باغ ایرانی را جلوه‌گاه نمایش بهشت و فردوس می‌دانند. هرگاه صحبت از یک دورهمی صمیمانه‌ی خانوادگی یا دوستانه در یک محیط دنج و دلنشین به میان می‌آید، معمولا رفتن یه یک باغ ایرانی با صفا از اصلی‌ترین پیشنهاد‌ها است. حال می‌خواهیم از حال و هوای باغ های ایرانی اصیل صحبت کنیم، جایی که با تمام وجود محیطی آرام، آرامش بخش و خاطره انگیز را به لحظات هر فردی تقدیم می‌کند. باغ در ایران معنا و مفهومی فراتر از تصورات ما از یک باغ پرگُل و دار و درخت دارد. باغ‌های ایرانی پیشینه‌ای بسیار دور در تاریخ ایران کهن دارند که پیوند مردمان و آیین‌های کهن را با طبیعت و طبیعت دوستی نشان می‌دهد. در ادامه می‌خواهیم علاوه بر اینکه با بازدید از یک باغ ایرانی سفری لذت بخش و خاطره انگیز داشته باشید، با تاریخچه‌ی باغ ایرانی، معماری آنها، سبک‌های مختلف و انواع باغ‌های ایرانی آشنا شوید.
باغ های ایرانی
عنصر باغ در ایران برپایه‌ی معماری ایرانی و الگوی چهار بخشی طراحی و اجرا شده است، که دارای ساختار هندسی، آب، درختان، کوشک و غیره هستند. در ایران باستان، یعنی فلات ایران و مناطق تحت فرمانروایی گسترده‌ی آن زمان، رواج داشته‌اند. با ورود به یکی از این باغ‌ها، همچون باغ پاسارگاد، باغ ارم، باغ دولت آباد و…، روح و جسم شما از لابه‌لای تاریخ عبور کرده و پیوند ناگسستنی روح و جسم ایرانیان با طبیعت و معماری برای شما نمایان می‌شود. باغ های زیبای ایرانی خود یک سبک مخصوص ایرانیان در باغ سازی است که در جهان شناخته شده و حتی مورد الگو قرار گرفته است. باغ که خود یکی از نماد‌های بهشت در ادیان نیز می‌باشد، نقطه‌ی اتصال مردم و طبیعت بوده و همواره مورد توجه دوره‌های خاص تاریخی، از دوران بسیار کهن ایران مانند ماد‌ها و هخامنشیان، قرار گرفته است.
تاریخچه باغ ایرانی
بررسی اسناد و مدارک تاریخی نشان داده است که قدمت باغ ایرانی به حدود 3 هزار سال پیش از میلاد می‌رسد. بسیاری از پژوهشگران باغ پاسارگاد و برخی دیگر باغ درفش شهداد را قدیمی‌تری باغ ایران می‌دانند. که قدمت آن به 3200 تا 3500 سال پیش از میلاد می‌رسد. باغ ایرانی که پردیس نیز گفته می‌شود، لغت آن ریشه در زبان مادی دارد. حتی در زبان‌های دیگر وارد شده و برای مثال در زبان یونانی به صورت paraisos که همان معنی باغ را می‌دهد. یا در زبان فرانسوی به آن paradise می‌گویند که معنی بهشت می‌دهد. در ایرانِ باستان به باغ، بوستان یا بُستان نیز می‌گفته‌اند. اهمیت باغ، در فرهنگ ایرانی ریشه دارد. برای نمونه، در نقش برخی قالی‌های قدیمی ایران مانند قالی بهارستان، نقش و نگار قالی گویای این حقیقت است.
در تمدن و سرزمین ایلام در 3000 سال قبل از میلاد مسیح، در معبد‌های ایلامی بیشه‌های مقدسی وجود داشته که نشان از طبیعت دوستی آنان و وجود باغ به عنوان نمادی از آن در ایران باستان است. در دوره‌ی هخامنشیان، 500 سال قبل از میلاد مسیح، دارای باغ‌های مستطیل شکل بودند. که خود سبکی مستقل از باغ سازی است، که در آن باغ دارای درختان بسیار در خیابان‌های عمود بر هم بوده است. این سبک باغ در دوران ساسانیان نیز ادامه داشته است.
می‌توان گفت طرح باغ ایرانی ترکیبی از باغ سازی قبل از اسلام و شیوه‌های بعد از اسلام است، که سبکی منحصر به فرد به نام باغ ایرانی به معرض نمایش می‌گذارد. این سبک باغداری نفوذ زیادی در سرزمین‌های نزدیک و دور داشته است. نمونه‌های زیادی در نقاط مختلف دنیا به این سبک ساخته شده‌اند. که البته قدرت و گستردگی ایران در این امر تاثیر داشته است.
معماری باغ ایرانی
همانطور که گفته شد باغ ایرانی ریشه در تاریخ ایران دارد و علاوه بر قدمتی که دارد. با فرهنگ این سرزمین به خصوص زمینه‌ی معماری سنتی ایران آمیخته شده است. باغ ایرانی یک سبک قدیمی و مهم در باغ سازی در جهان است که علاوه بر فضایی سرسبز و آرام بخش، ارتباطی عمیق بین انسان و طبیعت ایجاد می‌کند. باغ ها در ایران دارای مشخصه‌های خاص خود است. برای مثال جهت گیری شمال به جنوب، هندسه‌ی حساب شده که بر باغ حاکم است، دارای حریم و محرمیت، دارای نظم و تناسب، تنوع فضایی و ترکیب‌های مختلف از انواع گونه‌های گیاهی و مصالح می‌باشد.
برخی پژوهشگران باغ ایرانی پاسارگاد را ریشه‌ی معماری این سبک باغ می‌دانند، که در دوره ساسانی ادامه یافت. جلوی معابد و کاخ‌ها باغ قرار می‌گرفت که بعدها پس از اسلام نیز این راه ادامه یافت. در دوران هخامنشی سنگ بنای معماری اصولی باغ ایرانی تکمیل گردید. که بر پایه‌ی هندسه‌ی منظم بود، مانند باغ پاسارگاد. در دوره ساسانیان ساختن باغ‌ها و به دلیل اینکه در دین زرتشت آب و طبیعت جایگاهی ویژه داشت، گسترش زیادی یافت، مانند باغ‌های تخت سلیمان و کاخ فیروز آباد بیستون.
ویژگی های باغ های ایرانی
از ویژگی‌های باغ‌های ایرانی می‌توان تنوع هندسی آن اشاره کرد. همچنین اصل هندسی باغ، ایجاد یک محور در وسط باغ و به موازات آن می‌باشد. در طرفین این محور معمولا درختانی به منظور ایجاد سایه کاشته شده است. محیط باغ دارای هندسه‌ی تقسیمات گوشه‌های عمود است، که مهمترین آن انتظام چهر بخشی است. همچنین در معماری باغ از هندسه محوری و تقارن استفاده شده است. قرینه سازی در باغ ایرانی را می‌توان در محورهای اصلی مشاهده کرد، که گل‌ها، درختا‌ها و درختچه‌ها نیز به صورت قرینه‌ی یکدیگر کاشته شده‌اند. از لحاظ معماری باغ ایرانی دو دسته هستند: باغ-آرامگاه، و باغ-کوشک.
ساختار معماری باغ های ایرانی از نوع اول و عناصر و نماد‌های به کار رفته در آن که بعضا به صورت 8 ضلعی هستند. برای آرامگاه‌ها ساخته می‌شدند که به نوعی به بهشت اشاره دارند. مانند آرامگاه کریم خان زند و آرامگاه کوروش کبیر در پاسارگاد. اما نوع دوم، ساختار کوشک-باغ، دارای ساختاری تفریحی بوده که بیشتر به دستور پادشاهان و بزرگان ساخته می‌شدند و دارای استفاده‌های شخصی و جمعی بودند.
ساختار باغ ایرانی
با توجه به هندسه و معماری منحصر به فرد باغ، در طراحی باغ‌های ایرانی اصولی که رعایت شده اند به طور خلاصه بیان می‌کنیم.
سلسله مراتب
در باغ ایرانی، با توجه به معماری سنتی ایرانی به کار رفته در آن، با توجه به اهمیت و کارکرد فضا و عنصر‌های مختلف و…، آنها به صورت یک مجموعه‌ی منظم و با ترتیب، در کنار هم قرار می‌گیرند. ممکن است در یک باغ ایرانی، سلسله مراتب از یک میدان و یا یک آب‌نما خارج از باغ شروع شود، و پس از سر‌در ورودی و عبور از هشتی و محور اصلی به کوشک باغ راه یابد. نقش سلسله مراتب حتی در فضا، رنگ‌ها و ارتفاع‌ها نیز به خوبی قابل مشاهده است.
تقارن
یکی دیگر از اصولی که در باغ ایرانی و ساخت آن مورد توجه قرار می‌گیرد رعایت تقارن است. که در معماری سنتی ایرانی و دوران باستان به چشم می‌خورد. در محورهای اصلی باغ، اصل تقارن به خوبی نمایان است. یکی از کامل‌ترین ابعاد تعادل همانا اصل تقارن است که از لحاظ ایستایی و ابعاد زیباشناسی همواره کانون توجه بوده است. نمونه‌ی اصل تقارن در بسیاری از باغ‌های ایرانی استفاده شده است. و کوشک‌ها کاملا متقارن هستند و بر روی محور تقارن یا مرکز آن ساخته شده‌اند. با توجه به شکل هندسی باغ، در حالت مربعی غالبا 4 محور تقارن وجود دارد. و در شکل مستطیلی با توجه به قرار گرفتن کوشک، معمولا یک یا دو محور تقارن دارند.
استقلال فضاهای باغ از یکدیگر
معماری سنتی ایرانی دارای فضاهای مستقل است که هر کدام کارکرد مختص به خود را داشته و از افراط و ایجاد فضای بیهوده به شدت پرهیز شده است. در باغ ایرانی نیز تمامی فضاهای ایجاد شده دارای کاربری و هویت مستقل بوده و قابل تعریف و دارای عملکرد مستقل می‌باشند. حتی می‌توان گفت فضای بین دو فضای مستقل نیز خود به طور مستقل تعریف شده است.
مرکزیت
در بسیاری از فضاهای معماری، برای ترکیب و سازماندهی المان‌‌ها از اصل مرکزیت استفاده می‌شود. که بیشتر برای تاکید بر مهمترین بخش مجموعه ساخته شده است. در باغ های ایرانی این اصل بسیار دقیق رعایت می‌شود. و می‌توان گفت که بیشتر در کوشک‌ها، به ویژه کوشک‌های طرح 8بهشت، نمایان است. اصل مرکزیت در پلان‌های مربعی، چون کوشک‌ها بر محورهای تقارن ساخته می‌شوند، کاملا مشهود است. و به زیبایی همچون نگینی باغ ایرانی را زینت بخشیده است.
ریتم
در معماری، منظور از ریتم تکرار شدن منظم یک المان یا پدیده می‌باشد. یعنی یک یا چند عنصر یا یک مجموعه‌ی خاص، به صورت قوانین و روابط معین تکرار شده‌اند. اصل ریتم در برخی موارد نیاز‌های عملکردی را برآورده کرده است. مانند حجره‌های یک کاروانسرا و در بسیاری اوقات از لحاظ زیباشناختی نیاز‌های باغ را تامین کرده که جلوه‌ی بصری و دیمنی دلنشین و زیبا می‌آفریند.
گستردگی دید
در باغ های ایرانی یک محور در طول باغ کشیده شده است. این محور نقش ستون اصلی باغ را ایفا کرده و نحوه‌ی قرارگیری عنصر‌های مختلف باغ و شکل هندسی و دیدگاه باغ بر اساس آن شکل می‌گیرند. دورنمای باغ به گونه‌ای است که انسان را با طبیعت و فضایی ماورایی مواجهه کرده و با ایجاد فضایی سرشار از شادی و نشاط و به دور از روزمرگی، انسان را به تامل وامی‌دارد. این منظره که دیدی بی انتها و تا افق به شخص می‌دهد. چنان دیدگاه و پرسپکتیوی را به نمایش می‌گذارد، که گویی به بی‌کرانی از سرسبزی و نظم خیره شده‌اید.
کوشک در باغ ایرانی
وجود کوشک در باغ ایرانی تقریبا مهمترین عنصر معماری بوده و زیباشناسی و هنر را در بنای یک باغ ایرانی نشان می‌دهد. به طور معمول کوشک در نقطه‌ی تلاقی محورهای طولی و عرضی ساخته می‌شود، طوریکه از چهار طرف به آن دید دارید. انواع مختلفی از کوشک در باغ استفاده شده است. که معمول‌ترین آن تقسیمات 9 قسمتی یا هشت بهشت است. البته کوشک با پلان‌های 3 قسمت و 6 قسمتی نیز ساخته می‌شد. پلان 3 قسمتی که مستطیلی شکل بوده و در مقابل بنای اصلی قرار می‌گرفت، مانند باغ ارم. پلان 6 قسمتی یا ایوانی، که حالتی ترکیبی داشته و دارای 5 قسمت محصور و یک قسمت نیمه به حالت ایوانی است، مانند کاخ تیسفون. از نکات مهمی که در معماری کوشک وجود دارد این است که شفافیت دید دارد. بدین معنا که دید را قطع نکرده و سمت دیگر آن نمایان است، مانند باغ فین کاشان.
آب در باغ ایرانی
آب به عنوان یکی از عنصر‌های اصلی طبیعت، جنبه‌های مفهومی و ساختاری متنوعی را در باغ‌ها درایرانی جاری می‌کند. از استعاره و اشاره، در حال حرکت نشان از بیقراری و نیل به سوی تعادل دارد. و در حالت ساکن، به آرامش و صلح و پایبندی اشاره می‌کند. آب خود باعث ایجاد عناصر متنوعی در باغ مانند برکه‌ها، استخر، آبرو‌ها، آبشار‌ها، فواره‌ها و… می‌شود. ناگفته نماند که وجود آب خود از دلایل ایجاد باغ ایرانی در یک محل بوده و معمولا باغ‌های ایرانی در کنار چشمه‌ها، قنات‌ها و کاریز‌ها ساخته می‌شده است. از لحاظ روانشناسی روح و جسم انسان به گونه‌ای است که آب در ایجاد آرامش و پایداری و دور شدن از تهییج و استرس نقشی بسیار موثر دارد. این امر در باغ ایرانی به خوبی آرامش را به جان و جسم انسان وارد می‌کند. عناصری را که ساختار خود را از آب منشا می‌گیرند. در ادامه معرفی می‌کنیم.
زیباترین باغ‌های ایرانی که به ثبت جهانی رسیده‌اند
در اینجا می‌خواهیم تعدادی از زیباترین باغ های ایران را برایتان لیست کنیم که تمام آنها به ثبت جهانی رسیده‌اند. و آوازه‌ی زیبایی و جذابیت آنها در کل جهان پیچیده است.
باغ پاسارگاد
نمونه واقعی یک باغ زیبای ایرانی که اگرچه نقشه و عکس خاصی از وضع واقعی آن موجود نیست. اما به استناد کاوش‌ها و تحقیق‌های صورت گرفته در اینجا، باغ زیبایی در زمان هخامنشیان در اینجا برپا بوده است. الگوی باغ ایرانی برای ساخت و ساز را بعدها از باغسازی این منطقه گرفته‌اند. دقیقا همان الگوی چهار بخشی که در میدان نقش جهان اصفهان و یا باغ‌های شیراز می‌بینیم. در پاسارگاد نشانه‌های باستان شناسی باغ ایرانی وجود دارد. در نزدیکی باغ باستانی پاسارگاد آرامگاه کورش بزرگ نیز قرار دارد.
باغ چهلستون اصفهان
قدمت این باغ به دوره صفوی برمی‌گردد. دوره‌ای که در امر باغسازی و عمران بسیار فعال بوده‌اند و شاهکارهای بسیاری را از آن دوره به ارث برده‌ایم. باغ چهلستون اصفهان در واقع اتصالی بود میان خیابان چهارباغ و نقش جهان. به جرات می‌توان گفت ایده ایجاد فضاهای سبز در مساحت زیاد در کشورهای پیشرفته را ما صدها سال پیش داشته‌ایم. داخل این باغ عمارتی بوده است که داخل آن مراسم تاج‌گذاری برپا می‌شده است.
باغ ارم شیراز
تاریخ ساخت این باغ را به سال‌های دهم و یازدهم هجری نسبت می‌دهند. از حق نگذریم شیراز شهری پر از باغ های ایرانی زیبا و دوست داشتنی است. معماری این باغ به همراه تنوع پوشش گیاهی سبب شده است که امروزه بسیار مورد توجه قرار بگیرد.
باغ فین کاشان
نام این باغ را بسیار شنیده‌اید. حمامی که امیرکبیر در زمان حکومت ناصرالدین شاه در آن به قتل رسید. قدمت اصلی این باغ به دوران آل بویه برمی‌گردد اما در طول زمان بارها آسیب دیده و در نهایت در زمان صفویان به صورت شکل امروزی آن ساخته شده است.
باغ دولت آباد یزد
باغ زیبای دولت آباد، بلندترین بادگیر خشتی دنیا را در عمارت خود دارد. ارتفاع بادگیر معروف آن 33.8 متر است. در دوره افشاریه بناهای زیبا و ارزشمندی در یزد ساخته شدند که به دستور محمد تقی خان بافقی بوده‌اند. باغ ایرانی دولت آباد یزد نیز یکی از آنها است.
باغ شاهزاده کرمان
البته آن را با نام باغ شازده نیز می‌شناسند. خیلی جالب است، اینکه یک باغ در دل کویری احداث شده است. برای همه سوال است که این باغ تخت را چگونه در زمینی کویری و خشک راه اندازی کرده‌اند. قدمت این باغ ایرانی به دوره قاجار برمی‌گردد.
باغ پهلوان پور در مهریز یزد
تعداد سه قنات اصلی شهر یزد از زیر این باغ عبور می‌کنند. در داخل این باغ ایرانی، یک کوشک، حیاط مرکزی، مطبخ یا همان آشپزخانه، زمستان‌خانه و شربت خانه وجود دارد. جالب است بدانید که باغ پهلوان پور به خاطر سرسبز بودن و پرآب بودن مشهور است.
باغ اکبریه در بیرجند
شهر بیرجند در طول دوره‌های خاص مورد توجه حاکمان مختلف بوده است. از جمله نتایج این توجه‌ها یکی باغ ایرانی اکبریه است. که علی اکبر خان خزیمه دستور ساخت آن را در زمان حکومت زندیان داده بود. تزیینات داخل این باغ از جمله مقرنس‌کاری‌های عمارت اصلی و … را باید حتما از نزدیک ببینید.
از جمله دیگر نمونه‌های باغ ایرانی می‌توان به باغ عباس آباد شمال در بهشهر، باغ دلگشای شیراز، باغ نادری مشهد، باغ عفیف آباد شیراز، باغ سلیمانیه کرج و غیره اشاره کرد.
نکات ضروری در بازدید از باغ های ایرانی
بهتر است به اندازه کافی وقت برای دیدن قسمت‌ها و بخش‌های مختلف باغ بگذارید. نکته مهم در مورد بازدید از باغ ایرانی این است که در هر فصل و زمانی که به آنجا بروید، زیبایی‌های خاص خود را دارند. برای همین هر موقع به که باغ‌گردی بروید، دست خالی بیرون نخواهید آمد. حتما در بازدیدهای خود دوربین عکاسی و آب برای خوردن و عینک آفتابی (اگر هوا آفتابی) است به همراه داشته باشید. اگر در داخل باغ کوشک، عمارت یا … وجود داشت خود را از محورهای اصلی باغ به آنجا برسانید.
