مدرسه های تاریخی ایران

مدرسه های تاریخی ایران گواه علم و تمدن چندین هزار ساله ایرانیان هستند. مدرسه های قدیمی ایران در گوشه و کنار سرزمین پهناور ایران دانشمندان، ادیبان و هنرمندان بی‌شماری تربیت کرده‌اند. در گذشته مکتب خانه های ایران و بعدها مدارس نوین ایران کانون پرورش فرزندان ایران بودند. برای نسل امروز لازم است که بدانند که مکتب خانه چیست؟ و فرق مدرسه و مکتب خانه چیست؟ تا درک کنند چطور بزرگانی چون خوارزمی و زکریای رازی در چنین نظامی پرورش یافتند. ما در این مطلب ضمن بیان مطالب فوق اطلاعات جذابی چون قدیمی ترین مدرسه ایران، قدیمی ترین مدرسه جهان، مدارس معروف ایران از نظر معماری، زیباترین مدرسه ی ایران، مدارس قدیمی تهران و مدارس ایران در زمان شاه را نیز ارائه می‌کنیم.

آگاهی از اینکه اولین مدرسه ایران در کدام شهر تأسیس شد؟ یا اولین مدرسه دخترانه در ایران در کدام شهر تأسیس شد؟ می‌تواند شما را شگفت‌زده کند. لذا مرور روند تغییرات مدرسه های تاریخی ایران فواید بسیاری دارد.

مکتب خانه چیست؟

مکتب خانه های ایران اولین نظام آموزش در ایران محسوب می‌شوند. مکتب خانه به امکانات و تجهیزات خاصی نیاز نداشته است. راه‌اندازی یک مکتب خانه منوط به وجود فردی به عنوان میرزا یا ملای مکتب خانه بوده است. در هر محله‌ای که فردی باسواد و مسلط به قرائت قرآن حضور داشت می‌توانست با جمع کردن کودکان، مکتب خانه راه‌اندازی کند.

ملاک اولیه تدریس در مکتب خانه تدریس حروف الفبا و روخوانی قرآن بوده است. مرحله بعدی تدریس گلستان سعدی، اعداد و محاسبات اولیه، اصول فقه و صرف و نحو عربی بوده است. معمولاً میزان تدریس و حقوق ملا با توافق او با پدر کودک تعیین می‌شد. هدف اولیه خانواده‌ها باسواد شدن فرزندان بوده و اغلب آنها به همین امر اکتفا می‌کردند. مکتب خانه را می‌توان به نوعی پیش نیاز ورود به مدارس علمیه دانست. کسانی که استعداد و توان مالی تحصیل در مکتب خانه را داشتند بعدها می‌توانستند برای ادامه تحصیل به مدارس علمیه بروند.

فرق مدرسه و مکتب خانه چیست؟

تفاوت مدرسه و مکتب خانه تفاوت یک اقدام انفرادی خودجوش با یک ساختار اجتماعی قانونمند است. لذا بررسی این موضوع از ابعاد مختلف ضروری به نظر می‌رسد.

• نوع آموزش

در مکتب خانه آموزش به صورت انفرادی صورت می‌گرفت. به این معنا که ملای مکتب خانه بر اساس سن و توانایی هر فرد آموزش‌های لازم را به او می‌داد. هیچ قاعده و محدودیتی برای حضور افراد وجود نداشت. اما در مدرسه نوع آموزش به صورت جمعی و بر اساس گروه‌بندی از پیش تعیین شده است.

• سبک آموزش

اساساً آموزش در مکتب خانه به صورت شفاهی صورت می‌گرفت. آموزش اولیه تنها بر مبنای خواندن حروف الفبا و روخوانی قرآن بود. از آنجایی که بسیاری از افراد تنها به همین آموزش اولیه اکتفا می‌کردند تعداد کمی از افراد نوشتن و حساب را نیز می‌آموختند. در حالی که در مدارس خواندن، نوشتن و حساب به طور هم‌زمان به کودکان آموزش داده می‌شود.

• ساختار آموزشی

در مکتب خانه ساختار آموزشی خاصی وجود نداشت. به جز آموزش الفبا و روخوانی قرآن سایر مطالب به سلیقه ملای مکتب خانه انتخاب می‌شد. به همین خاطر در برخی مناطق ملای مکتب خانه ادبیات پارسی را نیز به شاگردان خود می‌آموخت. ولی در برخی مناطق ادامه تدریس با اصول فقه و حدیث و تعالیم دینی همراه بود. در حالی که در مدارس، ساختار آموزشی مشخصی وجود دارد. تمام مدارس در اقصی نقاط کشور منابع آموزشی مشخصی را تدریس می‌کنند.

• قوانین آموزشی

در مکتب خانه همه چیز بر اساس استعداد شاگرد و خواست ملای مکتب پیش می‌رفت. لذا ممکن بود شاگردی در طول یک سال خواندن و نوشتن و روخوانی قرآن را بیاموزد و برای شاگرد دیگر سالها این مراحل طول بکشد. در همین راستا هیچ قاعده خاصی برای سن ورود به مکتب نیز وجود نداشت. در حالی که در مدارس قوانین مشخصی برای تدریس وجود دارد و معیار آموزش، توانایی فردی نیست.

• حمایت دولتی

مکتب خانه هیچ ارتباطی با دولت یا حکومت زمان خود نداشت. ملای مکتب نیز حقوق خود را معمولاً مستقیم از والدین می‌گرفت. اگر مکتبی در مسجد برپا می‌شد حقوق ملای مکتب خانه نیز از عایدات اوقاف پرداخت می‌شد. بنابراین دولت نه نقشی در اداره مکتب خانه داشت و نه بر آن نظارت می‌کرد. در حالی که امروزه آموزش عمومی به عنوان یکی از وظایف دولت پذیرفته شده و راه‌اندازی، مدیریت و نظارت بر آموزش عمومی کشور بر عهده دولت است.

قدیمی ترین مدرسه ایران

اگر قدیمی ترین مدرسه ایران را معادل اولین مرکز آموزشی کشور بدانیم باید این عنوان را به دانشگاه جندی شاپور اختصاص دهیم. دانشگاه جندی شاپور یکی از برترین مراکز آموزشی در زمان خود یعنی عصر ساسانی بوده است. محور آموزش در جندی شاپور حوزه‌های پزشکی، فلسفه و الهیات بوده است. مبنای اولیه بیمارستان‌های امروزی به عنوان مرکز درمان و آموزش دانشگاه جندی شاپور و بیمارستان آن بوده است.
البته اگر بقایای کشف شده در کاوش‌های باستان‌شناسی را در نظر بگیریم عنوان قدیمی ترین مدرسه ایران به بقایای کشف شده در شهر توس می‌رسد. آثار کشف شده در این مکان نشان از معماری سبک مغولی و کتیبه‌های دوران هخامنشی دارد.

اولین مدرسه ایران در کدام شهر تأسیس شد؟

اما قدیمی ترین مدرسه ایران با کارکرد مدارس فعلی را می‌توان مدرسه فخریه سبزوار دانست. مدرسه فخریه سبزوار اولین مدرسه ایران است که در قرن چهارم تأسیس شده است. این مدرسه هم‌اکنون نیز به عنوان یکی از مدارس علمیه سبزوار مشغول فعالیت است. البته آثار اندکی از بنای اولیه موجود است و بخش عمده آن کاملاً بازسازی شده است.

اولین مدرسه دخترانه در ایران در کدام شهر تأسیس شد؟

تأسیس اولین مدرسه دخترانه در ایران تا بعد از مشروطیت محقق نشد. اولین مدرسه دخترانه در ایران در سال 1282 هجری شمسی تأسیس شد. این مدرسه با نام “پرورش” در تهران توسط بانو طوبی آزموده راه‌اندازی شد. ولی این مدرسه به دلیل فشار مخالفان، پس از چهار روز تعطیل شد. در این فاصله مدرسه “دوشیزگان” توسط بی‌بی خانم استرآبادی در سال 1285 هجری شمسی تأسیس شد. البته این مدرسه نیز به خاطر فشار مخالفان یک سال تعطیل شد. طوبی آزموده در نهایت در سال 1286 توانست مدرسه دخترانه “ناموس” را در چهارراه حسن آباد تهران راه‌اندازی کند. هم‌زمان با فرهنگ‌سازی در مورد لزوم آموزش دختران، مدرسه ناموس به سرعت گسترش یافت.

قدیمی ترین مدرسه جهان

قدیمی ترین مدرسه جهان که هنوز فعال است مدرسه کینگ در کنتربری انگلستان است. مدرسه کینگ در سال 597 میلادی توسط آگوستین کانتربری تأسیس شد. گفته می‌شود ابتدا این مکان کلیسایی برای تدریس علوم دینی بوده و بعدها به یک مدرسه کامل تبدیل شده است.
اما اگر در معرفی قدیمی ترین مدرسه جهان معیار دوام و ماندگاری را حذف کنیم این عنوان را می‌توان به بقایای کشف شده در مصر اختصاص داد. باستان‌شناسان در کاوش‌های خود در این کشور به آثاری از یک مدرسه باستانی دست یافتند. این مکان در شهر تاریخی آمهیدا واقع شده است. قدمت این بنا بیش از 5000 سال تخمین زده شده است.

مدرسه های قدیمی ایران

قدمت مدرسه های تاریخی ایران به دوران ورود اسلام به ایران باز می‌گردد. با ورود اسلام، آموزش میان عموم مردم رواج یافت و از حالت طبقاتی خارج شد. البته در آن دوران مدرسه علوم دینی و یا همان حوزه علمیه رواج داشت. لذا بسیاری از مدرسه های قدیمی ایران همان حوزه‌های علمیه هستند. ما در این بخش به معرفی مدرسه های تاریخی ایران با کاربری حوزه علمیه می‌پردازیم.

مدارس نظامیه

یکی از قدیمی ترین مدارس ایران، مجموعه مدارس نظامیه است. این مدارس توسط خواجه نظام الملک طوسی از بزرگان حکومت سلجوقیان راه‌اندازی شد. شعبه‌های این مدرسه در شهرهای بزرگ آن دوران یعنی بغداد، اصفهان و نیشابور راه‌اندازی شد. با راه‌اندازی مدارس نظامیه برای اولین بار امر آموزش از مساجد و مراکز مذهبی مجزا شد.

مدرسه غیاثیه خواف

مدرسه غیاثیه یکی از مدرسه های تاریخی ایران است که در عصر تیموریان احداث شده است. بر اساس کتیبه موجود در این مدرسه، خواجه غیاث الدین پیر احمد خوافی بانی ساخت این مدرسه بوده است. بنای مدرسه غیاثیه خواف از لحاظ معماری و دقت و ظرافت به کار رفته در طراحی آن نیز بسیار حائز اهمیت است.

مدرسه نجومیه گناباد

یکی از مدرسه های تاریخی ایران مدرسه‌ای است که برای تأسیس علم نجوم تأسیس شده است. این مدرسه در عهد صفویه در شهر گناباد تأسیس شده است. در حال حاضر بخشی از موزه مردم شناسی گناباد در مدرسه نجومیه برپا شده است.

مدرسه چهار باغ اصفهان

مدرسه چهار باغ اصفهان نیز یادگاری ارزشمند از دوران صفویه است. این مدرسه از مدارس معروف ایران از نظر معماری محسوب می‌شود. این مدرسه در گذشته با نام‌های مدرسه مادرشاه یا مدرسه سلطانی شهرت داشته است. مدرسه چهار باغ اصفهان از لحاظ معماری یک نمونه فاخر و باشکوه از معماری دوران صفویه است. حجره مخصوص شاه سلطان حسین، درب مجللی که با طلا و نقره آراسته شده و کاشی‌کاری بی‌نظیر مدخل مدرسه مهمترین بخش‌های دیدنی این عمارت تماشایی است.

مدرسه خان شیراز

یکی از معروف‌ترین مدرسه های تاریخی ایران مدرسه خان شیراز است. این مدرسه توسط الله وردی خان برای حضور و تدریس ملاصدرا در شیراز احداث شد. این مدرسه علمیه را می‌توان دانشگاه آن زمان توصیف کرد. زیرا در این مدرسه علاوه بر حکمت و فقه علومی مانند نجوم، هندسه، حساب، زمین شناسی و … نیز تدریس می‌شد. ملاصدرا فیلسوف بی‌بدیل ایرانی بهترین دوران زندگی علمی خود را در این مدرسه گذراند.

مدرسه سردار قزوین

یکی از مدرسه های تاریخی ایران مدرسه علمیه سردار قزوین است. این مدرسه در سال 1194 توسط دو برادر به نام‌های حسن خان و حسین خان سردار تأسیس شد. مسجد و مدرسه سردار قزوین یکی از آثار تاریخی و جاهای دیدنی قزوین محسوب می‌شوند.

مدرسه خان یزد

مدرسه خان یزد از دیگر مدرسه های تاریخی ایران است. این مدرسه توسط محمد تقی خان بافقی تأسیس شده است. این مدرسه یکی از اجزای مجموعه تاریخی خان یزد است. این مدرسه که از دو مدرسه کوچک و بزرگ تشکیل شده در حال حاضر نیز محل تحصیل طلاب علوم دینی است.

مدرسه ابراهیم خان کرمان

مدرسه ابراهیم خان نیز در دوران قاجاریه احداث شده است. بنای این مدرسه از جمله عمارت‌های باشکوه و زیبای قاجاریه است. کاشی‌کاری‌های هفت رنگ و مقرنس‌کاری این بنا بسیار چشمگیر و تماشایی است.

مدرسه عمادیه گرگان

یکی از مدارس تاریخی ایران در شهر گرگان قرار دارد. مدرسه عمادیه یکی از بناهای چهار ایوانی بسیار زیبا و تماشایی است. این بنا در زمان حکومت شاه سلیمان صفوی احداث شده است. این مدرسه دارای حیاطی زیبا و تماشایی است و دور تا دور آن پر از حجره است. این مدرسه نیز بخشی از یک مجموعه شامل مدرسه، تکیه، حمام و مسجد بوده است.

مدرسه شاهرخیه بسطام

یکی از مدرسه های تاریخی ایران در شهر تاریخی بسطام در استان سمنان قرار دارد. مدرسه شاهرخیه یادگار دوران تیموریان یکی از اجزای مجموعه تاریخی بسطام است. طراحی این مجموعه به صورتی است که مسجد و زورخانه نیز در مدرسه قرار دارد. مدرسه شاهرخیه هم‌اکنون با عنوان مدرسه علمیه باقرالعلوم در حال فعالیت است.

مدرسه هدایت ارومیه

مدرسه هدایت ارومیه یکی از مدرسه های قدیمی ایران است که بنای بسیار زیبایی دارد. این بنا در حقیقت خانه یکی از بزرگان قاجار بوده که به مدرسه تبدیل شده است. به همین دلیل معماری بنا بسیار باشکوه و مملو از ظریف‌کاری است.

مدرسه دو در مشهد

یکی از مدرسه های تاریخی ایران حوزه علمیه‌ای است که در حرم امام رضا(ع) قرار دارد. البته در زمان احداث، مدرسه در مجاورت حرم قرار داشت. در آن زمان مدرسه دارای دو در بوده که دری به بازار و دری به سمت حرم باز می‌شد. این مدرسه که در زمان شاه سلیمان صفوی مرمت شده هم‌اکنون دارالقرآن آستان قدس رضوی است.

مدرسه پریزاد مشهد

مدرسه پریزاد دیگر مدرسه علمیه حرم امام رضا(ع) است. این مدرسه هم‌زمان با مسجد گوهرشاد توسط “پریزاد خانم” از نوادگان خواجه ربیع احداث شد. این مدرسه هم‌اکنون به عنوان مرکز تبلیغات اسلامی کاربرد دارد.

مدرسه عباسقلی خان مشهد

این مدرسه علمیه نیز از بناهای چهار ایوانی دوران صفویه است. زمان ساخت این بنا سال 1077 هجری قمری ذکر شده است. این بنا هم‌اکنون در مجاورت حرم امام رضا (ع) در حال فعالیت است.

مدرسه میرزا جعفر مشهد

یکی از بزرگترین مدارس طلاب علوم دینی مشهد مدرسه میرزا جعفر است. این مدرسه نیز هم‌اکنون در داخل حرم امام رضا(ع) و در ضلع شمالی صحن انقلاب واقع شده است. این مدرسه یکی از بناهای ارزشمند دوران صفویه در مشهد است. در حال حاضر این مکان به عنوان بخشی از دانشگاه علوم اسلامی رضوی مورد استفاده قرار می‌گیرد.

مدرسه سپهسالار تهران

یکی از عظیم‌ترین مدارس دوران قاجار در تهران احداث شده است. مدرسه و مسجد سپهسالار هم‌اکنون با نام مدرسه و مسجد مطهری شهرت دارد. ساخت این مدرسه در دوران ناصرالدین شاه آغاز شد. ساخت این مدرسه با الهام از مدارس اصفهان و استانبول صورت گرفته است. در حال حاضر مدرسه عالی مطهری در این مکان برقرار می‌باشد.

مدارس جده بزرگ و جده کوچک اصفهان

در بازار اصفهان دو مدرسه علمیه به نام‌های جده بزرگ و جده کوچک وجود دارد. بانی ساخت این مدارس مادربزرگ شاه عباس دوم صفوی بوده است. این مدارس توسط معماران و هنرمندان بزرگ دوران صفوی احداث شده است. به عنوان مثال کتیبه مدرسه به خط محمدرضا امامی است که کتیبه‌های حرم امام رضا(ع) را نوشته است.

مدرسه صدر اصفهان

مدارس صدر اصفهان توسط حاج محمد حسین خان صدر اصفهانی، صدر اعظم فتحعلی شاه قاجار، احداث شد. یک مدرسه صدر خواجو در خیابان چهارباغ و مدرسه صدر بازار در بازار جارچی باشی اصفهان قرار دارد. مدرسه صدر بازار مشهورتر از مدرسه صدر خواجو است. هم معماری بنای این مدرسه باشکوه‌تر و زیباتر است و هم کتابخانه‌ای غنی با بیش از 20 هزار کتاب دارد. این مدرسه علمیه هنوز هم فعال است.

مدرسه امامیه اصفهان

یکی از مدرسه های تاریخی ایران مدرسه‌ای متعلق به قرن هشتم هجری است. نام این مدرسه در اصل مدرسه “بابا قاسم” بوده است. بنا بر تحقیقات آندره گدار، بابا قاسم یکی از عرفای قرن هشتم بوده است. این مدرسه توسط یکی از مریدان او احداث شده است. مدرسه امامیه از مدارس معروف ایرانی از نظر معماری به شمار می‌رود. محراب مدرسه امامیه هم‌اکنون در موزه مترو پولیتن نگهداری می‌شود.

مدرسه کاسه‌گران اصفهان

یکی از مدرسه های قدیمی اصفهان مدرسه کاسه‌گران در نزدیکی مسجد جامع اصفهان در بازار است. این مدرسه به دلیل سبک معماری و تزئینات آن جزو مدارس معروف ایرانی از نظر معماری به شمار می‌رود. این عمارت که در زمان صفویه احداث شده در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

مدرسه ابن سینا اصفهان

مدرسه ابن سینا یا مَدرَس ابن سینا مکانی است که سالها پیش ابن سینا در آنجا تدریس می‌کرده است. زمان ساخت این مدرسه سال 415 هجری قمری در دوره سلجوقیان است. گفته می‌شود این مکان اولین مرکز آموزشی خارج از مسجد در دنیای اسلام است. این بنا به نام گنبد ابن سینا یا مقبره ابن سینا هم شناخته می‌شود.

مدرسه ملا عبدالله اصفهان

در انتهای بازار عطارها و در مجاورت حمام شاه یکی از مدارس قدیمی اصفهان به نام مدرسه ملا عبدالله قرار دارد. این مدرسه را شاه عباس صفوی برای مولانا عبدالله شوشتری احداث کرده است. این فرد از علمای دوران صفویه بوده که شاه عباس نسبت به او ارادت خاصی داشته است.

مصلی و مدرسه میرک بیک یزد

یکی از آثار تاریخی یزد مصلی و مدرسه میرک بیک است که در فهرست آثار ملی نیز به ثبت رسیده است. این مجموعه در طول سالها و توسط افراد مختلفی تکمیل شده است. اما ظاهراً مدرسه این مجموع در دوران صفویه احداث شده است.

مدرسه شاه کمالیه یزد

یکی از مدرسه های تاریخی ایران مدرسه‌ای است که در منطقه شاه کمالیه یزد قرار دارد. این مدرسه مجموعه‌ای عظیم مشتمل بر مدرسه، آب انبار، بقعه و گنبد شاه کمالیه بوده است. به مرور زمان بخش‌هایی از مدرسه به منازل مسکونی تبدیل شده و تنها بقعه و گنبد شاه کمالیه باقی مانده است.

مدرسه ضیائیه یزد

مدرسه ضیائیه همان بنایی است که اسکندر مقدونی به عنوان زندان احداث می‌کند. این بنا بعدها به مدرسه تبدیل می‌شود. این مدرسه در محله فهادان یزد و در مجاورت بقعه دوازده امام قرار دارد.

مدرسه شمسیه یزد

این مدرسه در حقیقت همان مقبره سید شمس الدین یزد است. سید شمس الدین فرزند قاضی القضات یزد و داماد رشید الدین فضل الله بوده است. از دوران وزارت او آثار تاریخی ارزشمندی در یزد به جای مانده است. او گرچه در تبریز زندگی می‌کرده از همان جا نقشه این مدرسه را ارسال می‌کند. پس از وفات نیز جسد او در همین مکان به خاک سپرده می‌شود. از لحاظ تزئینات بنا، مدرسه شمسیه یکی از شاهکارهای آثار باستانی یزد به شمار می‌رود.

مدرسه غیاثیه قم

این مدرسه در نیمه نخست قرن نهم در دوره سلجوقیان و تیموریان احداث شده است. سردر و زوج مناره‌های این مدرسه از تصاویر معروف آثار باستانی قم است. این مدرسه با نام‌های پامنار و شرفیه نیز شناخته می‌شود. مناره‌های این مدرسه با عنوان پامنارهای قم نیز شهرت دارند.

مدرسه فیضیه قم

مدرسه علمیه فیضیه یکی از مشهورترین مدارس علمیه در دنیا است. بنای چهار ایوانی این مدرسه در اوایل قرن 13 جایگزین مدرسه آستانه شد. طبقه اول این بنا در دوره قاجاریه و طبقه دوم در دوره‌های بعد تکمیل شد.

مدرسه التفاتیه قزوین

این مدرسه توسط فردی به نام خواجه التفات در دوران مغول احداث شده است. در کنار این مدرسه مسجدی نیز احداث شده بود که بعدها در دوران پهلوی تخریب می‌شود. این مدرسه که در خیابان امام خمینی قزوین قرار دارد در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

مسجد و مدرسه پیغمبریه قزوین

این مجموعه تاریخی در مجاورت بقعه پیغمبریه قزوین قرار دارد. بنای این مدرسه یادگاری از دوران صفویه است. این مجموعه در اختیار سازمان میراث فرهنگی قرار دارد و در سالهای اخیر مورد مرمت قرار گرفته است.

مسجد و مدرسه صالحیه قزوین

یکی از بزرگترین مدارس علمیه ایران و شیعه مدرسه صالحیه قزوین بوده است. این مجموعه در زمان فتحعلی شاه قاجار توسط یکی از بزرگان قزوین احداث شد. بزرگانی چون سید جمال الدین اسد آبادی، میرزای شیرازی و نسیم شمال در این مدرسه تحصیل کردند.

مسجد و مدرسه شیخ الاسلام قزوین

مدرسه شیخ الاسلام توسط یکی از امیران ترکمان قزوین احداث شد. این مجموعه هم‌اکنون در خیابان شهدا قزوین واقع شده است. در دوران قاجار میرزا مسعود شیخ الاسلام این مدرسه را مرمت کرده و توسعه داد. به همین دلیل این مجموعه با نام مسجد و مدرسه مسعودیه نیز شناخته می‌شود.

مسجد و مدرسه ملاوردیخان قزوین

مسجد این مجموعه در زمان شاه عباس صفوی احداث شد. بعدها در دوران زندیه فردی به نام ملاوردیخان مدرسه را به این مجموعه اضافه کرد. این مدرسه حدود 70 سال عمر کرد ولی به مرور زمان تخریب شد. پس از آن در دوران قاجار یکی از نوادگان ملاوردیخان مدرسه را بازسازی کرد. این مدرسه از مدارس معروف ایرانی از نظر معماری است. این مجموعه که هم‌اکنون در چهارراه مولوی- امام خمینی قزوین قرار دارد از جاهای دیدنی قزوین است.

مسجد و مدرسه آقابزرگ کاشان

مسجد و مدرسه آقابزرگ یکی از بزرگترین و باشکوه‌ترین بناهای باقی مانده از دوران قاجار در کاشان است. این بنا از مدارس معروف ایرانی از نظر معماری به شمار می‌رود. نکته قابل توجه، تلفیق مدرسه و مسجد در این مجموعه است. این مجموعه هم‌اکنون در خیابان فاضل نراقی کاشان واقع شده و از جاهای دیدنی کاشان به شمار می‌رود.

مدرسه سلطانیه کاشان

این مدرسه به دستور فتحعلی شاه قاجار و به سبک مدرسه چهار باغ اصفهان ساخته شده است. این مدرسه که در مجاورت بازار کاشان قرار دارد از جاهای دیدنی کاشان به شمار می‌رود. فضای سرسبز حیاط مدرسه و تزئینات هنرمندانه بنا از مهمترین بخش‌های دیدنی مدرسه سلطانیه است.

مدرسه آقا بابا خان شیراز

این مدرسه در غرب بازار وکیل و جنوب مسجد وکیل شیراز قرار دارد. این مدرسه قدیمی با نام‌های مدرسه وکیل یا مدرسه سردار نیز شناخته می‌شود. ساخت این مدرسه به دستور کریم خان زند آغاز شد. ولی در نهایت آقا بابا خان در دوران قاجار آن را به اتمام رساند. این مدرسه در حال حاضر برای تحصیل طلاب علوم دینی استفاده می‌شود.

مدرسه قوام شیراز

این مدرسه در دوران قاجار توسط میرزا علی اکبر قوام الملک احداث شد. معماری این مدرسه مشابه معماری مدرسه آقا بابا خان شیراز است. این مجموعه چندین بار مورد مرمت و بازسازی قرار گرفته است. این مدرسه هم‌اکنون در خیابان لطفعلی خان زند و در نزدیکی نارنجستان قوام قرار دارد.

مدرسه منصوریه شیراز

بنای اولیه این مدرسه در سال 883 هجری قمری احداث شد. سالها بعد در اثر زلزله شیراز بنای مدرسه تخریب شد. لذا در سال 1308 بنای مدرسه بازسازی شد. این مدرسه هم‌اکنون نیز به عنوان یکی از مدارس علمیه شیراز در حال فعالیت است.

مدرسه مقیمیه شیراز

این مدرسه در دوران صفویه توسط فردی به نام حاجی محمد مقیم احداث شده است. البته این مدرسه نیز در زلزله سال 1269 هجری قمری کاملاً تخریب شد. بنای فعلی بنایی است که در سال 1402 هجری قمری بازسازی شده است. در حال حاضر طلاب علوم دینی در این حوزه علمیه شهر شیراز در حال تحصیل هستند.

مدرسه آیت الله معزی دزفول

مدرسه آیت الله معزی دزفول یکی از مدارس تاریخی ایران است که در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است. آیت الله محمدرضا معزی از بزرگان دزفول در دوران قاجار این حوزه علمیه را راه‌اندازی می‌کند. بنای این مدرسه از شاهکارهای معماری درونگرای جنوب ایران است.

مدرسه سعیدیه ارسنجان

یکی از مدرسه های تاریخی ایران در شهر ارسنجان استان فارس قرار دارد. مدرسه سعیدیه یکی از بناهای چهار ایوانی دوران صفویه است. این مدرسه توسط یکی از خیرین شهر ارسنجان احداث شده است. از همان زمان تاکنون طلاب علوم دینی در این مدرسه مشغول تحصیل هستند.

مدرسه کمالیه قشم

مدرسه تاریخی کمالیه قشم با قدمتی بیش از 300 سال یکی از جاهای دیدنی قشم محسوب می‌شود. این مدرسه در روستای بند حاج علی در غرب جزیره قشم واقع شده است. در کتابخانه این حوزه علمیه کتب خطی بسیار ارزشمندی در حوزه فقه و علوم اسلامی وجود دارد.

مسجد و مدرسه خان جهرم

این مدرسه قدیمی بنا بر کتیبه موجود در آن در زمان شاه سلیمان دوم صفوی احداث شده است. بانی ساخت این مدرسه فردی به نام حاج محمد حسن خان بوده است. این مدرسه علمیه که در غرب جهرم قرار دارد هنوز فعال است.

مدرسه علمیه درمیان

یکی از مدرسه های تاریخی ایران در روستای درمیان استان خراسان جنوبی قرار دارد. این بنا ظاهراً در دوران افشاریه احداث شده است.

مسجد و مدرسه مستوفی رشت

این مدرسه در زمان فتحعلی شاه قاجار توسط فردی به نام مستوفی سمیعی احداث شده است. داخل حیاط مدرسه کتیبه بسیار زیبایی وجود دارد که در نوع خود بی‌نظیر است. مسجد مستوفی فاقد گنبد و مناره است و عمده تزئینات آن در محراب انجام شده است.

مسجد و مدرسه حاج قنبرعلی خان تهران

این مدرسه قدیمی در دوران قاجار در خیابان مصطفی خمینی فعلی احداث شده است. این مدرسه یکی از مدرسه های قدیمی تهران است که در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. جالب است بدانید فیلم سینمایی مارمولک در این مکان فیلمبرداری شده است.

مسجد و مدرسه حکیم باشی تهران

مسجد و مدرسه حکیم باشی از مدرسه های قدیمی تهران در منطقه 13 شهرداری تهران است. گفته می‌شود این مجموعه در زمان فتحعلی شاه قاجار توسط میرزا احمد حکیم باشی وقف شده است. این مجموعه در خیابان پامنار ابتدای کوچه مروی واقع شده است.

مسجد و مدرسه فیلسوف الدوله تهران

مسجد و مدرسه فیلسوف الدوله از جاهای دیدنی منطقه 12 شهرداری تهران محسوب می‌شود. این مجموعه توسط پزشک مشهور دوره ناصری، میرزا کاظم فیلسوف الدوله احداث شده است. این مجموعه هم‌اکنون در خیابان مصطفی خمینی جنب امام‌زاده سید اسماعیل قرار دارد.

مسجد و مدرسه خان مروی تهران

بانی یکی از مدرسه های قدیمی تهران حاج محمد حسین خان ملقب به فخر الدوله است. او که حاکم مرو بوده در زمان فتحعلی شاه این مجموعه را احداث کرد. به همین دلیل این مجموعه تاریخی خان مروی یا فخریه خوانده می‌شود. یکی از امکانات ویژه این مدرسه کتابخانه غنی آن با بیش از 2000 جلد کتاب نفیس خطی است. این مدرسه در خیابان ناصر خسرو کوچه مروی واقع شده است.

مدرسه سپهداری اراک

این مدرسه هم‌زمان با ساخت بازار اراک توسط سپهدار اعظم اراک احداث شد. این مدرسه اولین مرکز علوم دینی در اراک است که به سبک مدارس صفویه به صورت چهار ایوانی احداث شده است. گنبد آجری این مدرسه بزرگترین گنبد موجود در بافت تاریخی اراک است. آیت الله گلپایگانی، آیت الله اراکی و آیت الله خمینی معروف‌ترین دانش‌آموختگان این مدرسه هستند. این مدرسه در حال حاضر با عنوان “حوزه علمیه امام خمینی” در حال فعالیت است.

مدرسه موسویه دامغان

مدرسه موسویه یا مدرسه آقا یکی از مدرسه های تاریخی ایران در استان سمنان است. این مدرسه توسط حاج موسی آقای قاجار احداث شده است. بنای آجری این مدرسه به صورت کثیرالاضلاع احداث شده است.

مدرسه حاج سلطان العلماء کاشمر

یکی از معروف‌ترین مدارس علمیه کاشمر مدرسه تاریخی حاج سلطان العلماء است. بنای این مدرسه در سال 1330 هجری قمری احداث شده است. این مدرسه هم‌اکنون در ابتدای خیابان امام قرار دارد.

مدرسه علیا فردوس یا مدرسه تاریخی تون

یکی از مدرسه های تاریخی ایران در شهرستان فردوس استان خراسان جنوبی قرار دارد. مدرسه علیا از جمله مدارس معروف ایرانی از نظر معماری است. ورودی بسیار زیبا و گودال باغچه‌ای هشت ضلعی در حیاط مدرسه از زیباترین بخش‌های این مدرسه است.

مدرسه اکبریه تبریز

یکی از مدرسه های تاریخی ایران مدرسه اکبریه تبریز است. این مدرسه در دوران قاجار توسط فردی به نام “میرزا علی اکبر خان” احداث شد. این مدرسه در حال تخریب بود ولی در سال 1367 به طور اصولی مرمت شد.

مدرسه جعفریه تبریز

این مدرسه در نیمه دوم قرن 11 هجری در بازار قدیمی تبریز احداث شده است. حیاط مدرسه به صورت هشت ضلعی طراحی شده که دور تا دور آن ساختمان دو طبقه زیبایی قرار دارد.

مدرسه طالبیه تبریز

این مدرسه در نیمه دوم قرن یازدهم توسط فردی به نام “حاج طالب خان” احداث شده است. البته بنای قدیمی در حال حاضر عمارت شمالی مدرسه محسوب می‌شود. عمارت شرقی مدرسه در سال 1327 هجری شمسی توسط یکی از تاجران نیکوکار تبریزی احداث شده است.

مدرسه های تاریخی ایران به سبک نوین

تا قبل از دوران قاجار آموزش کودکان هنوز در مکتب خانه صورت می‌گرفت. ادامه تحصیلات هم محدود به حوزه‌های علمیه و علوم دینی بود. به مرور زمان، نیاز به آموزش در حوزه علوم روز دنیا از جمله کشاورزی، صنعت و علوم نظامی احساس شد. اولین مرکز آموزشی در این حوزه دارالفنون بود که در واقع به تحصیلات عالی اختصاص داشت. البته گفته می‌شود پیش از دارالفنون کشیشی به نام “پرکینز” در ارومیه و کشیشی به نام “اوژن بوره” در تبریز مدارسی برای آموزش علوم جدید به کودکان راه‌اندازی کردند. اما مدرسه رشدیه اولین دبستان ایران بود که در آن کودکان به سبک نوین آموزشی الفبا و علوم جدید را می‌آموختند. میرزا حسن رشدیه مؤسس این مدرسه و مبدع سبک نوین آموزشی در ایران بود. ما در این بخش به معرفی مدرسه های تاریخی ایران با سبک نوین آموزشی می‌پردازیم.

مدرسه دارالفنون

دوران قاجار را می‌توان اوج شکوفایی مدارس ایران توصیف کرد. دارالفنون اولین مدرسه ایران بود که به سبک مدارس عالی اروپا تأسیس شد. این مدرسه با همت امیرکبیر برای آموزش علوم و فنون جدید راه‌اندازی شد. امیرکبیر هفت استاد اروپایی را برای تدریس در دارالفنون به ایران آورد. دارالفنون در حقیقت یک مدرسه متوسطه و یا به نوعی اولین دانشگاه ایران بود. این مدرسه در دوران پهلوی نیز در قالب یک دبیرستان به فعالیت خود ادامه داد. بعد از انقلاب اسلامی این مجموعه به مرکز تربیت معلم تبدیل شد. بعد از چندین سال این مجموعه به مرکز آموزش ضمن خدمت آموزش و پرورش تبدیل شد.

مدرسه رشدیه

میرزا حسن رشدیه را می‌توان یکی از اولین خیرین مدرسه‌ساز ایران معرفی کرد. او اولین دبستان ایران به سبک مدارس نوین را در تبریز احداث کرد. او که قصد خروج از کشور را داشت به خاطر آمار بالای بیسوادان ایران از این امر منصرف شد. او ابتدا به دارالمعلمین بیروت رفت تا شیوه تدریس را بیاموزد. پس از گذراندن دوره آموزشی در بیروت او توانست سبک نوین آموزش الفبا به کودکان را ابداع کند. او اولین مدرسه خود را در ایروان تأسیس کرد. بعدها به ایران آمد و با همراهی خانواده مدرسه رشدیه تبریز را تأسیس کرد. سبک آموزشی او بسیار مورد استقبال کودکان و خانواده‌ها قرار گرفت. اما تا سالهای متمادی با فعالیت رشدیه مخالفت می‌شد و در کار او کارشکنی می‌کردند. اما در نهایت او توانست جایگاه سبک نوین آموزش در ایران را تثبیت نماید.

مدرسه شوکتیه

سومین مدرسه نوین ایران پس از دارالفنون تهران و رشدیه تبریز در بیرجند تأسیس شد. مدرسه شوکتیه در محل موقوفات شوکت الملک اول با عنوان حسینیه احداث شد. ده سال بعد این مکان به اولین مدرسه شهر بیرجند تبدیل شد. این مدرسه ابتدا فقط دبستان بود و بعدها دبیرستان هم به آن افزوده شد. مدرسه شوکتیه هم‌اکنون یکی از آثار تاریخی و جاهای دیدنی بیرجند به شمار می‌رود.

مدرسه سعادت بوشهر

مدرسه سعادت بوشهر اولین مدرسه جنوب ایران است. این مدرسه توسط احمد خان دریابیگی در سال 1278 هجری شمسی احداث شد. او که حاکم وقت بوشهر بود برای راه‌اندازی مدرسه از مظفرالدین شاه کمک خواست. بعد از کمک شاه این مدرسه به نام سعادت مظفری مشهور شد. این مدرسه منشأ خدمات بسیاری در منطقه بود. بسیاری از معلمان این مدرسه بعدها در شهرهای اطراف، مدرسه تأسیس کردند.

مدرسه هدایت کازرون

یکی از مدارس تاریخی ایران مدرسه هدایت کازرون است. مدرسه هدایت کازرون توسط خسرو مؤدب در سال 1279 هجری شمسی راه‌اندازی شد.

مدرسه محمدیه بندرلنگه

مدرسه محمدیه از مدرسه های قدیمی ایران است که در سال 1290 تأسیس شد. محل این مدرسه خانه‌ای متروکه بود که با کمک خیرین به مدرسه تبدیل شد.

مدرسه احمدیه زابل

اولین مدرسه به سبک نوین در زابل در زمان احمد شاه قاجار راه‌اندازی شد. این مدرسه در سال 1298 هجری شمسی تأسیس شد. سبک آموزش در این مدرسه به گونه‌ای بود که دانش‌آموزان در کلاس چهارم متون دشواری چون کلیله و دمنه را به سادگی حفظ می‌کردند. دانش آموزان این مدرسه در سال ششم عربی، انگلیسی و فرانسه نیز می‌آموختند.

مدرسه حیاتی کرمان

یکی از مدرسه های تاریخی ایران مدرسه تاریخی حیاتی در شهر کرمان است. بنای این مدرسه ابتدا در اختیار بانک شاهنشاهی ایران انگلیس قرار داشت. سپس در سال 1320 دبستان دخترانه حیاتی به این مکان منتقل شد. نامگذاری این مدرسه به احترام بانو بی‌بی جان حیاتی شاعر کرمانی بوده است. در حال حاضر در این مکان موزه مشاغل کرمان برپا شده است.

مدرسه گلستان بوشهر

بر اساس مستندات موجود مدرسه گلستان بوشهر توسط انگلیسی‌ها احداث شده است. این مکان ابتدا محل حکمرانی شیخ نصر و بعد اداره پست بود. از سال 1322 مدرسه گلستان در این مکان برپا شد. قدمت بنای این مدرسه به دوران قاجاریه باز می‌گردد.

مدرسه پهلوی بیله سوار

یکی از قدیمی ترین مدارس اردبیل مدرسه امام خمینی در شهرستان بیله سوار است. این مکان در زمان محمد علی شاه و احمد شاه مکتب خانه‌ای خشتی بوده است. در اواخر سلطنت احمدشاه بنای خشتی تخریب شده و با هزینه مردم منطقه بازسازی می‌شود .مدرسه جدید با عنوان مدرسه پهلوی آغاز به کار می‌کند. پس از انقلاب این مدرسه با نام مدرسه امام خمینی به فعالیت خود ادامه می‌دهد.

دبیرستان شریعتی زنجان

یکی از مدرسه های تاریخی ایران دبیرستانی است که در سال 1313 هجری شمسی در زنجان افتتاح شده است. این مدرسه با وسعت بیش از 30 هزار متر مربع یکی از بزرگترین مدارسی است که در دوره پهلوی احداث شده است. این مدرسه هم‌اکنون در حد فاصل چهار راه سعدی و دروازه رشت قرار دارد.

دبیرستان امام خمینی آمل

این مدرسه در زمان پهلوی اول احداث شده و یکی از مدارس ماندگار ایران است. این بنا جزو مدارسی است که در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. این مدرسه هم‌اکنون با نام دبیرستان امام خمینی در حال فعالیت است.

دبیرستان ایرانشهر یزد

دبیرستان ایرانشهر اولین دبیرستان دولتی یزد است که در سال 1306 راه‌اندازی شد. زمین این مدرسه توسط یکی از خیرین یزدی به اداره فرهنگ اهدا شد. طراحی بنای مدرسه توسط آندره گدار و به سبک ساسانی انجام شد و اجرای آن بر عهده استادکاران یزدی قرار گرفت. این مدرسه با امکانات کامل اعم از آزمایشگاه، کتابخانه و سالن نمایش تجهیز شده بود. این مدرسه هم‌اکنون در خیابان ایرانشهر یزد قرار دارد.

مدرسه مارکار یزد

این مدرسه توسط یک بازرگان هندی برای کودکان زرتشتی یزد راه‌اندازی شد. مدرسه مارکار در دوره پهلوی اول با نام پردیس مارکار یزد افتتاح شد. این مجموعه شامل دبستان، دبیرستان و پرورشگاه بود. در حال حاضر موزه تاریخ و فرهنگ یزد در ساختمان قدیمی پرورشگاه مارکار برپا شده است.

مدرسه رشیدی رشت

مدرسه رشیدی همان دانشسرای عالی رشت است که بیش از صد سال از عمر آن می‌گذرد. ظاهراً این دانشسرا برای تربیت معلمان احداث شده بود. کسانی که دوره دو ساله این دانشسرا را با موفقیت طی می‌کردند با پایه یک آموزگاری در دولت استخدام می‌شدند. متأسفانه این بنا در حال حاضر متروکه و در حال تخریب است.

مدرسه البرز تهران

یکی از مدرسه های قدیمی تهران که به نوعی نماد آموزش نوین به شمار می‌رود مدرسه البرز است. این مدرسه در سال 1252 به عنوان یک دبستان آغاز به کرد. در سال 1278 هجری شمسی به مدیریت دکتر جردن به دبیرستان تبدیل شد. از سال 1319 مدیریت این مدرسه به ایرانیان واگذار شد و نام البرز برای آن انتخاب شد. دبیرستان البرز یکی از معروف ترین مدرسه های قدیمی ایران است.

دبیرستان فیروز بهرام تهران

دبیرستان فیروز بهرام یکی از مدرسه های قدیمی تهران است که در سال 1311 هجری شمسی راه‌اندازی شده است. این مدرسه توسط انجمن زرتشتیان و یکی از زرتشتیان احداث شد. این فرد نیکوکار این مدرسه را به یادگار فرزندش فیروز بهرامجی احداث کرد. معماری این بنا مانند کاخ شهربانی ترکیبی از معماری کهن ایرانی و معماری اروپایی است. بنای این مدرسه در سال 1375 زیر نظر سازمان میراث فرهنگی بازسازی شد.

دبیرستان انوشیروان دادگر تهران

پس از ساخت دبیرستان فیروز بهرام نیاز به دبیرستانی برای دختران احساس شد. لذا بانویی زرتشتی از خاندان موبدان هندی ساخت مدرسه‌ای برای دختران را بر عهده گرفت. دبیرستان انوشیروان در سال 1315 هجری شمسی راه‌اندازی شد. معماری این بنا تشابه زیادی با دبیرستان البرز و مدرسه ژاندارک دارد. این مدرسه در خیابان انقلاب بین حافظ و ولیعصر واقع شده است.

مدرسه ژاندارک تهران

این مدرسه در اواخر دوره قاجار توسط فرانسوی‌ها برای دختران ارمنی ایران احداث شد. نیکلای مارکوف معمار روس مقیم تهران طراحی این بنا را بر عهده داشت. سبک معماری این مدرسه تلفیقی از معماری ایرانی و اروپایی است. پس از انقلاب این مدرسه در اختیار آموزش و پرورش قرار گرفت.

هنرستان امام صادق(ع) تهران

پروژه ساخت این مجموعه در سال 1320 آغاز شد. ابتدا کاربری دیگری برای این بنا در نظر گرفته شده بود ولی بعدها به آموزشگاه حرفه‌ای کار و دانش تبدیل شد. پس از انقلاب این مجموعه با عنوان آموزشکده فنی امام صادق(ع) فعالیت می‌کرد. سال 1365 آموزشکده فنی به مکان دیگری منتقل شد و این مرکز به عنوان هنرستان به کار خود ادامه داد.

هنرستان صنعتی تهران

این مدرسه یک سال پس از مشروطه با 40 شاگرد کار خود را آغاز کرد. این مدرسه با مشارکت ایران و آلمان احداث شد. طرح و نقشه بنا را مهندسان آلمانی و اجرای کار را مهندسان ایرانی بر عهده داشتند. این مجموعه پس از انقلاب با نام هنرستان شهید بهشتی به کار خود ادامه داد.

مدرسه نوین امید قزوین

مدرسه نوین امید اولین مدرسه پسرانه قزوین بود که با 4 کلاس درس راه‌اندازی شد. جمعی از رجال قزوین که در انجمن معارف عضو بودند در سال 1283 هجری شمسی این مدرسه را تأسیس کردند. این مدرسه هم‌اکنون در خیابان هلال احمر قزوین قرار دارد.

دبستان دیانت قزوین

این مدرسه نیز در دوران قاجار و در سال 1306 هجری شمسی آغاز به کار کرده است. این مدرسه تا سال 1329 خصوصی بود و پس از آن به یک مدرسه دولتی تبدیل شد. در حال حاضر این مدرسه به موزه فرهنگ و آموزش قزوین تبدیل شده است. اشیاء و اسناد متعلق به صد سال آموزش و پرورش استان در این مکان به نمایش گذاشته شده است.

دانشسرای مقدماتی پسرانه اهواز

دانشسرای مقدماتی پسرانه اهواز از جمله مدارس تاریخی ایران است که در دوره پهلوی اول احداث شده است. بر طبق کاشی سردر این مدرسه سال تأسیس بنا 1314 هجری شمسی ذکر شده است. این بنا هم‌اکنون در اختیار آموزش و پرورش قرار دارد و به عنوان دبیرستان دخترانه حجاب در حال فعالیت است.

مدرسه شاهپور رشت

یکی از مدرسه های تاریخی ایران مدرسه شاهپور رشت است که در دوران قاجار احداث شده است. این مدرسه در سال 1298 هجری شمسی در فضایی وسیع و با امکانات کامل راه‌اندازی شد. این مدرسه در طول سالها بارها تغییر نام داشته است. در جریان انقلاب اسلامی نام این مجموعه به آزادگان تغییر یافت. ولی بعدها در زمان مدیریت محمد باقر نوبخت نام مدرسه به شهید بهشتی تغییر یافت.

مدرسه حکیم نظامی آستارا

این مدرسه در سال 1287 هجری شمسی با کمک مردم احداث شد. این بنا بر اساس معماری بومی مناطق شمالی ایران احداث شده است. مدرسه حکیم نظامی قدیمی ترین مدرسه شمال ایران است و از نمادهای فرهنگی آستارا به شمار می‌رود.

مدرسه تومانیان تبریز

اولین مدرسه دخترانه تبریز برای دختران ارمنی ساکن تبریز در سال 1274 هجری شمسی احداث شد. این مدرسه را دو برادر به یاد خواهر فقید خود “تامارا تومانیان” احداث کردند. معماری بنای این مدرسه ترکیبی از معماری کلیساهای ارمنی و بناهای قاجاریه است. این مدرسه وقفی بوده و در اختیار شورای خلیفه‌گری ارامنه آذربایجان قرار دارد.

دبیرستان توحید تبریز

یکی از مدارس قدیمی تبریز دبیرستان توحید با نام قدیمی دبیرستان پروین است. این دبیرستان در دوره پهلوی اول احداث شد. این مدرسه هم‌اکنون نیز در حال فعالیت است.

مدرسه محمدیه تبریز

این مدرسه در سال 1295 هجری شمسی به همت دکتر عباس لقمان ادهم احداث شد. گفته می‌شود این مدرسه پس از دبیرستان البرز دومین مدرسه قدیمی ایران است. نام این مدرسه در سال 1313 هم‌زمان با جشن هزاره فردوسی به دبیرستان فردوسی تغییر یافت.

هنرستان وحدت تبریز

این هنرستان ابتدا در سال 1309 در یک منزل شخصی و تنها با دو رشته آهنگری و درودگری آغاز به کار کرد. در سال 1319 مکان فعلی برای احداث بنای مدرسه در اختیار متولیان قرار گرفت. پروژه ساخت مدرسه تا سال 1332 طول کشید. این مؤسسه هم‌اکنون یکی از هنرستان‌های پیشرو در کشور است.

مدرسه ملی ناصری خلخال

این مدرسه در سال 1284 هجری شمسی توسط ناصر روایی در خلخال راه‌اندازی شد. در آن زمان در تمام آذربایجان تنها شهر تبریز دارای مدرسه بود. او مدیریت مدرسه را به میرزا محمد تقی معروف به حاج معلم سپرد. در این مدرسه از دانش‌آموزان شهریه دریافت نمی‌شد. مخارج مدرسه را شخص ناصر روایی و با کمک بزرگان شهر تأمین می‌کرد.

مدرسه فرانسوی‌ها اصفهان

این مدرسه در سال 1281 هجری شمسی توسط مسیحیان کاتولیک اصفهان تأسیس شد. این بنا یک مدرسه شبانه‌روزی با امکانات کامل است. مدرسه فرانسوی‌ها به سبک معماری تلفیقی ایرانی- اروپایی احداث شده است.

دبیرستان سعدی اصفهان

این دبیرستان در سال 1314 به عنوان یک مدرسه مالیه آغاز به کار کرد. این مؤسسه تا سال 1356 بزرگترین و مهمترین دبیرستان اصفهان بود. طراحی بنای مدرسه سعدی اصفهان بر عهده آندره گدار فرانسوی بوده است. در حال حاضر این بنا در اختیار دفتر توسعه سینمایی سوره قرار دارد.

هنرستان فنی ابوذر اصفهان

این مجموعه در سال 1315 با مسئولیت کلنل کاظم خان سیاح در خانه یکی از تجار اصفهانی تأسیس شد. سپس صور اسرافیل حاکم وقت اصفهان زمینی در اختیار این مؤسسه قرار داد. در حال حاضر تنها ساختمان اداری و آموزشی بنای قدیمی موجود است.

دبیرستان بهشت آئین اصفهان

این مؤسسه اولین دبیرستان دخترانه اصفهان است که در زمان مظفرالدین شاه قاجار تأسیس شد. این مدرسه توسط مبلغان مذهبی انگلیس در اصفهان تأسیس شد. البته بنای قدیمی مدرسه در جنگ تحمیلی تخریب شد.

مدرسه کانانیان اصفهان

تعدادی از مدرسه های تاریخی ایران مدارس ارمنیان ایران است. مدرسه کانانیان اصفهان در سال 1284 هجری شمسی تأسیس شد. گئورگ کانانیان یکی از مدیران مدارس ارمنیان در مسکو بود که این مدرسه به یادبود او احداث شد. فعالیت این مدرسه در سال 1389 متوقف شد.

دبیرستان هراتی اصفهان

این مدرسه در سال 1333 توسط محمد شیخ زاده هراتی یزدی تأسیس شده است. این مدرسه هنوز به عنوان یک دبیرستان پسرانه فعال است. کاشی‌کاری‌های زیبای این مدرسه هنر هنرمند معروف اصفهانی محمد علی مقضی است.

مدرسه نمازی شیراز

در سال 1292 هجری شمسی حاج محمد حسین نمازی مدرسه‌ای چهار کلاسه در شیراز تأسیس نمود. او که از بزرگان و خیرین شیراز بود کلیه مخارج مدرسه و حتی هزینه اطعام دانش‌آموزان را بر عهده گرفت. مدرسه نمازی گسترش یافته و به عنوان یکی از مدارس شیراز در حال فعالیت است.

هنرستان شهید جوانمردی شیراز

این مدرسه در باغی با قدمت حدود 250 سال قرار دارد که ابتدا خانه حاج ابراهیم خان کلانتر بود. بعدها با احداث دانشسرای دخترانه کشاورزی این باغ با نام باغ سالاری در اختیار عموم قرار گرفت. در حال حاضر سه مجموعه در این باغ در حال فعالیت هستند. مدرسه ابوذری، هنرستان جوانمردی و سازمان فنی و حرفه‌ای هریک در بخش‌های جداگانه مشغول به کار هستند.

مدرسه صفوی اردبیل

یکی از مدرسه های تاریخی ایران در شهر اردبیل و در دوره پهلوی احداث شده است. طراحی بنای این مدرسه بر عهده مهندسان آلمانی بوده است. این مدرسه پس از انقلاب در اختیار آموزش و پرورش قرار گرفته است. در حال حاضر این مدرسه با عنوان دبیرستان پسرانه شاهد ناحیه یک در حال فعالیت است.

دبیرستان شهید مدرس شهر ری

یکی از مدرسه های تاریخی ایران مدرسه شهید مدرس شهر ری است. این مجموعه قدمت زیادی دارد و به عنوان یکی از مدارس ماندگار معرفی شده است.

دبیرستان رازی آبادان

این مدرسه در سال 1302 هجری شمسی افتتاح شده است. افراد سرشناس زیادی از قبیل ناصر تقوایی و نجف دریابندری در این مدرسه تحصیل کرده‌اند. در دهه سی این مدرسه کانون فعالیت‌های سیاسی بوده است. این مدرسه در حال حاضر به دلیل بازسازی تعطیل است.

مدرسه چمران ارومیه

این مدرسه نیز از مدرسه های تاریخی ایران است که در دوران پهلوی احداث شده است. این مجموعه در آن دوران با نام دانشسرای پسران راه‌اندازی شد. این مدرسه هم‌اکنون در خیابان دانش ارومیه قرار دارد و فعال است.

دبیرستان 22 بهمن ارومیه

این مدرسه در ابتدا دبیرستان پهلوی نام داشت و در سال 1312 آغاز به کار کرد. بعد از چندی در سال 1327 به نام دبیرستان رضا شاه کبیر تغییر نام پیدا کرد. پس از پیروزی انقلاب نیز این مجموعه با عنوان دبیرستان شریعتی به کار خود ادامه داد. در حال حاضر این مکان با عنوان مدرسه 22 بهمن به موزه آموزش و پرورش تبدیل شده است.

دبیرستان لعیا خوی

این مؤسسه از مدرسه های قدیمی ایران است که در زمان قاجار احداث شده است. این مدرسه در گذشته با نام مدرسه حکیمه شناخته می‌شد. این مدرسه هم‌اکنون به عنوان یک دبیرستان دخترانه در حال فعالیت است.

دبیرستان عمر خیام نیشابور

این مدرسه قدیمی ترین مدرسه به سبک نوین در منطقه خراسان است. دبیرستان عمر خیام در سال 1319 در دوره پهلوی احداث شده است. این مدرسه هم‌اکنون نیز در حال فعالیت است و قسمتی از آن به موزه تبدیل شده است.

هنرستان سید جمال الدین اسدآبادی مشهد

این هنرستان صنعتی در سال 1337 تأسیس شده است. البته قدمت بنای مدرسه بیشتر است و سالها در اختیار وزارت نفت بوده است. این مجموعه هم‌اکنون نیز به عنوان یکی از هنرستان‌های برتر کشور در حال فعالیت است.

دبیرستان آمنه مود

مود شهری کوچک در شهرستان سربیشه و در نزدیکی بیرجند است. در سال 1307 هجری شمسی شیخ علی اصغر فاضلی، مدیر مدارس شوکتیه بیرجند، این مدرسه را در خانه‌ای استیجاری راه‌اندازی می‌کند. بنای فعلی مدرسه در سال 1318 احداث شد و در زمان اندکی تا سطح دبیرستان نیز گسترش یافت. این مدرسه در حال حاضر نیز به عنوان یکی از مدارس دخترانه شهر مود در حال فعالیت است.

دبیرستان شریعتی همدان

این مدرسه در سال 1330 با نام مدرسه رضا شاه پهلوی آغاز به کار کرده است. البته بنای مدرسه سالها پیش توسط انگلیسی‌ها احداث شده و کاربری آن اردوگاه بوده است. در مبارزات انقلابی، جوانان همدانی به نشانه اعتراض عکس دکتر شریعتی را بر سر در این مدرسه نصب می‌کنند. از آن پس نام شریعتی برای این مدرسه ماندگار می‌شود.

دبیرستان ابن سینا همدان

ساختمان این مدرسه در سال 1284 هجری شمسی احداث شده است. این مدرسه در ابتدا به عنوان مدرسه آمریکایی‌ها در حال فعالیت بود. بعدها در سال 1319 این مدرسه به وزارت فرهنگ ایران واگذار شد. در حال حاضر این مکان به یک موزه عمومی تبدیل شده است.

دبیرستان کزازی کرمانشاه

این مدرسه در سال 1307 با عنوان مدرسه احمدیه کار خود را آغاز نمود. پس از انقلاب نیز سالهای متمادی این مدرسه در حال فعالیت بود. از سال 1388 این مدرسه به موزه آموزش و پرورش کرمانشاه تبدیل شده است.

دیگر مدارس تاریخی ایران

از دیگر مدارس تاریخی ایران می‌توان از مدرسه کریم ایشان گلستان نام برد.

مدرسه های معروف ایرانی از نظر معماری

مدارس یکی از مهمترین بناهای عمومی شهر هستند. لذا معماری مدارس مطابق با شرایط جامعه و نیازهای سیستم آموزشی انتخاب می‌شود. در گذشته مکتب خانه و پس از آن حجره‌های طلبگی تنها فضای آموزشی در ایران بودند. با توجه به نیازهای زندگی طلبگی، معماری بسیاری از مدرسه های تاریخی ایران مطابق با الگوی سنتی معماری ایرانی بود. مدرسه دو در مشهد و مدرسه غیاثیه خرگرد دو نمونه درخشان معماری ایرانی در دوره تیموریان هستند. مدرسه چهار باغ اصفهان از دیگر مدرسه های معروف ایرانی از نظر معماری است که در زمره بناهای چهار ایوانی قرار می‌گیرد. مدرسه آقابزرگ کاشان نیز شاهکاری در میان مدرسه های تاریخی ایران است.

با تغییر ساختار نظام آموزشی معماری مدرسه های ایران نیز به تقلید از معماری اروپایی صورت گرفت. البته در این میان معماران هنرمندی با تلفیق معماری ایرانی و اروپایی، مدرسه های معروف ایرانی از نظر معماری را خلق کردند. در این زمینه مدرسه دارالفنون به عنوان اولین مرکز آموزشی نوین ایران قابل تأمل است. گرچه در معماری بنای این مرکز نوآوری اندکی دیده می‌شود. مدرسه البرز، مدرسه ژاندارک، مدرسه فیروز بهرام و مدرسه انوشیروان از دیگر مدارس معروف ایرانی از لحاظ معماری هستند.

زیباترین مدرسه ایران

معماری مدرسه های تاریخی ایران همانند مساجد و خانه‌های تاریخی ایران بسیار جالب توجه است. لذا انتخاب زیباترین مدرسه ایران کار بسیار دشواری است. بسیاری از مدرسه های تاریخی ایران که به عنوان مدرسه علمیه احداث شده‌اند مملو از تزئینات تماشایی معماری ایرانی-اسلامی هستند. به ویژه آن که در اغلب موارد حوزه علمیه و مسجد در کنار یکدیگر و یا تلفیق شده با هم طراحی می‌شدند. لذا وجود کاشی‌کاری‌ها و گچ‌کاری‌های زیبا و هنرمندانه در مدرسه های تاریخی ایران دور از انتظار نیست. اما شاید بتوان مدرسه چهارباغ اصفهان را به دلیل تزئینات خاص و شاهانه آن زیباترین مدرسه ایران توصیف کرد. البته مدرسه های تاریخی ایران در دیگر شهرها از قبیل مدرسه خان شیراز، مدرسه سردار قزوین، مدرسه غیاثیه خواف، مدرسه هدایت ارومیه و مدرسه مطهری تهران هم جزو مدارس زیبای ایران هستند.

البته مدارس نوین ایران که معماری آنها تلفیقی از معماری ایرانی و اروپایی است هم در نوع خود قابل توجه هستند. در این زمینه سبک‌های مختلفی به کار رفته که هرکدام زیبایی خاص خود را دارند. مدرسه البرز تهران را می‌توان اولین گزینه در فهرست زیباترین مدارس نوین ایران قرار داد. پس از آن مدرسه فیروزبهرام تهران با معماری چشم‌نواز خود در رده دوم قرار دارد. مدرسه انوشیروان تهران نیز بدون تردید در فهرست زیباترین مدارس ایران قرار می‌گیرد. در آخر نیز مدرسه تومانیان تبریز قرار دارد که در عین سادگی معماری خاص و خیره کننده‌ای دارد.

مدارس ایران در زمان پهلوی

در مورد نظام آموزشی در زمان شاه حرف و حدیث بسیاری وجود دارد. اما حقیقت این است که این دوران نه آنطور که سلطنت‌طلبان می‌گویند درخشان و نه آنطور که مخالفان اصرار دارند بی‌ثمر بوده است. مسئله مهم این است که مسئله آموزش نیز همانند تمام حوزه‌های دیگر متأثر از شرایط زمانه و تصمیمات حکومت است. از آنجایی که حکومت پهلوی و در رأس آن رضاشاه داعیه اصلاحات داشت این تغییر و اصلاح در نظام آموزشی کشور نیز اعمال شد. در حقیقت رضا خان و مشاوران او در صدد بودند برای تغییر جامعه سنتی، نسلی همراه و هم‌عقیده با خود پرورش دهند. اما عمده اقدامات او به تأسیس دانشگاه و کالج و اجازه ورود آموزش به سبک اروپایی در ایران بود. مدرسه عالی علوم سیاسی، مدرسه فلاحت، آموزشگاه عالی پرستاری، دارالمعلمین مرکزی، مدرسه طب و در نهایت دانشگاه تهران حاصل اقدامات این دوره است.

البته با تأسیس دارالمعلمین و دانشسرا در شهرهای مختلف و اجرای طرح سپاه دانش، نیروی انسانی مورد نیاز برای تدریس تأمین شد. هم‌زمان با این اقدامات، افزایش جمعیت و گسترش شهرها ضرورت احداث مدارس جدید را ایجاد کرد. در واقع بر حسب نیاز جامعه اقشار مختلف اعم از سرمایه‌داران، خیرین و افراد با گرایش‌های خاص اقدام به تأسیس مدرسه کردند. حکومت پهلوی نیز بر اساس اصلاحات خود از تأسیس مدارس به سبک نوین حمایت کرد. به همین دلیل بسیاری از مدرسه های قدیمی ایران در دوره پهلوی احداث شدند اما بانی آنها لزوماً حکومت نبوده است. بر همین اساس اولین مدارس اسلامی مانند مدرسه علوی یا مدرسه کمال نیز در همین سالها در تهران تأسیس شدند.

مدرسه های قدیمی تهران

معروف‌ترین مدرسه های قدیمی تهران مدارسی هستند که در بخش‌های قبلی آنها را معرفی کردیم. مدرسه البرز، مدرسه فیروز بهرام، مدرسه انوشیروان دادگر و مدرسه ژاندارک اسامی آشنای این مدارس هستند. اما برخی مدرسه های قدیمی تهران اقدام به بازسازی بنا کردند. از جمله مدرسه کمال تهران که یکی از مدارس مهم و معروف تهران قدیم بوده است. در کنار آن، مدارسی هم هستند که به یک دوره بعد از این مدارس تعلق دارند. مؤسساتی از قبیل مدرسه علوی، مدرسه رفاه و مدرسه روش نو نیز از مدرسه های قدیمی تهران هستند که در دهه سی احداث شدند.