گورستان ها و مقابر ایران نشان دهنده‌ي دیدگاه و طرز تفكر مردمان نسبت به مرگ است و نيز بازگو كننده‌ي تاریخ، قدمت قوم و ملت‌ها است. در اين محتوا تلاش شده است تا به گورستان هاي ايران، آرامگاه‌ها و مقابر ايران با توجه به اقليم ايران، شيوه‌هاي تدفين در آرامگاه‌ها دوره دوره‌هاي مختلف تاريخي ايران، آرامگاه در دوره سه هزار تا هشت هزار سال پيش از ميلاد مسيح و تدفين در مادها و هخامنشيان بپردازیم. همینطور به تدفين در دوره اشكانيان و ساسانيان، تدفين در دوره‌ي سامانيان، تدفين در مقابردوره‌ي از آل زيار تا سلجوقيان، تدفين درآرامگاه‌هاي دوره‌ي ايلخانان، تدفين در مقابر دوره‌ي تيموريان، آرامگاه‌ها در دوره صفويان و قاجار، مقابر در دوره پهلوي و دوره معاصر پرداخته شود.
براستی در طول تاریخ بشریت، مهمترین آثار معماری، مربوط به تدفين مردگان است. در واقع ترس از فراموش کردن شخص متوفي و ياد او، گرايش به ساختن مقابر را در بين ملت‌هاي گوناگون ایجاد کرده است. آرامگاه‌ها و گورستان‌هاي تاريخي در یادآوری و شناخت تاريخ و تمدن كمك به سزايي به ملت‌ها كرده است.
گورستان هاي ايران
شيوه تدفين در گورستان‌ها از آغاز روستانشيني و يكجانشيني در ايران آغاز شده است. در كنار تمدن‌هاي باستاني مثل تمدن مارليك، سيلك، جيرفت و غيره قبرستان‌ها نيز شكل گرفتند. اشيا و وسايل كشف شده در گورستان هاي تاريخي و باستاني ايران بيانگر اين مطلب است كه پيشينيان چه برداشتي و عقيده‌ي نسبت به مرگ داشتند.
از گورستان هاي تاريخي ايران كه هنوز تخريب نشده‌اند. مي‌توان به قبرستان دانسفهان در استان قزوين، قبرستان صخره‌ای سیراف در استان بوشهر، گورستان باستانی خانقاه گیلوان در شهرستان خلخال، قبرستان گشت سراوان استان سیستان و بلوچستان نام برد. همینطور از گورستان سنگی تپه کوهساران در استان خوزستان، گورستان روستای گته ده در شهرستان ساوجبلاغ و گورستان چنار در شهر ايلام اشاره كرد.
آرامگاه‌ها و مقابر ايران با توجه به اقليم ايران
معماري آرامگاه‌هاي ايران علاوه بر تاثیرگرفتن از فرهنگ و باور اقوام و دوره‌هاي مختلف تاريخي ايران، از خصوصیات اقلیمی و توپوگرافی نيز تاثير گرفته است. به عنوان مثال مقبره‌هاي چهار طاق گنبد دار با الگو گرفتن از آتشكده‌ها در سراسر ايران ساخته شده است. اما اين آرامگاه‌ها نيز از نوع و فرم گنبد ساخته شده، تزئينات داخلي و خارجي، مصالح به كار رفته با هم ديگر در نقاط مختلف ایران متفاوت هستند. براي مثال با توجه به نوع آب و هوا مرطوب شمال كشور، مقابر چهار گوش داراي مصالح مقاوم و گنبد مخروطي شكل است. در مناطق گرم و خشك و مركز ايران مقابر چهار گوش با مصالح گل و خشت بنا شده‌اند.
گنبد آرامگاه‌هاي چهار گوش در سراسر ايران داراي فرم‌هاي مثل رك، نار، ارچين يا دندانه‌داراست. در حالي كه برج‌هاي آرامگاهي در شمال كشور رايج است. هر چند براي اولين بار اين مقابر در شهر ري شكل گرفته است. برج‌هاي آرامگاهي در استان‌هاي جنوب كشور گسترش ندارند.
شيوه‌هاي تدفين در آرامگاه‌ها در دوره‌هاي مختلف تاريخي ايران
شيوه‌هاي تدفين در دوره‌هاي مختلف تاريخي ايران، بر اساس انديشه و باورهاي مردمان نسبت به مرگ و دنياي بعد مرگ در هر دوره‌ي تاريخي صورت گرفته است.
آرامگاه دوره سه هزار تا هشت هزار سال پيش از ميلاد مسيح
در دوره سه هزار تا هشت هزار سال پيش از ميلاد مسيح، طبق آثار باستاني به دست آمده در تمدن ايلام در چغازنبیل استان خوزستان تدفين به صورت مقابر زیرزمینی بوده است. تدفين در زير اتاق در زيگورات سيلك و تدفين به شكل گور خمره به حالت جنيني در گورستان نزديك به تپه سيلك صورت گرفته است..
در ساير تمدن‌هاي ايران نيز مثل شهر سوخته در تمدن جيرفت و تمدن زيويه تدفين در خاك همراه با اشياي سفالي صورت مي‌گرفت. گورستان شهر سوخته يكي از قديمي ترين گورستان هاي تاريخي ايران است. خاكسپاري مردگان حتي در اين دوره تاريخي با لباس و حتي كفن ( پارچه‌ي كه دور مرده پيچيده شده ) به همراه وسايل شخص متوفي صورت مي‌گرفت.
تدفين در دوره مادها و هخامنشيان
تدفين در مادها به صورت آرامگاه‌هاي گور دخمه‌ي يا صخره‌ي صورت مي‌گرفت. ظاهرا شرايط جغرافيايي در شكل‌گيري اين نوع تدفين نقش داشته است. چرا كه اين مقابر بيشتر در بخش كوهستاني ايران يعني در استان‌هاي غرب كشور مشاهده شده است. هخامنشيان نيز به تبع مادها به تدفين گورهاي صخره‌ي روي آوردند. نیالودن خاك در آيين مزدايي شايد يكي از علت‌هاي گرايش شاهان هخامنشي به اين نوع تدفين است.
تدفين در دوره اشكانيان
تدفين در دوره اشكانيان تحت تاثير آيين ميترائيسم صورت گرفته است. در اين دوره تدفين در تابوت به حالت جنيني در آرامگاه‌هاي چهار گوش و سنگي همراه با مجسمه‌ها صورت گرفته است.
تدفين در دوره ساسانيان
دوره ساسانيان متفاوت‌ترين دوره در تدفين مردگان در ايران است. در اين دوره با توجه به آيين زرتشتي، مردگان در برج خاموشان يا دخمه در بالاي بلندي قرار مي‌دادند. تا گوشت مردار توسط پرندگان و حيوانات وحشي خورده شود. سپس استخوان‌ها در چاه دخمه و يا در استودان (حفره‌ی که به صورت چهارگوش یا نامنتظم در داخل کوه کنده شده ) دفن مي‌شد. طبق عقايد آيين زرتشت، دفن مردگان موجب آلودگي خاك مي‌شد. دخمه زرتشتيان يزد و دخمه زرتشتيان كرمان، دخمه‌هاي باقي‌مانده از اين دوره است.
تدفين در دوره‌ي سامانيان
در دوره‌ي سامانيان آرامگاه‌ها به صورت چهارگوش گنبددار ساخته شده‌اند. در اين دوره ساخته آرامگاه‌ها و مقابر طبق اصول معماري آتشكده‌ها صورت گرفته است. هر چند طبق سفارش اسلام، گورها بايستي ساده و بدون تزئينات باشد. اما مقابر در ايران و ساير كشورهاي اسلامي همچنان باشكوه ساخته مي‌شد.
تدفين در مقابردوره‌ي از آل زيار تا سلجوقيان
تدفين در دوره‌ي بعد از سامانيان نيز بر اساس معماري آتشكده‌ها چهار طاق گنبد دار صورت گرفته است. با این تفاوت که برج‌هاي آرامگاهي از دوره‌ي آل زيار شروع به احداث شده است. شاخص‌ترين اين آرامگاه‌ها، برج لاجیم در استان مازندران و گنبد قابوس در استان گلستان است. در واقع گنبد قابوس، سرآغاز ساخت برج‌هاي آرامگاهي در ايران است.
اوج ساخت برج‌هاي آرامگاهي در دوره‌ي سلجوقيان ساخته شده است. كه اين برج‌ها در پلان‌هاي مدور و چند وجهي ساخته شده‌اند. از آرامگاه‌هاي با پلان مدور در اين دوره، برج سه گنبد ارومیه است.
همچنين در دوره سلجوقيان، معماري آسياي مركزي و آب و هوا نيز در ايجاد برج‌هاي آرامگاهي نقش مهمي داشته است. چرا كه بيشتر اين برج‌ها در مناطق شمالي كشور مشاهده مي‌شوند. اين برج‌ها با توجه به اعتقاد و باور سلجوقيان، در مناطق خارج از سكني و دور از شهرها، براي پادشاهان و حکمرانان احداث شده‌اند. همچنين در دوره سلجوقيان، سردابه عنصر جديدي بود كه بر آرامگاه‌ها اضافه شد. تزئينات الحاقي در خارج آرامگاه در اين دوره نيز افزايش يافته است. برج طغرل در شهر ري استان تهران، آرامگاه پیر علمدار، آرامگاه چهل دختران یا مقبره چهل دختران دامغان در استان سمنان نمونه از آرامگاه‌هاي دوره‌ي سلجوقي است.
قسمت داخلي اين آرامگاه‌ها معمولا به صورت دو طبقه ساخته مي‌شد. در اين آرامگاه‌ها، شخص متوفي را در صندوقي در طبقه‌ي فوقاني قرار مي‌دادند. و همسر متوفي نيز در طبقه پايين در تابوت سنگي دفن مي‌شد.
تدفين درآرامگاه‌هاي دوره‌ي ايلخانان
در اين دوره، علاوه بر آرامگاه هاي چهار گوش و برجي شكل، به دليل رشد صوفي‌گري در ايران، آرامگاه‌ها به صورت خانقاه در آمده است. البته بر ارتفاع آرامگاه برجي شكل نیز اضافه شده است. بيشتر مقبره‌ها در اين دوره محراب‌هاي گچي دارند. در دوره‌ي ايلخانان مردگان يا در زير سنگ قبر نقوش‌دار در مركز اتاق يا در سردابه تدفين مي‌شدند.
تدفين در مقابر دوره‌ي تيموريان
در دوره‌ي تيموريان تحت تاثير خيمه‌هاي تيموريان و همچنين با توجه به توصيف بهشت و داشتن سايه در آن، باغ مزارها و تدفين در باغ شكل گرفته است.
آرامگاه‌ها در دوره صفويان و قاجار
آرامگاه‌ها در دوره صفويان و قاجار با توجه به پر رنگ شدن عقايد شيعه، بيشتر در كنار مقابر امامزادگان ساخته شده است.
مقابر در دوره پهلوي و دوره معاصر
با توجه به گسترش معماري مدرن در اين دوره، آرامگاه‌ها و يادمان‌هاي نمادين جاي آرامگاه‌هاي چهارگوش گنبددار را گرفت. جدا از تاثير و نقش آيين زرتشتي بر سنت و شيوه ساختن آرامگاه در دوره‌هاي اسلامي در ايران، نکته‌ي قابل تامل تداوم اين شيوه در كل دوران اسلامي تا حال حاضر است.
به گونه‌ي که نه تنها از اهميت اين آرامگاه‌هاي چهار طاقي كم نشده است. بلکه در دوره‌هاي از تاريخ ايران مثل دوره‌هاي سلجوقيان، ايلخانيان و صفويه، اين آرامگاه‌ها براي بزرگان مذهبي و سياسي به صورت وسيع در اشکال و پلان‌هاي گوناگون ساخته شده‌اند.
انسان‌های بزرگی چون کورش، داریوش، ابن سینا، حافظ و سعدی یا تمام بزرگانی که ارزش و مقام والایی در بین مردم داشتند. برای بزرگداشت و گرامیداشت آنان مقبره و تندیس‌هایی برای آنان ساخته شده است.
