خرم آباد با قدمتي طولاني و كهن، مركز استان لرستان مي‌باشد. خرم‌آباد با پیشینه تاریخی، شرایط محیطی و جغرافيايي ويژه، دارای هویت منحصر به فرد است. اين شهر يكي از كانون‌هاي تمدن ايران است. در اين محتوا سعي شده است تا به موقعیت جغرافیایی، علل پيدايش، تاریخچه، القاب، ريشه‌يابي، زبان و گویش، تقسیمات کشوری، روستاهای زیبای خرم آباد، تقسیم بندی شهر خرم آباد براساس شهرداری، شغل و منبع درآمد، صنایع دستی و سوغات، کوه‌ها، غذاهای محلی، منطقه حفاظت شده سفید کوه خرم آباد، جاهای دیدنی خرم‌آباد، اقامت در خرم آباد، آب و هواي و بهترين زمان سفر به شهر خرم‌آباد پرداخته شود.
اين شهر در بين دره‌ي قیفی شکل بنا شده است که رودخانه‌ي خرم آباد، با جهت شمالي- جنوبي از خط القعر آن عبور مي‌كند. در بخش شمالي اين شهر را کوهستان ( ارتفاعات سفید کوه ) و مناطق ناهموار و بخش جنوبي شهر را جلگه‌ها تشكيل داده‌اند. حداقل عرض شهر کمتر از يك هزار و صد متر است که در ابتداي دره‌ي خرم آباد قرار دارد. شکل‌گیري خرم آباد تابع طبیعت و توپوگرافي منطقه مي‌باشد، به این صورت که هر جا که از شیب زمین كم شده است، شهر در آن جهت گسترش یافته است.
موقعیت جغرافیایی خرم آباد
این شهرستان از سمت شمال شرق با شهرستان بروجرد، از طرف شمال با شهرستان سلسله، از سمت شرق با شهرستان‌های درود و الیگودرز، از سمت غرب و جنوب‌غربي با شهرستان‌های دوره و پلدختر و از طرف جنوب با شهرستان اندیمشک احاطه شده است.
علل پيدايش شهر خرم آباد
علل پيدايش اين شهر ویژگی‌های طبیعی، تاریخی، موقعیت استراتژیک و امنیتی آن بوده است. رودخانه‌ي خرم آباد و رود کرگانه عامل ساخت محلات و جهت‌گیری آنها بوده است. رودخانه خرم‌آباد با جهت شمالی – جنوبی و رود کرگانه با جهت شرقی- غربی در جريان است و جهت‌گیري محلات نيز تابع، جهت اين رودخانه‌ها است.
موقعيت ارتباطی نيز عامل ديگر در شكل‌گيري اين شهر است. اين شهر در مسير شمال به جنوب ميان همدان و خوزستان واقع شده است. مسير غرب به شرق نيز متصل با یکی از محورهای ارتباطی با مرکز ايران است.
تاریخچه شهر خرم‌آباد
در غارهاي کنجی، گرارجنه، یافته، پاسنگر، قمری و تپه باغ نو در خرم آباد يافته‌هاي باستان‌شناسي دورهي پارینه سنگی میانه و دورهي نو سنگی يافته شده است. اين اطلاعات و يافته‌ها سكونت در اين شهر را به چهل هزار سال پيش از ميلاد مي‌رساند.
در دورهي پيش از ايران باستان اين شهر، در قلمرو تمدن گمشده شده‌ي ايلام قرار داشت و نام شهر خايدالو بود. شهر خايدالو توسط پادشاه آشور تصرف و نابود شد.
در دورهي هخامنشیان اين شهر به همراه لرستان، ایلام کنونی و خوزستان به عنوان سومین ایالت امپراطوری هخامنشیان بود. در دورهي ساسانيان به دستور شاپور دوم، شهري به نام شاپورخواست بر بقاي شهر خايدالو ساخته شد. و در اين دوره، اين شهر دوباره به شكوه قبلي‌اش رسيد. کهن‌ترين منبع و سندي که نام شاپورخواست در آن ذکر شده است، البلدان ابن فقيه در سال ۲90 هجري قمري است.
گذشته شهر خرم اباد
اين شهر در دوره آل حسنویه و اتابكان لر به عنوان پایتخت انتخاب شده بود. نام خرم‌آباد برای اولين بار بر روی سكه‌ای مكشوف در تپه‌ی اطراف اين شهر به دست آمده است. در یک سمت اين سكه، نام خرم‌آباد است و در سمت ديگر آن، شيری در حال حمله به گوزن حک شده است. گوزن و شير ايراني در روي اين سكه حكايت انبوه اين حيوانات در اين شهر و استان لرستان است كه اكنون در اين منطقه، منقرض شده است.
در دورهي صفويان اين شهر در حال توسعه بود كه توسط حمله عثمانی‌ها دوباره ویران شد. در سفرنامه‌هاي دورهي قاجار، خرم‌آباد شهر بزرگي محسوب مي‌شد كه داراي چهار مسجد و هشت حمام بود.
پس سلسله قاجار، در عصر پهلوی، توسعه‌ي اين شهر به اوج خودش می‌رسد. در جنگ ايران و عراق اين شهر خسارت زيادي ديد. خرم‌آباد از زمان بنا شدن تا حال بارها ويران و تخريب شد اما دوباره شهر از نو ساخته شد. به اميد آنكه اين شهر به عظمت كهن‌اش برسد.
تقسیمات کشوری شهرستان خرم آباد
اين شهر مرکز شهرستان خرم آباد و مركز استان لرستان است. شهرستان خرم‌آباد شامل شهرهاي خرم‌آباد، سپيد دشت، زاغه و بيران شهر است. همچنین شامل چهار بخش مركزي، زاغه، پاپي و بيرانوند است و از هفده دهستان تشكيل شده است.
روستاهای زیبای خرم آباد
این شهرستان به دليل موقعیت جغرافیایی داراي روستاهاي زيبا با چشم‌انداز رويايي است. از روستاهاي زيباي اين شهرستان مي‌توان به بيشه، ونائي، چنار گريت، سر مرغ، سنگ تراشان، گوشه شهنشاه و رباط نمكي اشاره كرد.
تقسیم بندی شهر خرم آباد براساس شهرداری
شهر خرم آباد براساس تقسیم‌بندی شهرداری خرم‌آباد در سال 1393 از سه منطقه و بيست و چهار ناحیه و از شصت و يك محله تشكيل شده است. محله درب باباطاهر در ناحیه پنج در غرب رودخانه خرم‌آباد، جزو قدیمی‌ترین محله‌هاي اين شهر است.
شغل و منبع درآمد مردمان خرم آباد
درآمد بيشتر مردمان شهر از طريق کشاورزی، دامداری، باغداری و صنایع دستی است. كارخانه‌هاي نيز در اين شهر وجود دارد. توسعه زير ساخت‌‌هاي گردشگري در اين شهر بر اقتصاد مردمان خرم آباد تاثير بسزايي خواهد داشت.
ريشه‌يابي نام شهر خرم آباد
نام قديمي اين شهر همانطور كه ذكر شد، خايدالو و شاپورخواست است. گریشمن – باستان‌شناس فرانسوی – نام اين شهر را هیدالو نوشته است.
نام آن در لری، خورمووه است. خورمووه از دو واژه خور و موؤه تشكيل شده است. خور به معني خورشيد و موؤه به معني افتادن است. در كل خورموؤه به معني جا و مكاني است كه آفتاب در آن غروب مي‌كند. اين نام از توپوگرافي اين شهر بر روي آن گذاشته شده است. چون كه خرم‌آباد در داخل دره است، در هنگام غروب، گويي آفتاب در آن مي‌افتد.
نام اين شهر در تقسيمات كشور خرم آباد مي‌باشد. نام شاپور خواست تا اوایل قرن هفتم هجری قمري در متون قديمي قابل مشاهده است اما پس از قرن هشتم هجری قمري می‌توان نام خرم اباد را مشاهده کرد. مهمترين سند باستان‌شناختی در مكان‌يابی شهر شاپورخواست، کتيبه‌ای سنگی مربوط به قبل قرن هشتم هجری قمري است که نام شاپور خواست بـه وضوح و روشني در روی آن مشخص است.
شهر شاپورخواست به دلايل نامعلوم تخريب شد و دوباره بنا شده است و نام خرم‌آباد به آن داده شده است. احتمالا عوامل طبیعی و جغرافیایی مانند رانش و زلزله در تخريب آن نقش داشته است.
خرم در زبان پهلوی ساسانی هورم يا خورم است كه به معنی آباد، خوش و دلكش است. آباد به عنوان جزء دوم، مکمل بخش اول است. در دورهي ساسانیان لفظ خواست در اسامی مرکب شهرها مثل شاپور خواست، یزد خواست معمول بود كه بعدها به آباد تبديل شده است. برخي بر اين باورند كه خورموؤه به معنی جای شاد و آباد است.
القاب خرم آباد
القاب اين شهر تاریخ و طبیعت، شهر چشمه‌ها است. شهر خرم آباد اولين شهر ايران است كه به عنوان یک شهر نمونه‌ي گردشگری از سوی دفتر منطقه‌ای سازمان ملل انتخاب شده است. نام شهر خرم‌آباد در شاهنامه فردوسي اين گونه ذكر شده است:
ز بهر اسیران یکی شهر کرد / جهان را از آن بوم پر بهر کرد
کجا خرم آباد بدنام شهر / از آن بوم خرم کرا بود بهر.
صنایع دستی خرم آباد
صنایع دستی خرم آباد برخاسته از پيشينه و تاريخ اين شهرستان است. از صنایع دستی اين شهر جاجيم و ورشو- جلای مشابه نقره‌ي كه برای ساخت و آبکاری جواهرآلات و اشيا كاربرد دارد- نمد بافي، ماشته بافی و گیوه دوزي است.
سوغات خرم آباد
در اين شهرستان شيريني‌هاي متنوع درست مي‌شود كه سوغات خرم آباد به شمار مي‌رود. انواع شيريني‌هاي اين شهر حلوا ارده، برساق، کاک و شیرینی آردی است. سوغات ديگر خرم‌آباد عسل، روغن حیوانی و ترخینه است.
غذاهای محلی خرم آباد
از غذاهای محلی خرم آباد مي‌توان به چزنک رغو، آش گوشت، شامی کوو، آش شله ماش و خورش کلیه ترش اشاره كرد. چزنک رغو نوعي نان فطير است. طرز پخت آن به اين صورت است كه خمیر نرم را روی ساج مي‌پزند و سپس روغن حیوانی را به همراه شیره به آن اضافه مي‌كنند. خورش کلیه ترش از غذاهاي بومي استان لرستان به خصوص خرم‌آباد است. اين خورش از گوشت گوسفند، سیب زمینی و رب انار درست مي‌شود.
زبان و گویش مردمان خرم آباد
بيشتر مردمان اين شهر لك و لر هستند. مردمان اين شهر با زبان لری صحبت مي‌كنند. البته در اين شهر گویش‌های بروجردی، لکی و لری بختیاری نیز وجود دارد.
اقوام ساكن در خرم‌آباد
در اين شهر اقوام لك، لر (طوايف فيلي) و دراویش گنابادی زندگي مي‌كنند.
کوه‌هاي خرم آباد
خرم‌آباد با کوه‌هاي مخمل‌کوه، کوه هشتاد پهلو، شير کشان، مدبه و سفيد كوه احاطه شده است.
کوه مخمل کوه تا چشم كار مي‌كند، رنگ سبز مخملي گلسنگ‌ها را دارد. نام اين كوه براي همين مخمل است. پارک جنگلی مخمل کوه با وسعتی در حدود پانصد هکتار در هجده کیلومتری شمال شرق شهر واقع شده است. پارک جنگلی مخمل کوه از نظر چشم‌انداز، زيباترين كوه ايران است. آبشار شبیخون در اين پارك در جريان است و زيبايي آن را صد چندان كرده است. هر فصلي از سال اين پارك، خاص و ديدني است. اين پارك مملو از درختان بلوط است و زيستگاه مناسبي براي سنجاب ايراني است.
منطقه حفاظت شده سفید کوه خرم آباد
منطقه حفاظت شده سفید کوه در شصت و هفت کیلومتری شمال‌غربی خرم آباد واقع شده است. قسمت اعظم منطقه‌ي حفاظت شده سفید کوه را ارتفاعات تشکیل داده است.
در اين منطقه‌ي حفاظت شده، دويست و هفتاد دو گونه‌ي گیاهی و صد و سي و هشت گونه‌ي جانوری زيستگاه دارند. از گیاهان اين منطقه بلوط ایرانی، شیر‌خشت لرستانی، زالزالک، بادام کوهی، آلوچه، لاله واژگون، کنگر صحرایی، نسترن وحشی، بومادران، سریش ایرانی، بلوط دارمازو، خاکشیر، پسته وحشی، محلب، گیلاس وحشی، زیتون، کلاه میرحسن، فرفیون زگیل‌دار، گوش بره طناز، نیلوفر، مریم گلی و انواع گون‌ها است. هفده گونه از گیاهان اين منطقه، گونه‌ي بومي ايران است.
مناطق کوهستانی، رودها و آبشارها منجر به تنوع زیستی بسیار غني در منطقه‌ي حفاظت شده سفید کوه شده است. حيوانات وحشی شاخص اين منطقه سنجاب ایرانی، پلنگ ایرانی، عقاب طلایی، کبک دری، خرس قهوه‌ای، شاهین و كركس است. از ساير جانوران مي‌توان به بز و پازن، آگامای صخره ای فلس درشت، گربه وحشی، رودک، تیهو، کبک، مار قیطانی، تیرمار خراسانی، بلدرچین، لاک پشت مهمیزدار، حنایی، گرزه مار، آگامای فلس شاخی، مار پلنگی، لاک پشت برکه‌‌ای و جکوی مدیترانه‌ای اشاره كرد.
جاهای دیدنی خرم آباد
دیدنی های طبیعی خرم آباد با توجه به قرارگيري اين شهر در ميان دره، در بين رشته کوه‌های زاگرس و همچنين در بين رودخانه و چشمه‌ها، فراوان و منحصر به فرد است. از دیدنی های طبیعی خرم آباد مي‌توان به دریاچه کیو، پارک جنگلی مخمل کوه، پارك جنگلی شوراب، غار کنجی، دره نی گاه، غار منقوش دوشه و غار گرارجنه اشاره کرد.
در این شهرستان چهارده آبشار وجود دارد كه آبشار نوژیان، آبشار افرینه، آبشار وارک، آبشار گریت (آبشار هفت چشمه) و بيشه نمونه‌ي از آنها است. در زیر به آنها به اختصار می‌پردازیم.
آبشار نوژیان
آبشار آفرینه
آبشار وارک
آبشار گریت(ابشار هفت چشمه لرستان)
دریاچه کیو
دریاچه کیو یا دریاچه بهشت از جاذبه‌های گردشگری و جاهای دیدنی پرطرفدار درون شهری خرم آباد است. كيو در گویش لری به معنای کبود است. عمق این دریاچه بین سه تا هفت متر است.
دیدنی های تاریخی خرم آباد
دیدنی های تاریخی خرم آباد در هسته‌ي اولیه شهر واقع شده است. یکی از برجسته‌ترین بناي تاريخي اين شهر قلعه فلك الافلاك است که مانند نگینی در مرکز خرم‌آباد بر بالاي تپه مي درخشد. از دورهي قاجار به بعد اين قلعه، قلعه‌ي فلک الافلاك گفته مي‌شود.
نام قديمي و كهن آن، دژ شاپور خواست است. اين دژ دوازده برج داشت كه در حال حاضر فقط یک برج از آن در سمت غربی باقي مانده است. وسعت محوطه‌ي باستانی اين قلعه تقریبا سیصد در چهارصد متر مربع است.
قلعه فلک الافلاك دارای کتابخانه، نمایشگاهی از سنگ نوشته‌ها و نیز موزه مردم‌شناسی و موزه اشیاء باستانی است. اين دژ براي بازدید عموم آزاد است. قلعه تاریخی فلک الافلاک در شرق ناحیه‌ي پنج، در محله‌ي درب باباطاهر و کنار رودخانه واقع شده است.
از ساير بناهاي تاريخي اين شهرستان مي‌توان به ساختمان قدیمی دانشگاه لرستان، مناره آجری، پل شاپوری، بازار سرپوشیده، گرداب سنگی، پل دختر، خانه تاریخی آخوند ابو، آسیاب گبری، محلات بافت قدیمی شهر، کاروانسرای گوشه، حمام گپ خرم آباد يا حمام آسیا، سنگ نبشته و آرامگاه بابا طاهر اشاره کرد.
جاذبه‌هاي مذهبي خرم آباد
از جاذبه‌هاي مذهبي اين شهر، مقبره‌ي زید بن علی، شجاع الدین خورشید، شاهزاده احمد و مسجد جامع است. قدمت مسجد جامع خرم‌آباد به دورهي اتابكان لر مي‌رسد. اين مسجد در دورهي صفوی مرمت شده است.
اقامت در خرم آباد
در سفر به خرم آباد، اقامتگاه‌ها و خانه‌هاي بوم گردي زيادي براي انتخاب وجود دارد. برخي از اين اقامتگاه‌ها، كلدر، ماهي بازان، بلوط تاف، داربلوط، شهيد رجايي، سنگتراشان، هتل سنتی مخمل کوه ویلا چم انجیر و ویلا آراسته است.
آب و هواي شهر خرم آباد
آب و هواي شهر خرم‌آباد نیمه مرطوب با تابستان نسبتا گرم و زمستان نسبتا سرد است. طول دوره خشکی 714 روز است كه از اوايل خرداد تا اوايل آبان ماه است. پایان دوره خشکی و آغاز بارندگی از اوایل آبان ماه است.
بهترين زمان سفر به شهر خرم‌آباد
اين شهر آب و هواي مديترانه‌ي دارد. زمستان در اين شهر نسبتا سرد است، لذا بهترين زمان سفر به اين شهر اواسط بهار، تابستان و اوايل پاییز است.
پرسش‌هاي متداول درباره خرم آباد
معروف‌ترين جاي ديدني شهر خرم آباد كجاست؟
قلعه فلک الافلاك معروف‌ترين جاي ديدني اين شهر است كه در دورهي ساسانيان بنا شده است.
چه زماني به شهر خرم‌آباد سفر كنيم؟
اين شهر آب و هواي مديترانه‌ي دارد، لذا بهترين زمان سفر به اين شهر اواسط بهار و تابستان است.
بهترين اقامتگاه بوم گردي در خرم آباد كجاست؟
طبق نظرات مسافران اقامتگاه بوم گردي بلوط تاف و ماهي بازان از لحاظ نظافت، کیفیت غذا و سرويس‌دهي بهترين اقامتگاه بوم گردي اين شهر معرفي شده است.
القاب شهر خرم‌آباد كدامند؟
اين شهر به دليل داشتن تاريخ كهن و طبيعت منحصر به فردش، القابي مانند شهر تاریخ و طبیعت و شهر چشمه‌ها را به يدك مي‌كشد.
سوغات معروف خرم آباد چيست؟
از سوغات معروف اين شهر مي توان به شیرینی آردی، كاك، عسل و روغن حیوانی اشاره كرد.
منابع
- عوامل پایداری هویتی مرکز شهر خرم‌آباد با تاکید بر قلعه فلک الافلاک، فروزان بیرانوند، عباس ملک حسینی، نشریه علمی- پژوهشی مطالعات هنر اسلامی، سال پانزدهم، شماره 35، فصل پاییز 1398
- تحلیل فرم-ریخت شناسانه هسته تاریخی شهر خرم‌آباد با بهره‌گیری از تکنیک‌های Agraph و Spacemat، پانته‌آ علی‌پور کوهی، زهرا سادات سعیده زرآبادی، حمید ماجدی، معماري و شهرسازي، سال دوازدهم، شماره 25، زمستان 1398 شماره صفحه 85- 110.
- روند توسعه شهر خرم‌آباد از عصر صفوی تا عصر پهلوی بر اساس تحلیل‌های GIS، فیروز مهجور، مهتاب اسلامی نسب، پژوهش‌هاي باستان‌شناسي ايران، شماره 6، دورهي چهارم، بهار و تابستان 1393
