استان یزد يكي از مرکز مهم معماری اصيل و بومي ایرانی است. اين استان با مساحت بیش از 74 هزار کیلومتر مربع در مرکز ایران واقع شده است. در اين محتوا سعي شده است تا به صورت همه جانبه به بررسي استان يزد پرداخته شود. در ادامه به موقعیت جغرافیایی استان يزد، آب و هوای این استان، وجه تسميه نام يزد، تاريخچه استان يزد، شهرســـتان‌های مهـــم اســـتان يزد، زبان و گویش مردمان يزد، مذهب مردمان استان يزد، پوشاك و لباس اصیل مردمان يزد، خصوصیات اخلاقی مردمان استان يزد، فرهنگ و آيين‌هاي مردمان يزد، معماري بافت شهري و روستايي استان يزد، اصول طراحي شده خانه‌هاي يزدي، برخي از خانه‌هاي قدیمی و تاریخی در استان يزد، محله‌های قدیمی در شهر یزد، روستاهای تاریخی و بي‌نظير استان يزد پرداخته‌ایم.
همینطور از سوغاتی و صنایع دستی استان یزد، از غذاهای محلی استان یزد، کسب و کار مردم استان يزد، مسيرهاي دسترسي و حمل و نقل به استان يزد، مناطق حفاظت شده‌ي استان يزد، پوشش گياهي و گونه‌های گياهی در استان يزد، بناها و آثار تاريخي مهم استان يزد (قلعه‌های باستاني، باغ‌های قديمي، کاروانسراها و يا رباط‌های تاریخی استان يزد)، سازه‌هاي مذهبي در استان يزد ( مساجد، آتشكده، دخمه، بقعه و مقبره)، سازه‌های آبی باستانی استان يزد ( قنات‌ها، آب انبارها، آسیاب‌ها و یخچال‌ها ) بادگیرها نام برده‌ایم.
استاني باستاني با قدمت و پیشینه‌ایی تاریخی و کاروانسراهایی محصور کننده، يكي از بزرگترين استان‌ها که در مركز ايران و در کویر لوت قرار گرفته است. و براي عاشقان كوير مقصدي مناسب است. این استان کویری گروه بزرگی از زرتشتیان ایران را در خود جای داده است. و هر ساله شاهد مراسم‌های باستانی این دین دیرینه ایرانی و یکتاپرست در این استان هستیم.
موقعیت جغرافیایی استان يزد
اين استان زيبا از شمال و غرب با استان اصفهان، از جنوب كرمان، از شمال شرقی خراسان و از جنوب غربی با فارس و شيراز همجوار و همسایه میشود. با سفر به اين استان مي‌توان از همسايه‌هاي آن نيز بازديد كرد. مرکز این استان باستانی شهر تاریخی یزد است. استان يزد در بین عرض‌های جغرافیایی 29 درجه و 52 دقیقه تا 35 درجه و 10 دقیقه شمالی و طول جغرافیایی 52 درجه و 50 دقیقه تا 52 درجه و 58 دقیقه طول شرقی واقع شده است.
آب و هوای استان یزد
استان یزد به سبب موقعیت جغرافیای خود بر روی ایران و به دلیل واقع شدن بر روی کمربند خشک جهانی، در فصول مختلف آب و هوایی متفاوت دارد. به گونه ای که در فصول سرد مانند پاییز و زمستان هوای سرد و نسبتا مرطوب دارد و در مقابل تابستانی گرم و خشک و طولانی دارد. دمای اين استان در تابستان اغلب بیش از 40 درجه سانتیگراد نيز مي‌رسد. میزان بارندگی سالانه در اين استان 49 میلی‌متر است و تنها 23 روز بارندگی در اين استان مشاهده شده است.
وجه تسميه نام يزد
نام استان يزد از واژه‌ي باستانی يزش به معني ايزد و پرستش گرفته شده است. نام ديگر اين شهر در متون تاريخي مثل به نام ايساتيس کثنويه، کثه (شهري كه دارای قنات است) و کهنو نيز ذكر شده است. القاب مختلفي به شهر يزد در دوره‌هاي مختلف تاريخي ايران داده شده است. از اين القاب مي‌توان به دارالعباده، دارالسياده، دارالعلم و زندان سکندر ذكر كرد. در حال حاضر اين شهر القابي مثل نخستين شهر خشتي دنيا، شهر بادگیرها، دومين شهر تاريخي دنيا، شهر قنات، قنوت، قناعت و شهر شيريني، شهر صلح و گفت‌وگو، شهر دوچرخه‌ها، شهر آتش و آفتاب را يدك مي‌كشد.
تاريخچه استان يزد
نقوش چهارم هزاره پیش از ميلاد مسيح در سنگ نگاره‌های کوه ارنان در شهر يزد نشان دهنده‌ي پيشينه يعني اين استان است. تاريخچه اين استان به دوره‌ي مادها مي‌رسد، كه گواه اين مطلب نارين قلعه است. روستاهاي يزد و ميبد در دوره‌هاي پارس و هخامنشيان از شهرها و ايالت مهم اين دوران بودند. در این استان بیش از شش هزار و پانصد اثر و بناهای تاریخی شناسايي شده است.
شهر یزد برای مدت کوتاهی به عنوان پایتخت سلسله مظفریان در قرن چهاردهم بوده است. در اين دوره به خاطر آرامش حاكم بر اين خطه، بر شكوه و عظمت اين استان افزوده شده است. در اين دوره آثار معماري زيادي در استان يزد ساخته شده است. و روستاها و آبادي‌هاي اين استان توسعه يافت. از جمله آثار تاريخي اين دوره مي‌توان مسجد جامع يزد و خانقاه ركن الدين اشاره كرد. در دوره‌هاي تاريخي بعد از مظفریان تا كنون، يزد همواره مركز تجارت و صنعت ايران عزيز بوده است.
شهر های مهم اســـتان يزد
بزرگترين شهر این استان شهر يزد مي‌باشد، ديگر شهرهاي مهم و ديدني اين استان ميبد، اردكان، بافق، تفت، طبس، خاتم، اشکذر، مهریز و ابركوه هستند.
ابركوه
شهرستان ابرکوه در شـــمال‌شـــرقی شهر یـــزد واقع شده است. قدمت دقيق اين شهرستان دقيقا مشخص نيست.برخي‌ها با توجه به اسناد موجود معتقدند قدمت شهر ابركوه بيش از شهر يزد است. بناهاي تاريخي زيادي در اين شهر وجود دارد. به طوري كه اين شهر جزو چهارده شهر نمونه توريستي و گردشگري ايران قرار گرفته است. از مهمترين آثار باستاني و جاذبه‌هاي گردشگري اين شهرستان مي‌توان به مسجد جامع، درخت سرو كهن، مناره‌هاي نظاميه، گنبد عالی و خانه آقازاده را ذكر كرد.
اردكان
اردكان بزرگترين شهرستان استان يزد است. اين شهرستان در مسير راه تهران – بندرعباس واقع شده است. این شهرستان دارای سه بخش است. نام قديمي اين شهرستان، آرتاکاوا بوده است. از جاهاي ديدني شهرستان اردكان مي‌توان به زیارتگاه‌هاي چک چکو و پیر هریشت، خانه تقدیری‌ها و برج بازار نو اشاره كرد.
طبس
شهرستان طبس داراي دو اقليم كوهستاني و خشك و سوزان است. اين شهرستان داراي تاريخي از نبردها در زمان حمله‌ي اعراب به ايران دارد. ویرانه‌های تاریخـی در اين شهرستان گواه اين مطلب است.
بافق
شهرســـتان بافـــق در جنـــوب‌شـــرقی شهرســـتان یــزد واقـــع شـده اســـت. خانـه وحشی بافقی شـاعر بـزرگ پارسي‌گو در اين شهرستان واقع شده است.
ميبد
شهرستان میبد در شــمال‌غربــی شهر یزد واقع شده است. شهر ميبد دومين شهر پر جمعيت اين استان است. مهمترين جاذبه‌هاي گردشگري در اين شهرستان دژ نارين قلعه است كه از كهن‌ترين قلعه‌هاي ايران است و كبوترخانه ميبد كه از شگفت‌انگيز كبوترخانه‌هاي ايران است.
مهريز
مهریـــز در جنوب شـــهر یـــزد واقع شده است. نام كهن اين شهر مهریجرد بوده است. سال‌ها حكومت اعراب در ايران باعث تغييرات در نام شهرهاي ايران شده است. شهرستان مهریز به نام باغ شهر استان به خاطر طبيعت زيباي آن نيز مشهور است.
تفت
اين شهرستان در جنـوب‌غربـی استان يزد واقع شده است. نام اين شهر در برخي از متون تاريخي بعد از قرن نهم هجری به نام شاه نعمت الله ولی، عارف بزرگ ايران نيز ذكر شده است.
خاتم
شهرستان خاتم در جنوبی‌ترین بخش استان یزد واقع شده است. اين شهرستان از دو بخش مرکزی و مروست تشكيل شده است. بسياري از آثار باستاني اين شهرستان در اثر سيل سال 1365 تخريب شده است.
بهاباد
شهرستان بهاباد در شرق شهر يزد واقع شده است و اين شهرستان به دو بخش مرکزی و آسفيج تقسيم‌بندي شده است.
اشکذر
اين شهرستان در شمال غرب يزد واقع شده است. تاسيس اين شهر به دست شخصي به نام اشكين زال در دوره اشكانيان بوده است.
يزد
شهر يزد مركز اين استان است. يزد در بین رشته‌کوه‌های شیرکوه و خرانق واقع شده است. مارکوپولو جهانگرد مشهور در قرن سیزده میلادی در مورد شهر يزد چنين بيان نموده است: «یزد شهر بزرگی است که از لحاظ تجارت و رفت و آمد نقطة مهمی به شمار می‌رود. موقعیت خاص آن در مرکز کشور، رونق نسبی تجارت و اقتصاد، تقدس خاص مذهبی و از همه مهمتر تلاش خستگی ناپذیر و مستمر کویرنشینان عوامل اصلی تداوم حیات این سرزمین محسوب میشود» (عالم زاده). شهر يزد از شهرهاي مهم توريستي ايران به شمار مي‌رود كه گردشگران زيادي سالانه از آن بازديد مي‌كنند.
زبان و گویش مردمان استان يزد
زبان مردمان استان يزد، فارسي است اما در شهرستان‌هاي اين استان با گويش يزدي صحبت مي‌كنند كه به زبان پارسي دري نزديك است. مردمان زرتشتي اين منطقه، هنوز هم زبان اجدادشان را زنده نگه داشته‌اند و با آن زبان صحبت و نيايش مي‌كنند.
مذهب مردمان استان يزد
دين اكثريت مردمان استان یزد، اسلام و مذهب آنها شیعه جعفری است. همچنين در اين استان اقليت‌های مذهبی زرتشتی، مسیحی و یهودی نیز زندگی می‌کنند.
پوشاك و لباس اصيل مردمان يزد
در بررسي پوشاك و لباس اصيل مردمان يزد بايستي به پيشينه اين سرزمين برگشت. در واقع لباس زرتشتيان، لباس محلي و بومي مردمان يزد است كه برخي از مردمان زرتشتي يزدي هنوز اين لباس‌ها را مي‌پوشند.
لباس زنان به اين شكل است كه آنها روسري بلند، پيراهن يك تكه و شلوار مي‌پوشند. مردان قديم يزد نيز یک پیراهن بلند، کلاه و شلوار با رنگ سفید مي‌پوشيدند. اين پوشش قبل اسلام نيز در اين خطه رايج بوده است و اين امر نشان مي‌دهد كه پوشش كامل بدن قبل از اسلام در ميان ايرانيان رواج داشت.
خصوصیات اخلاقی مردمان استان يزد
مردمان اين استان افرادي متدين و با ايمان، قانع و سخت‌كوش، صبور و آرام هستند. خانواده و بنيان خانواده در ميان اين مردمان ايران زمين بسيار محكم‌تر از ساير استان‌هاي ايران است. مهمان دوستی و خونگرمی مردمان اين استان زبانزد خاص و عام است.
فرهنگ و آيين‌هاي مردمان يزد
فرهنگ، رسوم و آیین‌های ملی و مذهبی مردمان اين استان به علت واقع شدن آنها در مرکز ایران، از هر گونه تهاجم خارجی مصون و دست نخورده باقی‌مانده است.
در جشن نوروز علاوه بر سفره هفت‌سين، رسومات ديگري نيز در اين استان انجام مي‌شود كه اين رسومات از ايران باستان به يادگار مانده است. يكي از آنها خانه‌تكاني و تميز كردن منزل است. مردمان يزدي بر اين باورند روح درگذشتگان در عيد نوروز به خانه‌هايشان بر مي‌گردد، لذا خانه بايستي آماده و تميز باشد. آتش روي پشت بام روشن كردن رسوم ديگر مردمان اين استان است. در اين رسم مردمان يزدي در آخرين شب سال در روي پشت بام آتش روشن مي‌كنند. آش رشته در شروع سال نو به صورت گروهي بين بانوان نيز پخته مي‌شود.
از آیین‌های مهم مذهبی در اين استان، مراسم نخل‌برداری در ماه محرم است. نخل در واقع سمبل تابوت امام حسين است كه از جنس چوب به صورت سازه بزرگ ساخته مي‌شود. اين سازه بوسيله پارچه سياه پوشيده مي‌شود. توسط گروهي از مردم عزادار دور ميدان چرخانده مي‌شود. كهن‌ترين نخل چوبی ایران مربوط نخل چوبي ميدان امير چخماق شهر يزد است كه قدمت آن به دوره صفویه مي‌رسد. در واقع عمر اين نخل بيش از چهار صد و پنجاه سال است. دسته سقا و كتل بستن از ساير آيين‌هاي مذهبي مسلمان در اين استان است.
از آيين‌هاي مذهبي زرتشتيان نيز مي‌توان به مراسم سدره، جشن هيرومبا، زيارت پير ناركي، زيارت پير نارسون و پير سوز است. از جشن‌هاي زرتشتيان مي‌توان به جشن‌هاي سده، مهرگان، نوروز و گاهان بار اشاره نمود.
جشن پسح در بهار در ميان یهودیان اين استان نيز با شكوه برگزار مي‌شود. اين جشن مربوط به پايان و آزاد شدن قوم يهود از برده‌داري فرعون است. در جشن پسح يهوديان شام مفصلي آماده مي‌شود.
معماري بافت شهري و روستايي استان يزد
بافت شهري و روستايي استان يزد به صورت فشرده با حداقل سطح نمایان طراحي شده است. مصالح به رفته در ساخت خانه‌ها به صورت رنگ روشن، سطوح صاف و صیقلی شده از گچ و خاک رس نپخته است. بافت قديمي شهر يزد در فهرست ميراث جهاني سازمان يونسكو به ثبت رسيده است. بافت قديمي شهر يزد وسعتي بيش از هفتصد هكتار است.
از ویژ گی‌هـــای محله‌هـــا و بافت قدیمی شهر یـــزد، گذرگاه‌ها يا كوچه‌هاي سرپوشـــیده اســـت کـــه بـــه اين گذرگاه‌ها ســـاباط مي‌گويند. هدف از طراحـــی و احداث اين گذرگاه‌ها ایـن بـوده اسـت کـه عابران را از تابش شدید نور خورشید و گرماي كوير حفظ نماييد. در بعضي از کوچه‌هــای بــن اســت کــه ساباط يا گذرگاه دارند، به خاطر افزایش امنیت ساکنان کوچه مذكور، در بخش ورودی، دری محکـم به نام دربنـــد احداث می‌شد. از اين گذرگاه‌ها يا ساباط مي‌توان به دربند آقایی‌هــا و کوچــه دکتر علایی اشاره كرد.
اصول طراحي شده خانه هاي يزدي
بام خانه‌هاي يزدي به صورت طاق گنبدي شكل ساخته مي‌شد و تعداد پنجره‌ها نيز كم احداث مي‌شد. تا نور كمتري به داخل خانه تابش كند. خانه‌ها به صورت تابستان‌نشین و زمستان‌نشین با توجه به اقليم استان طراحي مي‌شدند. قسمت تابستان‌نشین در قسمت جنوبی ساخته مي‌شد كه سه پله یا بیشتر بالاتر از حیاط مرکزی ساختمان قرار مي‌گرفت. قسمت زمستان‌نشين در بخش شمالی ساختمان بنا مي‌شد.
ساير عناصری خانه‌هاي قديمي يزدي عبارتند از مانند هشتی، سرداب، بادگير، حياط مركزي و غيره است. هشتی در اكثر خانه‌هاي تاريخي يزد، بعد از ورودی اصلی خانه احداث مي‌شد. اين بخش از خانه باعث مي‌شد تا ديد نامحرم و اشخاص ناشناس به فضای داخلي خانه يعني حياط مركزي محدود شود. اين ويژگي خانه‌هاي تاريخي و كهن ايراني و يزدي در قبل از اسلام نيز رواج داشت.
در تمامي خانه‌هاي تاريخي استان يزد، نظم هندسی مشاهده مي‌شود. خانه‌هاي تاريخي و قديمي يزدي داراي نظم از کل به جزء هستند. به طوري كه در اين نظم هندسي بخش‌هاي مختلف خانه با توجه به اهميت آنها در جاي مخصوص ساخته شده است. در اين نظم ارتباط با بخش‌هاي مختلف نيز طراحي شده است. نمونه‌ي از اين خانه‌ها با نظم هندسي، خانه لاري ها در شهر يزد است. كه بخش‌هاي مختلف اين خانه قديمي و تاريخي عبارتند از هشتی ورودی، سه دری، پنج دری، ايوان، بادگير، اتاق زير بادگير، غلام گردش يا راهروی ارتباطی، حياط خدماتی، پستوي يا انباری و حياط مركزي است. برخلاف داخل خانه كه به تزئينات و جزئيات اهميت زيادي داده شده است. بيرون و نماي خانه‌هاي قديمي كاملا ساده و بي‌آلايش هستند.
برخي از خانه‌هاي قدیمی و تاریخی در استان يزد
در استان يزد خانه‌هاي تاريخي زيادي به لحاظ ارزش معماري و تاريخي هنوز پابرجا هستند. از اين خانه‌ها مي‌توان به خانه‌هاي عرب‌ها، خانه هنر يزد، تهراني‌ها، انصاری، گلشن، اردكانيان، كلاهدوز (موزه آب يزد)، حاج کاظم رسولیان، اخوان سيگاري، ملک التجار و نصیری در شهر يزد و خانه‌هاي آقازاده، موسوي، صولت، در شهر ابركوه و وحشی بافقی در شهر بافق و غيره است.
محله های قدیمی در شهر یزد
بافت تاریخی یزد همراه به همراه محلات قديمي اين شهر در فهرست آثار ملي ايران با شماره 15000 در سال 1384 و میراث جهانی یونسکو به ثبت رسيده است. هر يك از محلات قدیمی در شهر یزد داراي حسينيه، آب انبار و مسجد است.
از محله‌های قدیمی در بافت شهر یزد مي‌توان محلـــه‌هاي شاهد باز، سر جمع، شش بادگیر، لرد كيوان، ســـر دو راه، لب خندوق، باجـــوردی، دو منار، آب شور، میر قطب، ميدان شاه، آب شاهي، چهار منار، خلف خانعلي، يعقوبي و غيره اشاره كرد.
روستاهای تاریخی و بي‌نظير استان يزد
استان يزد با تاريخ كهن و باستاني‌اش داراي روستاهاي شگفت‌انگيز و قديمي زيادي است. كه قدمت برخي از آنها حتي بيش از شهر يزد است. برخي از اين روستاهاي مهم اين استان عبارتند از روستاهای مهرجرد، خرانق، عقدا و هفتادر در شهرستان اردکان، روستاهاي بندر آباد، عزت‌آباد، فهرج و زارچ در نزديكي شهر يزد، روستای بهاباد و قطرم در شهرستان بافق، روستای اشکذر و غيره است.
سوغاتی و صنایع دستی استان یزد
خشکی هوا و بارندگی اندک این استان سبب شده که صنعت کشاورزی در این استان رونق چندانی نداشته باشد. در مقابل صنعت شیرینی سازی در این استان قدمت زیادی دارد. و محصولاتی مشهور در جهان دارند، مانند قطاب، پشمک و باقلواست. از ساير شــیریني‌های مهم یــزد عبارتند از باقلـــوا، حـــاجه بـــادام، حـــاج پســـته و حـــاج گـــردو، لوز نارگیل، نـــان برنجـــی، زولبیـــا، گوشـــه فیـــل و غيره است.
علاوه بر شيريني، صنایع دستی در اين استان نيز اهميت زيادي دارد. از مهمترين صنايع دستی در اين استان مي‌توان به ترمه، قناويز، احرامی ،شمد، پرده، قالی، گليم، مرس‌ريزه جيم، چرم‌سازی، زيلو، روفرشی، کرباس، قاليچه،خورجين، سفال، مخمل، زری، چادر شب، دستمال، سراميک، حصير، کاشی و گيوه است.
از غذاهای محلی استان یزد
در استان یزد انـــواع آش‌هاي خوشمزه مثل آش‌هاي تمبـــر هنـدی، گنـدم، آش جـو یـــزدی، مـــاش، ســـرکه شـــیره، آبغـــوره، و انـواع کوفتـه‌ها مثل كوفتـه‌هاي نخود، برنج و لپـــه و انـــواع خورشـــت‌هاي بـــه آلو، فســـنجان یـــزدی و بامیـــه و شـکمبه و آبگوشـت تـرش پخته مي‌شود.
کسب و کار مردم استان يزد
استان يزد بعد از سال 1358 تبديل به يكي از شهرهاي صنعتي ايران شده است. به طوري كه در آن سه منطقه صنعتي تاكنون احداث شده است. به خصوص كارخانه‌هاي كاشي و سراميك‌سازي و مصالح ساختماني در آن توسعه زيادي يافته است. در حال حاضر بيشتر منبع كسب درآمد مردمان آن از طريق صنعت است. كشاورزي در اين استان به دليل آب وهواي خشك آن منبع درآمد زيادي براي مردمان يزدي نيست. به طور كه نه درصد شاغلان به کشاورزی مشغول هستند. بيشترين محصولات كشاورزي در اين استان پسته و انار است. كارگاه‌هاي شيرين‌پزي نيز يكي از منابع كسب درآمد اين استان است كه تبديل به يكي جاذبه‌هاي‌گردشگري و توريستي اين استان شده است. صنعت طلا‌سازي اين استان نيز مشهور است.
مسيرهاي دسترسي و حمل و نقل به استان يزد
استان يزد از طريق راه آهن ایران با شهرهای بزرگ ایران در ارتباط است، علاوه بر آن از طريق فرودگاه شهید صدوقی یزد امكان حمل و نقل نيز ميسر است.
مناطق حفاظت شده‌ي استان يزد
استان يزد عليرغم داشتن شرايط اقليمي گرم و خشك، زیست بوم‌هایي دارد كه در آنها حيوانات نادر و كمياب ايران زيستگاه دارند. به طوري كه هجده درصد از وسعت كل اين استان به مناطق حفاظت شده اختصاص داده شده است. مناطق حفاظت شده و پناهگاه حيات وحش استان يزد عبارتند از : پناهگاه‌هاي حیات وحش دره انجیر ونی باز در شهرستان اردکان و بوروئیه در شهرستان خاتم، مناطق شکار ممنوع شیرکوه، مرور، آریز بافق، کفه تاغستان و کوه‌های عیش و اعلی در شمال‌شرقی شهرستان ابرکوه، باغ شادی در شهرستان خاتم و مناطق حفاظت شده کالمند بهادران، كوه شهرستان بافق، سیاه‌کوه اردکان، باغ شادی خاتم مي‌باشد.
از حيوانات بومي و نادر ايران در مناطق حفاظت شده مي‌توان به جيبر، هوبره، گورخر ايراني و آهوي زرد ايراني اشاره كرد. از ساير حيوانات حيات وحش ايران در مناطق حفاظت شده استان يزد مي توان به پلنگ، یوز پلنگ، کل و بز، قوچ و میش، آهو، گرگ، روباه معمولی، شاه روباه، کاراکال، کفتار، دوپای کوچک و پا مسواکی و پرندگاني مثل یهو، چکاوک، کبک و غيره اشاره كرد.
پوشش گياهي و گونه‌های گياهی در استان يزد
استان يزد عليرغم داشتن اقليم گرم، خشك و كويري داراي بيش هشتصد گونه گياهي است. كه با اقليم اين منطقه سازگار هستند. از مهمترين گونه‌های گیاهی اين استان مي‌توان به ارس، قيچ، درمنه دشتی، اشنان، گز، تاغ، گون، بادام کوهی، آنغوزه، درمنه کوهی و غيره اشاره كرد.
بناها و آثار تاريخي مهم استان يزد
در اين استان به خاطر اقليم خشك و كويري آن سازه‌هاي بومي و اصيل ايراني زيادي نظير قنات يا كاريز، آب انبار، يخچال و بادگير ساخته شده است. به طوري كه بزرگترین شبکه‌های قنات و بلندترين بادگير در جهان در اين استان بنا شده است. علاوه بر برجسته بودن معماري بومي ايران در استان يزد، آثار بناهاي تاريخي مهم زيادي نيز در اين استان وجود دارد.
قلعه‌های باستاني و تاريخي استان يزد
استان يزد از گذشته‌هاي كهن ايران به عنوان شهري آباد و ثروتمند بود. به دلیل واقع شدن در مسير جاده ابريشم مركز تجارت هم به شمار مي‌رفت. براي حفاظت از مردمان در شهرهاي مختلفي در آن قلعه‌هاي زيادي در دوره‌هاي تاريخي مختلف ايران ساخته شده است. از نارنج قلعه(نارین قلعه) در شهرستان میبد، شواز در تفت، خورمیز و سریزد در مهریز، ارگ طبس در شهرستان طبس، بارجین و رکن آباد در میبد نمونههايي از اين قلعه‌ها است.
باغ‌های تاریخی و قديمي استان يزد
عليرغم اقليم خشك و كويري بودن اين استان، باغ‌های زيباي ايراني در آن احداث شده است. در همه‌ي اين باغ‌ها ذوق و نبوغ معماران ايراني جلوه‌گري مي‌كند. از باغ‌های تاریخی اين استان مي‌توان به باغ دولت آباد در یزد، بــاغ خــان و علــی نقــی خــان در شهرستان تفت، بــاغ مشــیر و کلاه فرنگی در رحمت آباد، باغ سرآسیاب، گلکار و اکرمی در مهریز است.
کاروانسراها و يا رباط‌های تاریخی استان يزد
انبوه رباط‌ها در استان يزد شاهدي بر مركز تجارت بودن اين استان است. سه نوع كاروانسراها در اين استان ساخته شده است. اين رباط‌ها عبارتند از کاروانسراهای تاجر نشـــین یا ســـرا، رباط‌هاي درون شـــهری و برون‌شهري يا بين شهري هستند.
کاروانسراهای تاجر نشـــین یا ســـراي در بازارهاي اين استان ساخته مي‌شد. کاروانسرای پنجه علی در ســر چهــار ســـوق بازار خـــان نمونه‌ي از اين رباط‌ها است. رباط‌هاي درون شهری در ميان خانه‌هاي مسكوني شبيه به پاركينگ امروزي بنا شده بود، از اين رباط‌ها مي‌توان به کاروانسرای ابوالمعالی در محلــه‌ي بولمیر یــزد اشاره كرد. كاروانسراهاي برون شهري يا بين شهري در مسير بين شهرها ساخته مي‌شدند.
كاروانسراهاي باقي‌مانده در اين استان بيشتر كاروانسراهاي برون شهري يا بين شهري هستند. از مهمترين كاروانسراهاي بروشهري مي‌توان به رباط ابوالقاسم رشتی و رباط خرگوشی در روستاي عقدا در شهرستان اردکان، رباط‌هاي در روستاي تيزك در شهر ابركوه، رباط زین الدین در شهر یزد، رباط نارستان در جنـوب‌غربــی آبادي عقدا در شهرستان اردکان اشاره كرد.
رباط يا كاروانسراي زین الدین در شهرستان مهريز تنها رباط دايره شكل يا مدور ايراني است كه قدمت آن به دوره صفويه مي‌رسد. به خاطر اقليم منطقه، اين رباط به شكل مدور بنا شده است تا از جمع شدن شن در اثر وزش باد در پشت ديوارها و درب ورودي جلوگيري شود.
بازار
بازارهاي قديمي يزد مجموعه‌ي از سازههايي هستند كه نزديك به هم ساخته شده‌اند. راسته بازار، سـرا، تيمچه، میـدان و كاروانسرا از بخش‌هاي اصلي بازار هستند. مسجد،آب انبار، حسینیه، مدرسـه و كارگاه توليدي جز بخش‌هايي هستند كه بر حسب نياز در بازار قديمي ساخته مي‌شدند. از كارگاه‌هاي توليدي مي‌توان به از كارگاه توليد حلوا، حنا، رنگرزي اشاره نمود. بازارهاي قديمي شهر يزد نمونه‌ي از اين بازارها است.
سازه‌هاي مذهبي در استان يزد
مساجد مهم استان یزد
قديمی‌ترين مسجد ساخته شده در ايران در استان يزد و در روستاي فهرج شهر يزد بنا شده است. قدمت مسجد جامع فهرج به صدر اسلام مي‌رسد. در واقع این مسجد، با توجه طاق و درهاي آن در دوره ساساني ساخته شده است و به نظر مي‌رسد آتشكده بوده است. مسجد جامع فهرج از مساجد شبستاني است كه شبيه مساجد صدر اسلام ظاهري ساده و بی آلايش دارد. اين مسجد از زمان ساخت آن تا حال داير است.
ساير مساجد معروف اين استان عبارتند از مسجد جامع عقدا در روستاي عقدا شهر اردکان، مساجد بندرآباد، زاويه، جامع یزد، ملا اسماعیل، امیر چخماق و مسجد جامع طزرجان در شهر یزد، مسجد شاه ولی در شهرستان تفت، مسجد جامع اردکان، مسجد جامع ابرقو، مسجد جامع خرانق در بافق است.
آتشكده های استان یزد
آتشكده‌ها در سراسر ايران از مراكز مذهبي ايرانيان قبل اسلام به شمار ميرفتند. در استان يزد آتشكده‌هاي زيادي وجود دارد. از آتشكده‌هاي مشهور استان يزد مي‌توان به آتشکده چک چک در شهر یزد، آتشکده در مهر در شهر یزد، آتشکده پیر هریشت در شهر اردکان، آتشکده ورهرام در شهر یزد اشاره كرد. آتشکده ورهرام يزد داراي آتش (بهرام) است كه بيش از 1500 سال است كه خاموش نشده است. بازديد از اين آتش از پشت ديواري شيشه‌ي براي گردشگران ممكن است.
دخمه
دخمه مكاني است که زرتشتیان، مردگان را بر اساس مراسم و رسوم دینی در آن قرار مي‌دادند تا توسط حيوانات خورده شود. سپس آنها استخوان‌هاي باقي‌مانده مردگان را در داخل دخمه در دورن چاهي دفن مي‌كردند. اما بعد از دفن مردگان در گورستان، دخمه‌ها كم كم متروک شدند. از دخمه‌هاي استان يزد مي‌توان به مانکجی لیمجی هاتریا، دخمه چم تفت، دخمه شریف آباد و ترک آباد شهرستان اردکان اشاره كرد.
خانقاه
درواقع خانقاه از دو كلمه فارسي به معني خانه آقا است. خانقاه در اصل محل دفن درويش و پير تصوف است. در استان يزد نيوز خانقاه‌هاي زيادي ساخته شده است. نمونه‌ي از اين خانقاه‌ها مي‌توان به خانقاه بندرآباد روستاي رستاق، شیخ علی بنیامین، شـیخ تقي الدين دادا، سرريك، كوشكنو، قطريان، شيخ محمد، مجو مرد، خانقاه قهستان، خانقاه ميبد، خانقاه تفـــت، خانقاه عقدا،خانقاه ابركوه، خانقاه شمسيه و خانقاه بیداخوید است.
مقبره و بقعه
بقعه‌هاي دوازده امام، زرندیان، سيد پنهون، شیخ داد، شیخ احمد فهادان، شاه سید رضا، شیخ داوود، ستی فاطمه در شهر یزد، امامزاده عبدالله در بافق، بقعه شاه خلیل در تفت، مقبره شیخ زین العابدین علی خاموش در شهر یزد و غيره است.
سازه های آبی باستانی استان يزد
قنات های استان یزد
قنات يا كاريز از نخستين سازه‌هاي ابداع شده در تمدن ايراني است كه از ايران به ساير كشورهاي دنيا، نحوه‌ي ساخته آنها صادر شده است. استان يزد از استان‌هاي برتر از نظر تعداد قنات در ايران است. به طوري كه طولانی‌ترین قنات ايران در شهر يزد به نام قنات زارچ حفر شده است. اين قنات قدمتی سه هزار ساله دارد كه از مسجد جامع یزد و موزه آب يزد يا خانه تاريخي كلاهدوز نيز عبور كرده است. اين قنات به ثبت فهرست میراث جهانی یونسکو رسیده است.
آب انبارها در استان یزد
با توجه به اقليم گرم و خشك استان يزد، آب و نگهداري از آن امري حياتي به شمار مي‌رود. آب انبارها از بناهاي بومي مناطق گرم و خشك ايران هستند. آب انبارها معمولا در پايين‌تر از سطح زمين احداث مي‌شدند. هدف احداث آنها، ذخيره‌ي آب براي روزهاي كم آبي و خشكسالي، خنك نگه‌داشتن آب در تابستان و احداث آن در رباط‌ها براي استفاده از مسافران و احداث آن در دژها و قلعه‌ها براي مقابل با كم آبي در هنگام محاصره دشمن صورت مي‌گرفت.
بيش از صد عدد از اين سازه‌ها در كل اين استان باقي مانده‌اند كه از معروف‌ترين آنها مي‌توان به آب انبـــار گلشـن، رسـتم، گیـو، ملک التجار، کلاهدوزها، ســـید و صحـــرا، حـاج علیا کبری، خواجه، شـــش بادگیـــر، مســـعودی و میرزا شفیع در شهر یزد، برالنســویه در شهرستان تفت، جاده ده بالا و حسن آباد در شهرستان میبد اشاره كرد.
آسیاب ها در استان يزد
آسياب‌ها در قديم با توجه نیروی به حرکت در آورنده آنها از نوع آبي و بادي هستند. آسياب‌هاي از نوع آبي هستند كه در مسير آب قنات‌ها ساخته مي‌شدند.از آسياب‌ها براي آرد كردن گندم استفاده مي‌شد. قديمي‌ترين آسياب باقي‌مانده در استان يزد در شهرستان اشكذر واقع است كه قدمت آن به دوره‌ي ايلخانان مي‌رسد.
امروزه تنها آسياب آبي كه در استان يزد داير و كاركرد دارد، آسياب تفت است. از ساير آسیاب‌هاي معـروف اســـتان يزد مي‌توان به مجموعه آســیاب‌های بیده، باغستان، امیری، بفروئیه، مـــذوار، سنگ سیاه، کچلگ، ده آباد، اسلامیه و مهریـــز اشاره كرد.
یخچال ها
یخچال‌هـــا نيز از سازه‌هاي ساخته شده براي اقليم خشك يزد است کـــه هدف از احداث آنها ذخیره‌ســازی یــخ براي تابستان بود. اين سازه‌ها از چهار بخش مهم يعني دیــوار اصلی، یخدان، گنبد و حوضچه ساخته شــده‌اند. از یخچال‌ها مهم و معروف اين استان مي‌توان به یخچال ورودي ابركوه و ميبد اشاره كرد.
بادگيرهاي استان يزد
بادگیرها نيز از ابداع ايرانيان براي خنك كردن خانه در مناطق كويري است، بادگيرها سازههايي هستند كه معروفيت شهر يزد در حال حاضر به خاطر آنها است. به طوري كه بلندترين بادگير دنيا يعني بادگير باغ دولت آباد با ارتفاع بيش از سي وسه متر در اين استان ساخته شده است.
بادگير خانه آقازاده ابركوه نيز از منحصر به فردترين بادگير دو طبقه‌ي دنيا است كه هويت معماري اصيل ايراني را به نمايش مي‌گذارد.
سایر بناهای تاریخی در استان يزد
مدارس يزد
در استان يزد مدارس برجسته‌ي به لحاظ معماري و قدمت وجود دارد كه از مهمترين اين مدارس مي‌توان به مدرسه خان، شهاب الدین قاسم طراز، قيام عبدالرحيم، دو منار، ملااسماعیل، کمالیـــه، ابوالمالی، مدرسـه حسينيه، ماركار، زندان اسکندر یا مدرسه ضیائیه یزد و مدرسه مصلی اشاره كرد.
ميدان ساعت يزد
میدان ساعت در محله‌ي فهادان شهر یزد واقع شده است. كه قدمت اين ميدان به قرن هشتم هجری مي‌رسد. برج ميدان ساعت شهر يزد يكي از كهن‌ترين برج هاي جهان و اولین برج ساعت شهری در ایران است.
منابع
- مطالعات طراحی اقلیمی شهر یزد (گرم و خشک)، مرکز تحقیقات انرژی و ساختمان، الهه میرابی، گلنار بقائی پور، امیرحسین پیمان راد، پریسا قبادی، پاییز 1392
- طرح راهبردي توسعه گردشگري استان يزد، سازمان مديريت و برنامه‌ريزي استان يزد، مهندسين مشاور هامون یک
- برنامه‌ریزی راهبردی توسعه‌ي گردشگری، رهیافتی کارآمد جهت تحقق گردشگری پایدار، (مطالعه‌ي موردی: شهر یزد)، مرجان منتظري، ناصر براتی
- سیری در عناصر و تزئینات معماری یزد، طلیعه بهرامی، همايش ملي معماري و شهرسازي بومي ايران، يزد بهمن ماه 1394
- تزیینات معماری مسکونی دوره آل مظفر در منطقه یزد و جایگاه آنها در خانه‌های این دوره، محمد ابراهیم زارعی، سید فضل الله میردهقان اشکذری، محمد حسن خادم زاده، مطالعات معماري ايران، دو فصلنامه معماری ایرانی، شماره 9، بهار و تابستان 1395
- طرح تفصيلي شهر يزد، بررسي و شناخت بناها و محوطه هاي تاريخي شهر يزد، مهندسين مشاور آرمانشهر 1387
- عکس‌های این محتوا را جناب آقای احسان باغبان، جناب آقای صادق میری، جناب آقای حسین مقیمی، سرکار خانم پرستو عطرسائی و جناب آقای محمد اردکانی ثبت نموده‌اند.
