این تمدن بوده‌اند. البته نشانه‌هایی از تمدن و معماری ایلامی‌ها در تپه سیلک کاشان هم به چشم می‌خورد.
این آثار شامل تعدادی الواح گلی به خط میخی هستند که اغلب کاربردهایی از جمله صورت حساب، قبض رسید، سند مالکیت و یا انحصار کالاهای تجاری داشته‌اند.
• زیگورات چغازنبیل
مجموعه باستانی چغازنبیل در 30 کیلومتری شوش واقع شده است و برای اینشوشیناک خدای حامی چغازنبیل در سال 1250 قبل از میلاد ساخته شده است. چغازنبیل بنایی 5 اشکوبه است که بدنه آن خشت و نمای آن آجری است. حتی برخی قسمت‌های آن آجر لعابدار سفید، آبی و سبز با اندود قیر استفاده شده است. کهن‌ترین طاق قوسی یا طاق گهواره‌ای در ایران در چغازنبیل و آرامگاه‌های پیرامون آن به چشم می‌خورد.
عکس زیگورات چغازنبیل
معماری مادها
مادها نخستین اقوام آریایی بودند که در اواسط هزاره دوم پیش از میلاد، به همراه پارس‌ها از روسیه به ایران مهاجرت کردند. آن‌ها با غلبه بر اقوام دیگر یعنی اورارتوها و آشوریان، بخش‌های شمال غربی ایران را به تصرف خود در آوردند.
مادها سپس در شرق دریاچه ارومیه در منطقه‌ای به نام مادای ساکن شدند و شهر هگمتانه یا اکباتان یا همدان امروزی را به عنوان پایتخت خود برگزیدند. پارس‌ها هم به خوزستان رفتند و آن‌جا سکنی گزیدند. در ادامه به معرفی برخی بناهای مهم معماری مادها می‌پردازیم.
• مقابر صخره‌ای
به باور مادها دفن اجساد در خاک منجر به آلودگی آن می‌شده است. به همین علت اجساد را در بالای مکانی مرتفع قرار می‌دادند و به آن‌ها استودان یا استخوان دان می‌گفتند. برخی از این استودان‌ها یا همان گور دخمه‌های مادی دارای فرم ایوان مانند و پلان یو شکل هستند. این فرم معماری نخستین بار در زمان حکومت مادها به وجود آمده است.
دخمه زرتشتیان شهر یزد
دخمه فخریکا یا فخریگاه در مهاباد در استان آذربایجان شرقی، دخمه شیرین و فرهاد در منطقه صحنه استان کرمانشاه، دخمه دکان داوود نزدیک سر پل ذهاب کرمانشاه، دخمه داو و دختر یا مادر و دختر در فهلیان فارس، دخمه آخور رستم در نزدیکی تخت جمشید در استان فارس، دخمه سکاوند در نزدیکی هرسین کرمانشاه، دخمه قیز قاپان یا رباینده دختر در سلیمانیه عراق و دخمه کور و کچ یا پس و دختر در سلیمانیه عراق از جمله معروف‌ترین گوردسته‌های مادی هستند.
• تپه هگمتانه
تپه هگمتانه در مرکز شهر همدان واقع شده است. در این تپه خانه‌هایی با نقشه کاملا منظم و شطرنجی بنا نهاده شده است. در حقیقت نخستین شکل گیری شهر در ایران را مرتبط به خاندان مادها می‌دانند که از شهرهای تپه‌ای بین النهرین الگو برداری شده‌اند. خانه‌های تپه هگمتانه از معماری پز از تزیینات برخوردار بوده‌اند.
• تپه نوشیجان
تپه نوشیجان در نزدیکی شهر ملایر در جنوب استان همدان واقع شده است. در این تپه بناهای مسکونی و نیایشگاه‌های مختلفی دیده می‌شود. نیایشگاه نوشیجان که به احتمال زیاد آتشکده بوده است، از ساختار چلیپایی یا صلیبی برخوردار است. همچنین تالار ستوندار آپادانا هم در این مجموعه به چشم می‌خورد. در این تپه نشانه‌هایی هم از قوس جناغی تیزه دار دیده می‌شود که به روش ضربی آجرچینی شده‌اند.
از دیگر تپه‌های باستانی دوران مادها می‌توان به تپه باباجانی در لرستان، گودین تپه در مجاورت کنگاور و تپه زیویه در نزدیکی سقز در استان کرمانشاه اشاره کرد.
معماری ایرانی در زمان هخامنشیان
در حدود 560 پیش از میلاد، دو حکومت قدرتمند آریایی یعنی مادها و پارس‌ها با یکدیگر متحد شدند و امپراطوری بزرگ ایران را به وجود آوردند. کوروش بزرگ نخستین شاه هخامنشی و پس از او داریوش، همه آسیای باختری و خاوری را از زود نیل تا جیحون و از دریای اژه تا رود گنگ به تصرف در آوردند.
دوران حکومت هخامنشیان 230 سال دوام داشت. در این دوران معماری ایرانی در بناهای مختلفی شکل گرفت که در ادامه به معرفی برخی از آن‌ها می‌پردازیم.
• مجموعه پاسارگاد
مجموعه پاسارگاد یا پارسه گراد یا پارسه گرد به معنای شهر پارسیان، یکی از شاهکارهای معماری هخامنشیان است که در مجاور جاده شیراز اصفهان واقع شده است.
این مجموعه تاریخی شامل قسمت‌های مختلفی از جمله تل تخت یا تخت سلیمان، آرامگاه کوروش، مجموعه کاخ و باغ شاهی کوروش، آرامگاه کمبوجیه و کاخ شوش یا آپادانا است.
مجموعه تخت جمشید که با نام باستانی پارسه و در زبان یونانی به پرسپولیس هم شناخته می‌شود، به دستور داریوش بزرگ احداث شده است. بعدها خشایار شاه و اردشیر شاه اول نسبت به تکمیل احداث این مجموعه اقدام کرده‌اند.
تخت جمشيد
احداث مجموعه تخت جمشید در حدود 518 پیش از میلاد آغاز شد و تا 330 پیش از میلاد که به دست اسکندر مقدونی فتح شد، ادامه یافت. این مجموعه در دامنه کوه رحمت در 60 کیلومتری شیراز و در مجاور مرودشت واقع شده است. در ساخت مجموعه تخت جمشید از معماری تمام سرزمین‌های تحت سلطه هخامنشیان الهام گرفته شده است.
در واقع هخامنشیان بر این باور بودند که تقلید خوب بهتر از ابتکار بد است. به همین سبب تمام نکات مثبت معماری را از گوشه و کنار جهان جمع کرده و در مجموعه تخت جمشید پیاده کرده‌اند.
از جمله بخش‌های مختلف تخت جمشید می‌توان به سکو یا صفه، دروازه ملل، کاخ آپادانا، کاخ صد ستون، کاخ سه دروازه یا تالار شاهان یا تالار شورا، کاخ داریوش یا کاخ تچر، کاخ خشایار شاه یا کاخ هدیش و مقابر صخره‌ای اشاره کرد.
پارتیان شاخه سوم قوم آریایی بودند، که در حدود 250 پیش از میلاد از شمال شرقی دریای خزر وارد ایران شدند. آن‌ها جانشینان اسکندر مقدونی به شمار می‌رفتند، که با غلبه بر هخامنشیان به مدت 80 سال بر ایران حکومت کردند. معبد خورهه در نزدیکی محلات در استان مرکزی از مهم‌ترین آثار معماری اشکانیان به شمار می‌رود. البته امروزه از این معبد فقط دو ستون با سرستون‌های به شیوه یونیک یونانی بر جا مانده است.
احداث گنبد بر فضای چهارگوش با استفاده از گوشه سازی یا گوشواره و همچنین توسعه ساختمان ایوان طاق دار، دو اقدام مهم معماری اشکانیان هستند. از دیگر ویژگی‌های معماری این دوران می‌توان به استفاده از مصالح بوم آورد، تنوع در طرح‌ها، پرهیز از شکوه و ارتفاع زیاد، استفاده از ملات ساروج و ملات گیر چارو ( گچ و ساروج) اشاره کرد.
استفاده از تزیینات گچی هم در همین زمان رواج پیدا کردند. همچنین پارتیان شهرهایی را با نقشه دایره‌ای شکل و چهار دروازه احداث کردند. شهرهای مرو، تیسفون و هترا یا الحضر دارای چنین پلان‌هایی هستند. این شیوه شهرسازی بعدها در دوران ساسانیان و اسلامی نیز ادامه یافت. در ادامه به معرفی برخی بناهای معروف پارتیان می‌پردازیم.
• شهر و کاخ نسا (پارتا نیسا)
پارتا نیسا که به مهرداد کرت هم شهرت دارد، نخستین پایتخت اشکانیان در قرن سوم پیش از میلاد بوده است. این مجموعه در نزدیکی عشق آباد یا همان اشک آباد، در ترکمنستان امروزی واقع شده است. در معماری پارتا نیسا قدیمی‌ترین تزیینات گچ بری به چشم می‌خورد.
• شهر و کاخ هترا (الحضر)
مجموعه هترا که قدمت آن به قرن دوم میلادی می‌رسد، در عراق کنونی واقع شده است. نیایشگاه خورشید (مهرابه) معروف‌ترین بنای شهر هترا است. مهرابه نیایشگاه آیین مهر پرستی (میترائیسم) در معماری اشکانیان بوده است.
مهرابه‌ها بر خلاف نیایشگاه‌های دیگر، اغلب درون غارها یا زیر زمین احداث می‌شدند. در مجموعه هترا آثاری از صورتک‌های گچی و سنگی پیدا شده که به نظر می‌رسد در قدیم به عنوان نماسازی مورد استفاده بوده است.
• کاخ آشور
کاخ آشور یا کاخ لبانا در سده نخست میلادی احداث شده است. این کاخ نخستین بنای ایرانی با طرح 4 ایوانی است که به یک حیاط مرکزی باز می‌شود. کاخ آشور سه میانسرا دارد که رواقی گرد آن‌ها را احاطه کرده است.
• مجموعه کوه خواجه
کاخ شاهی در کوه خواجه در نزدیکی زابل سیستان و در سواحل دریاچه هامون واقع شده است. فضاهای این کاخ پیرامون یک حیاط مرکزی با دو ایوان بزرگ واقع شده‌اند. در این بنا از تزییناتی از جمله گچ‌بری، موزاییک کاری و نقاشی استفاده شده است. موزاییک کاری‌های این مجموعه به تقلید از هنر رم باستان و بیزنس و نقاشی‌ها از هنر یونانی برگرفته شده‌اند.
معبد آناهیتا در شهر کنگاور در استان کرمانشاه واقع شده است. این معبد سنگی مانند تخت جمشید بر سکویی واقع شده و از پلکان دو طرفه برخوردار است. به نظر می‌رسد در بالای این سکو نیایشگاهی برای آناهیتا ایزد آب وجود داشته است.
آتشکده بازه هور بین تربت حیدریه و نیشابور در استان خراسان واقع شده است. گنبد سنگی آن که با گوشه‌سازی‌های چوبی از مربع به هشت ضلعی تبدیل شده، از مهم‌ترین ویژگی‌های آن است. گنبد آتشکده هور در واقع از کهن‌ترین گنبدهای یافت شده در ایران است که هنوز هم باقی مانده است.
• طاق گرا
طاق گرای کرمانشاه بنایی است متشکل از یک ایوان با طاق گهواره‌ای که بر روی یک سکوی سنگی واقع شده است. سردیس‌های کنگره‌ای شکل بنا نمادی از عظمت و شکوه هستند و از معماری هخامنشیان، آشوریان و بابلیان الهام گرفته شده‌اند.
معماری ایرانی در دوران ساسانیان
حکومت ساسانیان در سال 224 میلادی توسط اردشیر بابکان و با غلبه بر اردوان پنجم آخرین پادشاه اشکانیان به سلطنت رسید. هنر و معماری این دوره در واقع ادامه هنر و معماری اشکانیان است. البته با این تفاوت که عظمت و شکوه بیشتری به آن وارد شده است.
معماری ساسانیان برای افزایش ارتفاع گنبد، از گوشه سازی‌های فیلگوش یا فیلپوش بهره می‌برد. فیلپوش در واقع نیم مخروط‌هایی است که روی گوشه‌های بنا قرار می‌گیرد و گنبد بر آن واقع می‌شود. ارتفاع زیاد بناها، استفاده از تزیینات و گوشه سازی از روی گنبد یا همان فیلپوش از خصیصه‌های معماری این دوران به شمار می‌روند.
• کاخ فیروزآباد
کاخ فیروزآباد یکی از بناهای معروف ساسانیان است که به نام‌های دیگری از جمله کاخ اردشیر، رام اردشیر، آتشکده فیروزآباد و آتشکده بارین هم مشهور است. این کاخ در قرن سوم میلادی در منطقه فیروزآباد استان فارس احداث شده است. کاخ فیروزآباد را بزرگترین بنای سنگ لاشه‌ای احداث شده در ایران می‌دانند. همچنین این کاخ پس از بنای بازه هور، سومین گنبد احداث شده بر فضای چهارگوش است.
• قلعه دختر
قلعه دختر از دیگر بناهای مهم در معماری ساسانیان است، که در بالای تنگه‌ای منتهی به دشت فیروزآباد واقع شده است. این قلعه همزمان با کاخ فیروزآباد در قرن سوم میلادی احداث شد.
• شهر اردشیر خوره
شهر اردشیر خوره که به شهر گور و وه اردشیر هم مشهور است، در سده سوم میلادی به دستور اردشیر شاه در دشت فیروزآباد امروزی احداث شد. پلان این شهر دایره‌ای شکل است و در مرکز شهر، منار فیروز آباد قرار گرفته است. این منار از طرح مارپیچ برخوردار است و در گذشته همیشه آتشی بر بالای آن روشن بوده است.
• طاق کسری
طاق کسری که به کاخ تیسفون و ایوان مدائن هم مشهور است، در عراق کنونی واقع شده است. این کاخ در قرن سوم میلادی به دستور شاپور ساسانی پسر اردشیر به عنوان تالار بار عام و مرز فرماندهی شاهنشاهی ساسانی احداث شد. موزه ایران باستان که اثری از آندره گدار است با الهام از طاق کسری ساخته شده است. طاق کسری بزرگترین بنای دارای طاق ضربی بدون قالب ایرانی به شمار می‌رود.
• مجموعه بیشاپور
مجموعه بیشاپور از شهر و کاخ بیشاپور تشکیل شده است. این مجموعه در قرن سوم میلادی به دستور شاپور ساسانی در کنار شهر کازرون امروزی در استان فارس بنا نهاده شده است. مجموعه بیشاپور از سه قسمت تالار بارعام، معبد آناهیتا و تالار موزاییک تشکیل شده است.
کاخ سروستان در قرن 5 میلادی به دستور بهرام گور در نزدیکی شهر سروستان استان فارس احداث شده است. کاخ سروستان از سه ایوان طاق دار برونگرا و سه اتاق گنبددار درونی تشکیل شده است. گنبد مرکزی این کاخ از دو گنبد دیگر بزرگ‌تر است.
کاخ خسرو در قصر شیرین استان کرمانشاه واقع شده است. این کاخ به دستور خسرو اول برای همسر مسیحی‌اش شیرین احداث شده است. این کاخ درونگرا هم مانند تخت جمشید بر سکویی واقع شده و راه دسترسی به آن پکان دو طرفه‌اش است.
• کاخ دامغان
کاخ دامغان یا هماتوم پلیس به معنای صد دروازه، شباهت بسیاری به کاخ خسرو دارد. کاخ دامغان در زمان حکومت اشکانیان به عنوان مرکز سلسله اشکانی بوده است. البته عده‌ای هم آن را شهری سلوکی-پارتی و مربوط به قرن سوم پیش از میلاد می‌دانند.
تخت سلیمان یا شهر شیز در نزدیکی تکاب در استان آذربایجان غربی واقع شده است. این شهر از حصاری بیضی شکل و چندین برج دفاعی برخوردار است. مهم‌ترین بنای این شهر آتشکده آذرگشب یا آذرگشنسب است، که از جمله آتشکده‌های شاخص ساسانی است. از دیگر بناهای این مجموعه می‌توان به معبد آناهیتا (ایزد آب) و ایوان خسرو اشاره کرد.
تخت سلیمان در قرن 8 هجری به عنوان مقر تابستانی ایلخانان مغول مورد استفاده قرار داشت. در همین دوران کاخی تابستانی در آن بنا نهادند. به همین علت آثاری از معماری‌های پارتی ساسانی و آذری ایلخانان در آن دیده می‌شود. همچنین در نزدیکی این شهر کوهی به نام زندان سلیمان قرار دارد که درونش همچون کوزه خالی است.
طاق بستان از بناهای واقع در استان کرمانشاه است که به عنوان جایگاه چشمه‌های مقدس هم معروف است. قدمت این طاق به قرون 4 و 5 میلادی می‌رسد.
طاق بستان کرمانشاه
• آتشکده نیاسر
آتشکده نیاسر به احتمال زیاد در اوایل قرن سوم هجری در دوران حکومت ساسانیان احداث شده است. این آتشکده که در کاشان واقع شده است، سالم‌ترین آتشکده به جای مانده از حکومت ساسانیان است.
• شهر و ایوان کرخه
شهر کرخه یا کوخه از بناهای قرن 4 میلادی است که در خوزستان در جنوب غربی دزفول واقع شده است. نقشه این شهر مانند بیشاپور شطرنجی است و شاخص‌ترین بنای آن ایوان کرخه نام دارد.
معماری ایرانی پس از اسلام
معماری پس از اسلام در ایران از اصول متمایزی برخوردار شده است. از اصول اصلی این سبک معماری می‌توان به مردم واری، پرهیز از بیهودگی، نیارش، خودبسندگی و درونگرایی اشاره کرد. بارزترین نمونه ساختمان در دوران پس از اسلام مسجد است. معماری مساجد نخست ایرانی بر گرفته از تهرنگ مسجد مدینه هستند.
آثار معماری ایرانی در سده‌های نخستین پس از اسلام
مساجد سده‌های نخستین پس از اسلام را می‌توان به دو گروه شهری و روستایی تقسیم کرد. مسجد جامع فهرج که قدمت آن به قرن نخست هجری باز می‌گردد، قدیمی‌ترین مسجد روستایی ایران است. همچنین مسجد تاریخانه دامغان را هم می‌توان قدیمی‌ترین مسجد شهری ایرانی دانست.
مسجد تاریخانه
از مهم‌ترین آثار معماری ایران در سده‌های نخست پس از اسلام می‌توان به مسجد جامع فهرج، مسجد تاریخانه دامغان، مسجد جامع نایین، مسجد جامع تبریز، مسجد جامع شیراز اشاره کرد.
معماری ایرانی در سده سوم تا هفتم هجری
معماری ایران در این دوران تا پیش از حمله مغولان ادامه می‌یابد. این دوره شامل حکومت‌های سامانیان، آل زیار، آل بویه، غزنویان، سلجوقیان و خوارزمشاهیان است. از مهم‌ترین آثار ساخته شده در این دوران می‌توان به آرامگاه امیر اسماعیل سامانی، آرامگاه امیر ارسلان جاذب، میل گنبد قابوس، گنبد دوازده امام یزد، برج‌های خرقان، مسجد جامع قزوین، مسجد جامع گلپایگان، مسجد جامع زواره، مسجد جامع اصفهان و مسجد جامع اردستان اشاره کرد.
در این دوران ساختمان‌هایی با کارکردهای گوناگون از جمله آرامگاه‌های برجی و میل‌ها پدید آمدند. همچنین تبدیل برخی از مساجد شبستانی به چهار ایوانی از جمله مسجد جامع اصفهان و مسجد جامع اردستان در این دوران صورت گرفته است. البته نباید فراموش کرد که آغاز تبدیل مساجد شبستانی به چهار ایوانی در دوره سلجوقیان بوده است.
از ویژگی‌های دیگر معماری این دوره می‌توان به تبدیل قوس‌های مازه دار به تیزه دار و همچنین تبدیل طاق آهنگ به طاق چهاربخش، طاق کلمبو و چهار ترک اشاره کرد. در این دوران به ویژه در زمان حکومت سلجوقیان، بناها را با مصالح بسیار مرغوبی می‌ساختند.
استفاده از آجر پیش بر لعاب دار و بدون لعاب هم در همین زمان رواج پیدا کرد. استفاده از انواع گچبری‌ها در نهایت زیبایی و کمال هم از خصوصیات دیگر این دوران است. از انواع گچ‌بری‌های رایج می‌توان به شیر شکری، برجسته، زبره و برهشته اشاره کرد.
کاشی کاری های مسجد جامع عباسی
در این دوران از گنبدها به روش‌های گوناگون در معماری بهره برداری کردند. ساخت گندها در معماری اشکانیان در ایران آغاز شد و در دوران حکومت ساسانیان به اوج خود رسید. اما پس از اسلام احداث گنبدها از شیوه رازی به بعد دیده می‌شود که البته خود به انواع مختلفی تقسیم می‌شود.
گنبد نار یا نارین، گنبد رک، گنبد دو پوسته پیوسته و گنبد دو پوسته گسسته از انواع روش‌های احداث گنبد به شمار می‌روند. البته در معماری ایرانی نمونه‌هایی از گنبد سه پوسته هم داریم که مهم‌ترین نمونه آن، آرامگاه گوهرشاد در هرات و گنبد آرامگاه ملا حسن کاشی در سلطانیه زنجان هستند.
• گنبد نار یا نارین
گنبد نار یا نارین که هم در مساجد و هم در مقابر مورد استفاده قرار می‌گیرد، به گنبدی گفته می‌شود که مقطع آن منحنی باشد. مانند گنبد مدرسه چهار باغ اصفهان و گنبد مسجد گوهرشاد مشهد.
• گنبد رک
خواستگاه اصلی گنبد رک را شمال ایران می‌دانند. گنبد رک را بیشتر برای مقابر استفاده می‌کنند و کمتر در مساجد دیده می‌شود. این گنبد فرم منحنی ندارد و خود بر سه نوع است. گنبد رک مخروطی مانند گنبد برج رادکان در قوچان، گنبد رک هرمی مانند گنبد آرامگاه حاج عبدالصمد در نطنز و گنبد رک ارچین مانند گنبد آرامگاه دانیال نبی در شوش از نمونه‌های این گنبدها هستند.
• گنبد دو پوسته
گنبدهای دو پوسته خود بر دو نوع پیوسته و گسسته تقسیم می‌شوند. در گنبدهای دو پوسته پیوسته فاصله میان آهیانه و خود گنبد بسیار کم و در حد است. اما در گنبدهای دو پوسته گسسته این فاصله زیاد است.
این بازه زمانی مربوط به دوران پس از یورش مغولان به ایران است، که خود به دو دوره مختلف تقسیم می‌شود. دوره نخست از زمان هلاکو که مراغه به پایتخت تبدیل شده بود، آغاز می‌شود. اما دوره دوم از زمان تیمور و پایتخت شدن سمرقند آغاز می‌شود.
• ویژگی‌های خاص معماری ایرانی سده 8 و 9
روند ساختمان سازی‌ها در این زمان به شتاب بیشتری نیاز داشت. بنابراین پیمون بندی و بهره‌گیری از عناصر یکسان در احداث بناها شکل گرفت. تنوع طرح‌ها در این دوران از هر زمان دیگری بیشتر است. نهاز یا بیرون زدگی و نخیر یا تو رفتگی در پلان بناها در این زمان شکل گرفت. همچنین بناهایی با اندازه‌های بسیار بزرگ احداث شدند، که تا پیش از آن سابقه نداشتند. از جمله این بناها می‌توان به گنبد سلطانیه زنجان و مسجد علیشاه تبریز اشاره کرد.
نقشه مساجد و مدارس با میانسرای چهار ایوانی هم در این دوران شکل گرفت. آرامگاه‌ها مانند گذشته برونگرا با پلان چهار گوشه و گنبد دو پوسته نار ساخته شدند. استفاده از چفد چمانه رواج بسیاری پیدا کرد. در احداث گنبدهای دو پوسته گسسته ناری هم از چفد شبدری بهره می‌بردند. پایه یا ساقه گنبدها به دو روش گریو و اربانه احداث می‌شد.
در دوران سلجوقی نماسازی آجری با سفت کاری انجام می‌شد. بنابراین دوام ساختمان و نماسازی هم بیشتر از قبل شده بود. اما در دوران حکومت ایلخانیان و تیموریان ابتدا بنا را توسط خشت یا آجر و سنگ لاشه می‌ساختند. سپس آمود و نماسازی اضافه می‌شد. همچنین در این دوران گره چینی درهم یا معقلی برای آمود استفاده می‌شد.
در این دوران به مرور زمان از رواج استفاده از آجر کاسته شد و جای آن را کاشی و نگاره‌های مهری گرفت. از دیگر گونه‌های آمود در این دوران می‌توان به کاشی تراش یا معرق اشاره کرد، که تا پیش از آن وجود نداشت. تکنیک کاشی معرق در این دوران پیشرفت زیادی کرد و سپس در دوران حکومت تیموریان کاشی هفت رنگ یا کاشی خشتی هم پدید آمد.
• بناهای معروف با معماری ایرانی
زیج مراغه، ربع رشیدی، شنب غازان، گنبد سلطانیه، مسجد جامع علیشاه یا ارگ علیشاه، ارسن بسطام، مسجد جامع ورامین، مسجد جامع یزد، مسجد جامع نطنز و مقبره شیخ عبدالصمد، ارسن شیخ صفی الدین اردبیلی، مسجد جامع اشترجان، ارسن آستان قدس، مسجد گوهرشاد، مدرسه غیاثیه خرگرد، مسجد میر چخماق یزد، ارسن شیخ احمد جام، ارسن شاه زند، گور امیر سمرقند، ارسن ریگستان یا راگستان، مسجد کبود تبریز، مسجد میرعماد کاشان، بنای درب امام اصفهان.
مسجد کبود تبریز
معماری ایرانی در سده دهم تا چهاردهم هجری
معماری ایرانی در این دوران در برگیرنده مجموعه‌ای از معماری بناهای دوران صفویه، افشاریه، زندیه و قاجاریه است. ساده‌تر شدن طرح‌ها به صورت چهار پهلو، از ویژگی‌های مهم معماری در این دوران است. در دوران حکومت مغولان با استفاده از هندسه‌های قوی طرح‌های پیچیده‌ای می‌ساختند. اما در این دوران هندسه پلان ساده‌تر شده است. نخیر و نهاز هم کمتر به چشم می‌خورد. در عوض ساخت گوشه‌های پخ رایج‌تر شده است.
روش پیمون بندی و استفاده از اندازه‌های یکسان همچنان در ساخت بناها ادامه یافت. همچنین در این دوران بهره گیری از کاشی هفت رنگ به جای کاشی معرق رواج بیشتری پیدا کرد. اوج بهره‌گیری از کاشی هفت رنگ و همچنین استفاده از رنگ زرد لیمویی، از ویژگی‌های کاشی‌کاری در دوران صفویه به شمار می‌رود. برخی از آثار معماری برگزیده این دوره عبارتند از:
بقعه هارون ولایت اصفهان، کاخ عالی قاپوی قزوین، ارسن نقش جهان اصفهان و بناهای آن، کاخ چهلستون اصفهان، مدرسه چهار باغ اصفهان، پل الله وردیخان، پل خواجو، مدرسه خان شیراز، ارسن گنجعلی خان شیراز، ارسن گنجعلی خان کرمان، کاخ خورشید در کلات نادری، ارسن شاه نعمت الله ولی در ماهان، ارسن وکیل شیراز، مسجد وکیل شیراز، مسجد و مدرسه آقا بزرگ کاشان، مسجد امام تهران، مدرسه شهید مطهری تهران یا مدرسه سپهسالار، مجموعه باغ و کاخ گلستان تهران، شمس العماره
پل شاپوری خرم آباد از سازه‌هاي تاریخی و جاهای دیدنی خرم آباد استان لرستان است. در ادامه به معرفی، تاریخچه و آدرس پل شاپوری یا پل شکسته خرم آباد می‌پردازیم.
