مقبره و آرامگاه های ایران در سرتاسر کشور گسترده شده‌اند. آرامگاه‌ها از دير باز در فرهنگ و تمدن ايران به عنوان يك معماري ايراني بوده است. به خصوص پس از اسلام، آرامگاه‌ها نشان‌دهنده خلاقيت و نوآوري معماران ايراني هستند. بنابراين مقابر از بناهایی شاخص به شمار مي‌روند که نقش آنها بيشتر از کارکرد مقبره‌ي است. در واقع مقابر از نظر كالبدي و معناشناختی نيز حائز اهميت هستند. در اين محتوا به تعريف مقبره، مقابر پیش از اسلام در ايران، مقابر بعد از اسلام در ايران، آرامگاه‌هاي دوران معاصر، آرامگاه‌های ساخته شده پس از انقلاب ایران، ريخت شناسی مقابر ايراني(پلكاني، صخره‌ي، چهار گوش و برجي شكل )، آرامگاه های معروف ایران، زيباترين آرامگاه هاي ايران و آرامگاه مشاهير و دانشمندان ایرانی پرداخته شده است.
تعريف مقبره
مقبره بنایی با معماری ویژه و خاص است که در آن شخص سرشناسی تدفين شده است. آرامگاه‌ها و مقبره‌ها بعد اسلام بسيار مورد توجه قرار گرفتند. به طوري كه بعد از مساجد، در جايگاه بعدي قرار گرفتند. به گونه‌ي كه كمتر شهري را در ايران مي‌توان يافت كه چنين بناي مذهبي را نداشته باشد. یکی از دليل افزايش مقبره‌ها در دوره بعد اسلام در ايران، ایجاد سایه روی قبور بود. داشتن سایه از ويژگي‌هاي بهشت است.
مقابر پیش از اسلام در ايران
ساخت مقابر در ايران به دورهي مادها مي‌رسد. مقبره‌ها به صورت حفره‌ي تنگ و تاریک، در دل كوه كنده مي‌شد. اين مقبره‌ها به گور دخمه نيز مشهور هستند. معماري آرامگاهي صخره‌ي در ايران در استان‌هاي كرمانشاه، فارس، کردستان، آذربایجان غربی و شرقی بیشتر مشاهده شده است. از جمله اين مقبره هاي تاريخي ايران، مقبره‌ي فرهاد و شیرین در صحنه‌ي استان کرمانشاه، دخمه دآو دختر در ممسنی استان فارس، دخمه فقرگاه یا فخریگاه نزدیک مهاباد در استان كردستان، دخمه اسحاق وند و سکاوند در نزدیکی هرسین استان کرمانشاه و دخمه دکان داوود در نزدیکی سر پل ذهاب استان کرمانشاه است.
در دورهي هخامنشيان مقبره‌هاي صخره‌ي يا گور دخمه‌ها بسيار توسعه يافتند و بر شكوه آنها افزوده شد. در پاسارگاد و مقبره داريوش بزرگ و ساير پادشاهان هخامنشي در نقش رستم نمونه‌هايي از اين مقابر است. بيشتر مقابر صخره‌ي براي شاهان در اين دوره ساخته شده است.
در اين دوره، آرامگاه كوروش كبير متفاوت با ساير مقابر ساخته شده است كه نظريه‌هاي مختلفي براي آن وجود دارد. برخي‌ها بر اين عقيده‌اند اين مقبره، تحت تاثير اهرام مصر ساخته شده است. در حالي كه در تمدن ايلام، زيگورات چغازنبيل و نيز در تمدن سيلک، زيگورات سيلك در كاشان، معابد پلکانی هستند، پلان و سبك معماري آرامگاه كوروش كبير تقريبا در اندازه كوچك قابل قياس با زيگورات چغازنبيل در شوش استان خوزستان است. بنابراين نظريه الهام گرفتن آرامگاه كوروش از اهرام مصر بسيار كمرنگ مي‌شود.
در استان بوشهر در شهرستان دشتستان در دشت میان‌کوهی پشت پر، آرامگاهي پلكاني مشابه آرامگاه كوروش كبير وجود است. اين آرامگاه در دوره هخامنشيان ساخته شده است و نام آن گور دختر است. دقيقا مشخص نيست اين مقبره تاريخي ايران متعلق به كدام شاهزاده‌ي هخامنشيان است.
مقابر بعد از اسلام در ايران
بيشتر مقابر ايران در دوره اسلامي براي اهل علم و فضیلت، ادیبان، پادشاهان، امرا و خانواده‌ي آنها بنا مي‌شد. شکل و ساختار معماری بناهای آرامگاهی علاوه بر شیوه‌های معماری مرسوم در آن دورهي تاريخي، با فرد متوفی نیز ارتباط داشت. به طوري كه مقابر بزرگان ديني و علما به پشتوانه مردمي و مقبره‌هاي اشخاص وابسته به حكومت، به خاطر پشتوانه دولتي داراي تزئينات بيشتري است.
بيشتر مقابر ايران در دوره اسلامي از قرن چهارم هجري قمری شروع به احداث شده است. از اين آرامگاه‌هاي كهن مي‌توان به مقبره ارسلان جاذب در شهرستان فريمان در خراسان رضوي را اشاره كرد.
در دوره اسلامي بيشتر مقابر الهام گرفته از آتشکده‌های زرتشتی به صورت چهار طاق يا چهارگوش گنبددار ساخته مي‌شدند. اما در بين آنها مقبره استوانه‌ي و چند ضلعی نيز است. گنبد قابوس در شهرستان گنبد كاووس در استان گلستان (آرامگاه ده پاپیل گرداگرد استوانه‌ای)، برج لاجیم در سوادکوه استان مازندران (آرامگاه استوانه‌ي) نمونه بي‌نظير اين معماري‌هاي بومي است.
بعد دورهي سلجوقيان مقابر چهار طاق به چند ضلعی‌های منتظم و یا استوانه‌ای تغيير يافتند. از جمله‌ي اين مقابر تاريخي ايران در اين دوره، برج‌های دوگانه خرقان يا قاراقان در شهرستان آوج در استان قزوین (آرامگاه استوانه‌ي) و گنبد سلطانیه در شهر سلطانيه استان زنجان (آرامگاه هشت ضلعي) است. گنبد سلطانيه اوج هنر معماري از اين نوع مقبره‌ها است.
در واقع مي‌توان در اين دوره آرامگاه‌هاي ايران را به دو گروه آرامگاه مذهبي و غير مذهبي تقسيم نمود. آرامگاه مذهبي شامل مقابر امامان، امامزادگان و آرامگاه عرفا است و آرامگاه غير مذهبي شامل آرامگاه شاهان و امیران، آرامگاه شاعران، بزرگان و آرامگاه خانوادگي است، برخلاف آرامگاه‌هاي پيش از اسلام در ايران كه اكثرا مقابر به شاهان تعلق داشت.
آرامگاه‌هاي داراي حياط ایران
البته در ايران در دوره اسلامي علاوه بر آرامگاه‌ها، مقابر متبرك و زياتگاه‌ها به دليل زندگي امام رضا (ع) و اقوام نزدیک امامان معصوم نيز بنا شده است كه معروف‌ترين آنها بارگاه امام رضا (ع) است. اين مقابر وسيع‌تر از ساير مقابر ايران هستند، در واقع آرامگاه‌هاي داراي حياط شامل مجموعه‌ي از بناهاي مختلف مثل آرامگاه، كاروانسرا، خانقاه، حياط، باغ، مسجد و غيره هستند.
بقعه شاه نعمت الله ولی در شهر کرمان، مجموعه شیخ احمد جام در تربت جام خراسان و مجموعه شیخ صفی الدین اردبیلی در اردبیل، مرقد مطهر حضرت معصومه (س) در قم از این نمونه‌ها است. در عصر حاضر مرقد امام خميني نمونه ديگري از اين بناها است.
آرامگاه‌هاي دوران معاصر ایران
بيشتر آرامگاه‌هاي معروف و مهمترین مقبره های ایران در حال حاضر در دوران معاصر در دوره پهلوي بنا شده‌اند. تمركز در ساخت ارامگاه هاي ايران در اين دوره، بيشتر بر روي دانشمندان، مشاهير و شاعران بوده است و يا در بازسازي آنها بوده است. بيشتر اين آرامگاه‌ها نقش نمادين دارند.
از اين آرامگاه‌ها مي‌توان به آرامگاه حافظ، ابن سینا، خیام، کمال الملک، فردوسی، بابا طاهر و نادرشاه اشاره كرد. ساخت ایـن آرامگاه‌هـا بيشتر توسط اشخاصي مثل آندره گدار (معمار و باستان‌شناس فرانسوی )، هوشنگ سیحون (پرآوازه‌ترين معمار ایران ) و محسن فروغی صورت گرفته است. آرامگاه‌هاي ساخته شده در دوران معاصر در ايران، نشان دهنده‌ي ذوق و هنر معمار سازنده آنها است.
به عنوان مثال آرامگاه خيام نيشابوري توسط هوشنگ سيحون، با توجه به آثار و نظريات شخص خيام طراحي كرده است. به طوري كه ده پايه متقاطع آرامگاه خيام را براي اشاره به هندسه، گل سنبله را براي اشاره به رياضيات و ستاره‌ي بالاي سقف آرامگاه را براي اشاره به نجوم است. حتي انتخاب آرامگاه پايين از درختان باغ انتخاب شده است. تا آرزوي خيام در چهار مقاله عروضي كه گفته بود: من آرزو دارم مزارم در جایی باشد که در بهاران برگ گل روی مزارم بریزد، تحقق يابد. آرامگاه كمال الملك نيز در كنار آرامگاه عطار در نيشابور نيز داراي زيبايي خاصي است. و بسيار هنرمندانه براي اين هنرمند چيره دست ساخته شده است. قابل ذكر است آرامگاه خيام نيز نزديك اين دو آرامگاه است.
آرامگاه های ساخته شده پس از انقلاب 57 ایران
از آرامگاه‌های ساخته شده پس از انقلاب در ایران، آرامگاه‌های غلامرضا تختی، دکتر معین، دکتر حسابی، میرزا کوچک خان جنگلی و دکتر شریعتی است. نام آرامگاه های ایران بر اساس نام متوفي نامگذاري شده است و معروف شده‌اند. اكثرا آرامگاه‌ها و مقبره های ایران پس از انقلاب براي اشخاص شاخص ساخته شده‌اند، بارگاه امام خميني نمونه بارز از اين آرامگاه‌ها است. در دهه‌هاي اخير ساخت يادمان براي شهيدان گمنام، نمونه جديد از آرامگاه هاي ايران است.
ريخت شناسی مقابر ايراني
مقبره و آرامگاه‌هاي مشاهده شده در ايران به صورت الف) پلكاني، ب ) صخره‌اي ج) چهارگوش گنبددار و د) برجی شكل ث) مقابر دوران معاصر است.
مقابر پلكاني و صخره‌ي
مقابر پلكاني باقي مانده در ايران بسيار نادر است. اين مقابر، شبيه آرامگاه كوروش كبير است. مقابر صخره‌ي در استان‌هاي غربي و جنوبي ايران در دوره مادها و سپس هخامنشيان نسبت به مقابر پلكاني فراوان‌تر هستند. مقابر صخره‌ي در دورهي هخامنشيان فقط براي پادشاهان و شاهزادگان ساخته شده است. اين مقابر نيز با الهام گرفتن از مقابر صخره‌ي مادها (دورهي اورارتو ) ساخته شده‌اند. البته آرامگاه هاي صخره‌ي يا گور دخمه در دوره هخامنشيان داراي تزئينات و حكاكي‌هايي است. شكل اين مقابر نيز به صورت صليبي شكل است.
مقابر چهار گوش
مقابر ايراني به شكل چهار گوش گنبددار بعد از اسلام در ايران نسبتا فراوان هستند. بيشتر بقعه هاي تاريخي ايران از نظر ريخت شناسي چهار گوش گنبددار هستند.
اين ارامگاه هاي ايران الگو و الهام گرفته از آتشكده‌هاي كهن و تاريخي ايران هستند. تعداد زيادي از اين آتشكده‌هاي چهار طاقي يا چهارگوش گنبددار در سراسر ايران پراكنده هستند. نمونه‌هايي از اين آتشكده‌ها، آتشكده بازه هور در شهرستان مشهد، آتشكده نياسر در غرب كاشان، آتشكده خيرآباد در گچساران و آتشكده كوسان در شهرستان بهشهر است.
ساخت مقبره هاي چهار گوش با گنبد، نشان دهنده‌ي ظاهر عروج مقبره به سوی آسمان است. اين مقبره های ایران، پیرو اصول اعتقادی اجداد زرتشتی‌شان بنا شده‌اند كه تقرب به خورشید و امید رسیدن به بهشت را دارند.
از بقعه هاي تاريخي چهار گوش ايران مي توان بقعه هارونيه در شهر طوس در شهرستان مشهد، آرامگاه عزیز الدین نسفی يا پیرحمزه سبزپوش در شهرستان ابرکوه استان یزد، آرامگاه شيخ رضي الدین علی لالا اردکانی در اسفراین خراسان شمالی اشاره كرد. در برخي از اين آرامگاه‌ها مثل آرامگاه دانيال نبي در شوش استان خوزستان، آرامگاه یعقوب لیث شهرستان دزفول در استان خوزستان و آرامگاه امامزاده عبدالله در شوشتر در استان خوزستان گنبد به صورت اورچین يا پلکانی و يا مضرس است.
مقابر و آرامگاه‌هاي برجي شكل
مقابر و آرامگاه‌هاي برجي شكل همان طور كه در بالا ذكر شده است، در دوره سلجوقيان در ايران رونق زيادي يافته‌اند. آرامگاه‌هاي برجي ايران داراي پلان مربع، مدور و چند وجهي دارند. برج علاءالدین یا برج علاءالدوله در شهرستان ورامين در استان تهران، برج رادكان در استان خراسان رضوي، بقعه پير علمدار و بقعه چهل دختران در دامغان نمونهي از اين مقابر است.
آرامگاه های معروف ایران
از آرامگاه های معروف ایران که از جاذبه‌هاي گردشگري و توريستي مهم كشور هستند، مي توان به آرامگاه سعدي يا سعديه شيراز، آرامگاه فردوسي، گنبد قابوس، حافظیه شیراز يا آرامگاه حافظ، آرامگاه كوروش كبير و نقش رستم اشاره كرد.
زیباترین آرامگاه های ایران
از زیباترین آرامگاه های ایران مي توان به آرامگاه شیخ زاهد گیلانی در شهر لاهيجان، آرامگاه خيام نيشابوري، آرامگاه كمال الملك در نيشابور، آرامگاه یعقوب لیث شهرستان دزفول، آرامگاه احمد نی ریزی در استان فارس، حافظيه و سعديه در شيراز اشاره كرد.
آرامگاه شیخ زاهد گیلانی در شهر لاهيجان يكي از زيباترين آرامگاه هاي ايران است. به طوري كه در نگاه اول به نظر مي‌رسد كه اين آرامگاه معبدي در كشور تايلند است، در حالي كه اين آرامگاه به دست معماران ايراني ساخته شده است.
آرامگاه شیخ زاهد گیلانی در شهر لاهيجان داراي گنبد هرمي شكل خاص است. اين گنبد نادرترين گنبد در ايران است. به خاطر سازگاري با اقليم مرطوب شمال كشور، اين گنبد به اين صورت طراحي شده است. علاوه بر گنبد، طبيعت زيباي لاهيجان و ساخت آرامگاه در بلندي و پله‌ها براي رسيدن به آن و سرسبزي اطراف آن بر زيبايي اين آرامگاه افزوده است. به طوري كه اين آرامگاه زيباي وهم‌انگيزي دارد. اين آرامگاه نسبت به آرامگاه هاي زيباي ايران ناشناخته مانده است.
از آرامگاه‌هاي زيبا اما ناشناخته ديگر، آرامگاه كمال الملك در نيشابور استان خراسان رضوي است. اين آرامگاه به صورت چهار طاقي با قوس‌هاي متقاطع خيلي هنرمندانه ساخته شده است. به طوري كه اشكال هندسي در آن به صورت كاملا خلاقانه به كار رفته است. طراحي و ساخت اين آرامگاه زيبا با زندگي و شخصيت استاد کمال‌الملک رابطه معناشناختی دارد. براي ارتباط آرامگاه با زادگاه استاد يعني كاشان، كاشي‌هاي معرق در بنا به رفته است كه زيباي اين آرامگاه را صد چندان كرده است.
آرامگاه مشاهير و دانشمندان ایرانی
از آرامگاه دانشمندان ایرانی مي‌توان به آرامگاه شیخ احمد جام در تربت جام استان خراسان رضوي، مقبره شیخ صفی الدین اردبیلی، آرامگاه بوعلی سینا در همدان، آرامگاه منسوب به ابوسعید ابوالخیر در شهرستان مه ولات در استان خراسان رضوی، آرامگاه بایزید بسطامی در شاهرود استان سمنان، آرامگاه حكيم عمر خيام در نيشابور استان خراسان رضوي اشاره كرد.
از آرامگاه مشاهير ایرانی مي‌توان به آرامگاه بابا طاهر در همدان، آرامگاه خواجوی کرمانی، حافظ و سعدي در شيراز در استان فارس، آرامگاه عطار در نيشابور در استان خراسان رضوي، آرامگاه وحشی بافقی در بافق شهر يزد، آرامگاه صائب تبريز در شهر اصفهان، آرامگاه فردوسي در شهر طوس و مقبره الشعرای تبریز اشاره كرد.
در مقبره الشعرای تبریز بيش از چهارصد شاعر و مشاهير بزرگ و نامي ايران دفن شده‌اند. از مهمترين آراميدگان در اين مقبره محمد حسين شهريار، اسدي طوسي، خاقاني، ظهير فاريابي، انوري، قطران، مغربي و غيره است.
بسياري از آرامگاه‌ها و مقابر ساخته شده براي افراد حكومتي و ساير مقابر در طول قرن‌ها در اثر عوامل طبيعي (سيل و زلزله)، جنگ و يا در اثر عدم بازسازي تخريب و از صحنه روزگار ايران محو شدند و دوباره بازسازي نشده‌اند. اما آرامگاه مشاهير و دانشمندان ایرانی هميشه براي مردم ايران زمين مهم بوده است. اين آرامگاه بارها در طي قرن‌ها بازسازي شده‌اند تا پابرجا بماند. از اين آرامگاه‌ها مي‌توان به آرامگاه سعدي شيرازي اشاره كرد.
منابع
- گونه شناسی بناهای آرامگاهی معماری ایران دوران اسلامی، محمد حسین عابدی، حسن ابراهیمی، همايش ملي معماري و شهرسازي بومي ايران، يزد، بهمن 1394
- معماری مرگ؛ معماری یادمان‌ها، نقدی بر کتاب مقبره‌سازی؛ هنر فراموش شده، کاوه منصوری، هنر، فصلنامه نقد كتاب، سال دوم، شماره 5، بهار 1394
- بررسی باستان شناختی مقابر دوران اسلامی استان اردبيل، سيد هاشم حسيني، سال 1388
- جستجوی اصولی برای طراحی آرامگاه‌ها با تکیه بر مطالعات تاریخی نمونه موردی: طراحی آرامگاه سعدی، افرا غریب‌پور، مریم خنشا، پژوهش‌هاي معماري و محيط، نشریه گروه معماری دانشگاه زنجان، شماره 3، سال دوم، بهار و تابستان1398
