گورستان و قبرستان های ایران از دیرباز دارای احترام و توجه از طرف ایرانیان بوده است. درواقع گورستان مكاني است كه زندگي شخص، ياد و خاطره متوفي به نشانه‌اي فيزيكي تبديل شده است. از اين رو اين مكان، خصلت انساني مي‌يابد و براي اشخاص تشخص مي‌يابد. بنابراين آن كه در زير خاك مدفون شده است، مخاطب قرار مي‌گيرد، هر چند خاموش است. در واقع قبرستان‌ها به عنوان مكاني براي پيوستن دو گروه زندگان و مردگان هستند.
در اين محتوا تلاش شده است تا تعريف گورستان، نام ديگر گورستان در ايران، اهميت گورستان‌هاي تاريخي ايران، نشانه شناختی گورستان‌هاي تاريخي ايران (کتیبه‌ها و حکاکی‌ها، نقوش حيواني و گياهي، نقوش نمادين، نقوش هندسي، صور انساني)، اشكال سنگ‌هاي گذاشته شده در قبور، سنت‌های تدفینی در گورستان هاي تاريخي ايران، اشيا و وسايل دفن در قبرستان‌هاي تاريخي ايران، قدیمی ترین قبرستان ایران، قدیمی ترین قبرستان تهران (گورستان ابن بابویه، گورستان امامزاده عبدالله، گورستان ظهیرالدوله)، قبرستان های ادیان مختلف در ايران (گورستان ارامنه و گورستان متفقین و دولاب)، عجیب ترین قبرستان ایران (گورستان خالد نبی، قبرستان باستانی شهر یئری، گورستان جن، گورستان سفيد چاه، گورستان هفتاد ملا یا موبدان زرتشتی، قبرستان پینه شلوار و گورستان باغلق) و پر نقش و نگارترين قبرستان ايران(قبرستان دارالسلام شیراز) پرداخته شود.
قبرستان‌ها انعكاسي از سكونت انساني در تاريخي‌ترين شكل خويش نيز هستند و ارتباط تنگاتنگي با جامعه انساني داشته و دارند. قدیمی ترین قبرستان ایران در خودشان فرهنگ، هویت، تاریخ و حافظه جمعی سکونتگاه‌های انسانی را حفظ كرده‌اند. در ايران شكل‌گيري شهرهايي مثل مشهد و قم به خاطر وجود آرامگاه بزرگان در آنها است. در واقع تاريخ اين شهرها را مي‌توان به قبرستان‌هايشان گره زد.
نام ديگر گورستان در ايران
در ايران گورستان به نام‌هاي ديگري آرامستان، آرامگاه، مزارستان، گورسان، بلد، جبان، مقبره، وادي خاموشان، مرزغن، مرغزن است. در دهه‌هاي اخير با نام‌هاي ديگري مثل دارالرحمه، قبرستان، گلزار مومنين، آرامگاه، بهشت زهرا، وادي رحمت، باغ رضوان، بهشت رضا و گلزار مومنين نامگذاري شده است. واژه قبر در رواياتها به معنى برزخ نيز آمده است.
طبق پيشنهاد نهادهای دولتی ایران، در نوشته های رسمی به جای واژه گورستان از واژه آرامستان استفاده شود تا بدین وسیله از بار اندوهگین و منفی اين واژه خودداري شود.
اهميت قبرستان هاي تاريخي ايران
گورستان‌هاي تاريخي ايران به لحاظ تاريخي، فرهنگي، معماري و باستان‌شناسي اهميت فوق‌العاده‌ي دارند. قبرستان‌ها در واقع مربوط به مردگان نيستند، بلكه مكان‌هايي هستند مربوط به زندگان هستند؛ مردگان فقط سوژه‌ي اين مكان‌ها تلقي مي‌شوند. در واقع مي‌توان گفت گورستان‌هاي تاريخي موزه‌اي از تاريخ، فرهنگ و تمدن هر ملتي هستند.
ويليام دورانت نویسنده برجسته جهانی در بارهي گورستان‌ها بر اين باور است كه معماري با شكوه‌ترين هنر باستاني است كه از آراستن گورها شروع شده است. در ايران باستان مقبره‌ها( آرامگاه كوروش ) و زيگورات‌ها ( زيگورات چغازنبيل) به عنوان عنصر شاخص معماري نيز وجود دارند. قبرستان‌هاي تاريخي ايران سرشار از تجمع نشانه‌ها و سمبل‌ها هستند كه از طريق آنها مي‌توان به آداب زیستی و فرهنگ تدفین پيشينيان پي برد.
نشانه شناختی گورستان هاي تاريخي ايران
در قبرستان‌هاي تاريخي ايران نقوشي مثل حیوانات، گیاهان، اشكال مختلف هندسی، ابزار آلات کاربردی، صور انسانی، کتیبه‌های خطی و نقوش سمبلي مشاهده شده است.
کتیبه‌ها و حکاکی‌ها
کتیبه‌ها و حکاکی‌های روی قبور داراي اهميت زيادي در رمزگشایی افکار پیشینیان درباره مرگ و دنياي بعدي دارد. در سنگ قبرها، کتیبه‌ها و حکاکی‌ها با خطوط خوشنويسي با خط رقاع، کوفی، بنایی، نسخ، ثلث و کوفی مشاهده شده است.
نقوش حيوانات
از نقوش حيوانات در گورستان‌هاي تاريخي ايران مي‌توان به قوچ و شاخ قوچ، كبوتر، بز كوهي، پرنده، روباه، اسب، مرغ، پلنگ، سگ، گوزن و غيره اشاره كرد.
نقوش گياهان
نقوش گياهان در گورستان هاي ايران شامل نقوش درختان، درخت سرو، گل نيلوفر، سنبل، لاله، گل چند پر، انار و گل انار و غيره است.
صور انساني
صور انساني در گورستان هاي تاريخي ايران شامل چهره انسان و يا نيم رخ چهره انسان است. انسان‌ها در حال سواركاري و شكار و يا مسلح ايستاده به تصوير كشيده شده‌اند.
نقوش نمادين
نقوش سمبلي و نمادين در قبرستان‌هاي تاريخي ايران انبوه و فراوان است. معني و مفهوم اين نقوش نمادين در اكثر قبرستان‌هاي تاريخي ايران ناشناخته مانده است. اين نقوش نيازمند بررسي‌هاي بيشتر باستان‌شناسي براي رمزگشايي از آنها است. اين نقوش به خورشيد، چليپا، بته جقه، نقوش محرابي وغيره است.
اشكال هندسي در قبرستان هاي ايران
درواقع اشكال هندسي در قبرستان هاي ايران شامل شيارها، خطوط مواج و مورب، كنگره‌اي و اشكال ساده هندسي است.
اشكال سنگ‌هاي گذاشته شده در قبور
در روي قبور سنگ‌هايي به شكل سنگ مزار صندوقی(مستطيلي شكل)، شير سنگي، قوچ سنگي، استوانه‌هاي باريك، سنگ قبرهاي محرابي شكل و غيره گذاشته شده است.
سنت‌های تدفینی در گورستان هاي تاريخي ايران
سنت‌های تدفینی متداولي در گورستان هاي تاريخي ايران مشاهده شده است. از سنت‌هاي تدفيني در قبرستان هاي ايران مي توان به قبور صخره‌ي شبيه نقش رستم، قبور خمره‌ای مثل گورستان‌هاي تپه سيلك كاشان، قبور سنگ چين در گورستان كورگان در استان اردبيل را اشاره كرد.
اشيا و وسايل دفن در گورستان هاي تاريخي ايران
وسايل و اشيايي كه به همراه مردگان دفن شده است، كمك به سزايي در شناخت تاريخ و تمدن يك كشور دارد. در برخي از گورستان‌هاي تاريخي اشياي دفن شده با شان و موقعيت اجتماعي افراد متفاوت است. به طوري كه اشخاص طبقات پايين داراي اشياي دفن شده‌ي كمتري دارند. گورستان عصر آهن چنگبار در نرديكي تمدن زيويه در نزديكي قلعه زيويه نمونه‌اي از اين موارد است.
بيشتر اشياي دفن شده در گورستان‌هاي تاريخي ايران اشياي سفالي و سفالينه‌ها به شكل گوناگون هستند. ساير اشيا در قبرهاي تاريخي شامل مهر‌ها، ظروف سنگي، تبر، الهه‌هاي گلي، سنگ‌هاي قيمتي ( عقيق، لاجورد و فيروزه )، اشياي آهني، نقره‌ي و طلايي، اشياي مفرعي (سنجاق سر)، زیورآلات (مهره‌هاي گردن، دستبند، انگشتر و النگو)، ادوات جنگي و شكار ( خنجر، چاقو، سرنيزه )، درفش و غيره است.
قدیمی ترین قبرستان ایران
قدیمی ترین قبرستان هاي ایران مربوط به تمدن‌هاي كهن فلات ايران هستند. كه در زمره‌ي قدیمی ترین قبرستان دنیا نيز قرار مي‌گيرند.
گورستان هاي قديمي ايران در تمدن‌هايي مثل جيرفت، سيلك، زيويه و غيره واقع شده‌اند. در اين گورستان‌ها، آثار باستاني زيادي كشف شده است كه زينت‌بخش بسياري از موزه‌هاي جهان است. تعداد زيادي از قديمي‌ترين گورستان هاي ايران مربوط به تمدن‌هاي كهن ايراني بر اثر حفاري غير مجاز از بين رفتهاند. ساير گورستان‌هاي تاريخي ايران نيز در قرن‌هاي اخير تخريب و به جاي آن مسجد و يا مدرسه ساخته شده است.
بعد از اسلام با توجه به روايات ذكر شده در اسلام، بر شكوه، تزيينات و نقوش گورستان هاي ايران اضافه شد. از قبرستان‌هاي دوره‌ي بعد اسلام مشهور مي‌توان به قبرستان دارالسلام شیراز اشاره كرد.
قدیمی ترین قبرستان تهران
براساس اكتشاف جدید باستان‌شناسان، قدیمی‌ترین گورستان شهر تهران، در تپه‌های قیطریه بود. طبق تحقيقات باستان‌شناسان اين گورستان داراي گورهای دو طبقه به قدمت سه هزار سال بود. قدیمی ترین قبرستان‌هاي استان تهران گورستان‌هاي ابن بابویه، امامزاده عبدالله، ظهیرالدوله و گورستان ارامنه است.
گورستان ابن بابویه
گورستان ابن بابویه از بزرگترين گورستان‌هاي تاريخي استان تهران است. اين گورستان در شهر ري واقع شده است. قدمت آن به دوره‌ي فتحعلی‌شاه مي‌رسد. مساحت اين گورستان، دوازده هكتار است. در اين آرامستان مشاهير بزرگ ايران مثل دهخدا، غلامرضا تختي و عشقي آراميده‌اند.
برخي بر اين عقيده‌اند كه اين مكان از زمان دوره سامانيان،گورستان بوده است. در اثر سيل، حمله مغول‌ها و جنگ اين گورستان، چندين مرتبه تخريب شده است. نام اين قبرستان برگرفته از نام ابن محمد بن بابویه مشهور به شیخ صدوق، يكي از علماي بزرگ شيعه است. اين عالم عالي قدر در اين گورستان آراميده است.
گورستان امامزاده عبدالله
گورستان امامزاده عبدالله نيز در شهر ري واقع شده است. از نظر قدمت به دوره صفويه مي‌رسد. در گورستان امامزاده عبدالله، سنگ قبرها، اشكال و تزيينات متعددي مثل نقوش گياهان، جانوران، اشكال هندسي و نمادين دارند.
گورستان ظهیرالدوله
گورستان ظهیرالدوله در منطقه‌ي شمیرانات و در محله‌ي تجریش شهر تهران واقع شده است. اين قبرستان داراي سردر ورودي، آرامگاه‌هاي خانوادگي و خانقاه است. شاعراني چون ايرج ميرزا، محمد تقي بهار، فروغ فرخزاد، ملک الشعرای بهار و رهی معیری است.
قبرستان های ادیان مختلف در ايران
در سراسر ايران قبرستان های ادیان مختلف وجود دارند كه از مهمترين و قديمي‌ترين قبرستان های ادیان مختلف در ايران، گورستان ارامنه، گورستان متفقین و گورستان دولاب در شهر تهران است. از ساير گورستان‌هاي قديمي ارامنه ايران مي‌توان به گورستان ارامنه تبريز و گورستان ارامنه سیرک و معموره استان چهارمحال و بختیاری و گورستان های ارمنیان استان آذربایجان غربی اشاره كرد.
گورستان ارامنه تهران
گورستان ارامنه داراي مساحتي در حدود بيست و دو هكتار است. اين گورستان در خیابان خاوران در شهر تهران واقع شده است كه فقط به ارمنيان تعلق دارد. در اين گورستان كليساي كوچكي به نام استپانوس مقدس نيز وجود دارد.
گورستان متفقین تهران
گورستان متفقين قلهک، تنها گورستان رسمی کمیسیون جنگ‌های مشترک المنافع در ایران است. اين آرامگاه به دستور الیزابت دوم، ملکه بریتانیا ساخته شده است. این آرامگاه محل دفن سربازان است که بیرون از خاک وطن‌شان، در فاصله جنگ جهانی اول و دوم در سرزمين ایران زمین کشته شده‌اند.
قبرستان دولاب تهران
گورستان دولاب داراي پنج بخش جداگانه برای ارامنه‌ي گریگوری، ارتدوکس‌ها، ارامنه‌ي کاتولیک، آشوریان و مسیحیان کاتولیک است. قدمت اين گورستان به بيش از سيصد سال و به دوره قاجار مي‌رسد. اين گورستان در جنوب شرقي شهر تهران واقع شده است.
عجیب ترین قبرستان ایران
در سراسر ايران قبرستان‌هاي عجيب و غريب وجود دارد كه رموز و اسرار آنها آشكار نشده است. برخي از اين قبرستان‌هاي عجيب ايران عبارتند از گورستان جن در استان سیستان و بلوچستان، قبرستان باستانی شهر یئری در استان اردبيل، گورستان سفيد چاه در جنوب شرقى استان مازندران، گورستان باغلق در خراسان شمالي، قبرستان هفتاد ملا یا موبدان زرتشتی در استان سيستان و بلوچستان، گورستان خالد نبی در استان گلستان و قبرستان پینه شلوار در شهر تبریز است.
اكثر قبرستان هاي تاريخي و قديمي ايران در روستاهاي ايران واقع شده‌اند. اكثر اين روستاهاي ايران ناشناخته مانده‌اند و عدم اهميت و توجه مسئولين به اين آثار تاريخي مهم ايران، باعث شده كه بيشتر اين قبرستان‌ها تخريب شوند. سنگ قبرها از محل اصلي به سرقت برده شوند و يا جويندگان گنج آنها را شكسته و خورده كرده‌اند. توجه به اين آثار تاريخي، شناسايي، معرفي و اطلاع رساني در مورد آنها و تبديل اين گورستان‌ها به مناطق گردشگري و توريستي، مي‌تواند كمكي به حفظ آنها باشد.
گورستان خالد نبی
گورستان خالد نبی در شهرستان کلاله در شمال شرقی استان گلستان واقع شده است. سنگ قبرها در اين قبرستان نشان دهندهي زندگي اقوامی با عقاید خاص در اين مناطق است. در اين گورستان عجيب و غريب، سنگ افراشته‌هايي روي قبور به شكل استوانه‌هايي با كلاهك مشاهده مي‌شود. نظريات متفاوتي در مورد سنگ‌هاي برافراشته بر روي قبور وجود دارد. برخي بر اين اعتقادند اين سنگ‌هاي برافراشته به جنسيت افراد بستگي دارد.
قبرستان باستانی شهریری
قبرستان باستانی شهر یئری در شرق مشکین‌شهر در استان اردبیل واقع شده است. در اين گورستان سنگ قبرهاي با صورت انساني به صورت يكنواخت و يك شكل حجاري شده است. نكته‌ي عجيب در مورد اين صورت‌هاي انساني نبود دهان است. در سنگ افراشته‌هاي انسان‌های بی‌دهان ایران، انواع سلاح‌هاي جنگي شمشیر و خنجر نيز قابل مشاهده است.
قدمت گورستان يئري به هفت هزار سال پيش از ميلاد مسيح مي‌رسد. در ميان چهار صد و پنجاه عدد قبر بي‌دهان فقط يكي از آنها داراي دهان است. اين قبرستان از متفاوت‌ترين قبرستان هاي ايران است كه با مقايسه با عکس قبرستان ایرانی مي‌توان به تفاوت فاحش آن پي برد.
گورستان جن
گورستان جن در روستای تیس شهر چابهار استان سیستان و بلوچستان واقع شده است. در این گورستان قبرها در كنار در روی سطحی صخره‌‌ی و سنگي حفر شده‌اند. با توجه به قدمت این قبرستان كه به دو هزار و پانصد سال مي‌رسد. نحوه احداث و شيوه حفاري قبرها، سوالاتي را در ذهن هر بيننده ايجاد مي‌كند. افراد بومي معتقدند اين قبور متعلق به انسان‌ها نيستند و به جنيان تعلق دارد. چون كه در آن زمان حفاري چنين قبوري به دست انسان ممكن نبود. نام اين قبرستان نيز با توجه به حفاري قبور در دل سنگ سخت توسط از ما بهتران، جن گرفته شده است.
گورستان سفيد چاه
گورستان سفيد چاه در نزدیکى شهرستان بهشهر در جنوب شرقي استان مازندران واقع شده است. اين قبرستان، نخستین گورستان مسلمانان در ایران است. در گورستان سفيد چاه، سنگ مزارهاي صندوقي و سنگ قبرهاي محرابي شكل وجود دارد. به خاطر وجود آهك در خاك اين قبرستان، به اين نام معروف شده است.
گورستان باغلق
گورستان باغلق در روستايي به اين نام در بجنورد استان خراسان شمالي واقع شده است. در اين گورستان به جاي سنگ قبر برافراشته، چوب‌هاي عمودي شكل و تراشيده شده تقريبا به شكل درخت كاج يا سرو در آن وجود دارد. اين قبرستان متعلق به قوم تركمن است و در روي چوب‌ها مشخصات متوفي ذكر شده است. قدمت دقيق اين قبرستان مشخص نيست
قبرستان هفتاد ملا یا موبدان زرتشتی
قبرستان هفتاد ملا در شهرستان میرجاوه در استان سیستان و بلوچستان واقع شده است. اين گورستان در دل كوه بنا شده است. قبور در آن شبيه به آرامگاه كوروش كبير است. اين قبرستان به دوره اسلامي تعلق دارد و قدمت آن تقريبا هشتصد سال تخمين زده شده است. طبق روايات افراد بومي منطقه، پس از حمله اعراب به ايران، موبدان به اين منطقه پناه آوردند. در آنجا زندگي كردند و پس از فوت‌تشان به اين شيوه دفن شده‌اند.
قبرستان پینه شلوار
قبرستان پینه شلوار در شهر تبریز شبيه به گورستان خالد نبی است. در اين قبرستان نيز سنگ قبرهاي برافراشته‌ي عمودي شكل تراشيده شده وجود دارد. تخمين زده شده است كه قدمت این قبرستان به پيش از اسلام برسد.
پر نقش و نگارترين قبرستان ايران
گورستان دارالسلام شیراز
گورستان دارالسلام شیراز درست در مركز شهر شيراز واقع شده است. اين آرامستان از قديمي‌ترين گورستان‌هاي اسلام است. متاسفانه در سال‌هاي اخير بسياري از سنگ قبرهاي اين گورستان به سرقت رفته است. گورستان دارالسلام شیراز داراي تنوع بي‌شماري از نقوش و حكاكي‌ها در روي سنگ قبرها است. از نقوش روي قبور مي‌توان به درخت سرو به تنهايي و درخت سرو با پرندگان، اسب با سوارکارش، تبر، شانه و قيچي اشاره كرد. شير‌هاي سنگي نيز در روي برخي از قبور در اين مزارستان نيز قابل مشاهده است.
آنچه مسلم است در گورستان هاي كهن و تاريخي ايران، هويت، فرهنگ و تمدن مردمان ايران زمين نهفته است. بر خلاف مردگان خاموش‌اش، اين قبرستان‌ها، حرف‌هاي زيادي براي نقل به تاريخ و تمدن ايران دارند.
منابع
- بخشی از عکس‌های این مطلب را جناب آقای مهدی شاهدلی ثبت نموده‌اند.
- بازشناسي اصول حاكم بر مكان‌يابي و توسعه آرامستان‌ها از گذشته تا عصر حاضر ( مورد پژوهي: آرامستان تخت فولاد و باغ رضوان اصفهان )، دكتر اصغر مولايي، محيا توران پور، معصومه آيشم، مطالعات ساختار و كاركرد شهري، سال ششم، شماره‌ي نوزدهم، تابستان ١٣٩٨، صفحات ٩٥-١٢٤
- بررسی و تحلیل سنگ افراشته‌های گورستان خالد نبی، عبدالله سعیدی رامیانی، دومین همایش ملی باستان شناسی ایران- آبان ماه 1394
- شناخت عوامل مؤثر بر شکل‌گیری گورستان‌های تاریخی (با تاکید بر گورستان‌های تاریخی شهر تهران) کاوه منصوری، محمد مسعود، محمد سعید ایزدی، نشریه علمی باغ نظر، شهریور 1398
- سفید چاه، نمایه‌ای فراتر از یک گورستان شناخت و بررسی مضامین و نقوش تصویری گورستان سفید چاه، روجا علی نژاد، نشریه هنرهای زیبا – هنرهای تجسمی، دوره 19، شماره 2، تابستان 1393، صفحات 49- 56
