جاجرم شهری به قدمت هزاران سال است که نارین قلعه نماد این تاریخ باشکوه است. به دلیل ناشناخته بودن این شهر اگر عکس شهر جاجرم را جستجو کنید مشاهده خواهید کرد که بیشترین تصاویر مربوط به موقعیت مکانی این شهر روی نقشه است. در حالی که این شهر جاذبه‌های تاریخی و طبیعی قابل توجهی دارد. ما در این مطلب ابتدا به معرفی شهرستان جاجرم پرداخته و اطلاعات کلی از قبیل تاریخچه، وجه تسمیه، شرایط جغرافیایی، اقتصادی و فرهنگی را بیان می‌کنیم. پس از آن به معرفی زبان مردم جاجرم، غذاهای محلی، صنایع دستی جاجرم و سوغات جاجرم می‌پردازیم. بخش بعدی را به معرفی دیدنی های جاجرم اختصاص می‌دهیم. در پایان مطلب نیز در پاسخ به سؤال جاجرم کجاست؟ موقعیت مکانی این شهر و راه‌های ارتباطی آن را بیان می‌کنیم.
شهرستان جاجَرم
شهرستان جاجرم یکی از شهرستان‌های جنوبی استان خراسان شمالی است. این شهرستان در گذشته بخشی از شهرستان بجنورد بود و در سال 1376 به عنوان یک شهرستان مستقل معرفی شد. شهرستان های بجنورد، مانه و سملقان، اسفراین و گرمه در شمال شرقی، شمال، شرق و غرب این شهرستان قرار دارند. استان‌های سمنان و خراسان رضوی نیز در جنوب شرقی و جنوب این شهرستان قرار دارند. شهرستان جغتای در خراسان رضوی و شهر شاهرود در سمنان همسایگان این شهرستان هستند. مساحت این شهرستان حدود 3654 کیلومتر مربع است و در سرشماری سال 1390 جمعیت آن 36898 نفر بوده است.
این شهرستان از سه بخش مرکزی، شوقان و سنخواست تشکیل شده است. شهرهای جاجرم، شوقان و سنخواست مرکز بخش‌های این شهرستان هستند. در این شهرستان 5 دهستان و 55 روستا وجود دارد. شهر جاجرم مرکز این شهرستان و مهمترین شهر آن است. طبق سرشماری سال 90 جمعیت این شهر 19580 نفر اعلام شده است.
نام قدیمی جاجرم
بنا بر تحقیقات انجام شده نام این شهر “جاگرم”بوده که به مرور زمان تغییر یافته است. برخی کارشناسان نیز معتقدند شهر “ارغیان” که در متون تاریخی به عنوان شهری میان نیشابور و گرگان معرفی شده در حقیقت همین شهر است. اما برخی دیگر معتقدند موقعیت مکانی ارغیان با موقعیت مکانی بخشی از شهرستان اسفراین تطابق بیشتری دارد. جالب است بدانید مردم بومی در گویش محلی خود نام این شهر را به صورت “ججرم” بیان می‌کنند.
تاریخچه جاجرم
شهر جاجرم یکی از شهرهای باستانی ایران محسوب می‌شود که قدمت سکونت بشر در آن 4 تا 5 هزار سال برآورد شده است. یکی از قدیمی ترین منابعی که در آن از این شهر نام برده شده فرهنگ فارسی آنندراج است. در این کتاب که در قرن نوزدهم میلادی نوشته شده این شهر به صورت شهری آباد در خراسان با قلعه‌ای بزرگ در میانه و باغ‌ها و مزارع فراوان توصیف شده است. البته اطلاعات چندانی از شرایط این شهر در دوره‌های تاریخی پیش از اسلام وجود ندارد.
آنچه مسلم است به دلیل قرارگیری در مسیر راه اصلی خراسان این شهر در آن دوران از رونق و اعتبار زیادی برخوردار بوده است. یکی از نکات جالب در مورد تاریخ این شهر این است که ظاهراً این شهر در حمله مغول تخریب نشده است. زیرا حمدالله مستوفی که بعد از حمله مغول به این شهر سفر کرده از خانه‌های زیبا و قلعه باشکوه آن سخن گفته است.
اشبا کشف شده در جاجرم
یکی از مدارکی که اهمیت این شهر در گذشته را اثبات می‌نماید اشیاء عتیقه کشف شده توسط باستان شناسان است. به عنوان مثال سکه‌ای متعلق به سربه‌داران کشف شده که در سال 739 قمری در این شهر ضرب شده است. بنابراین این شهر در آن دوران آنقدر معتبر بوده که ضرابخانه نیز داشته است. البته پس از سقوط تیموریان این شهر نیز مانند بیشتر شهرهای خراسان به خاطر کشمکش مدعیان قدرت به شدت آسیب دیده و ویران شد.
در دوره صفویه نیز این شهر بیشتر به عنوان اردوگاه برای اسکان سربازان در حمله به ازبک‌ها مورد استفاده قرار می‌گرفت. این شهر در دوره قاجار به صورت شهری با حدود 500 خانواده و قلعه‌ای ویران توصیف شده است. در این دوران با احداث راه‌های جدید و بکارگیری وسایل نقلیه مدرن، راه‌های ارتباطی این شهر به تدریج متروکه شده و این شهر رونق خود را از دست داد.
شرایط جغرافیایی جاجرم
شهرستان جاجرم هم در بخش شمالی و هم در بخش جنوب شرقی دارای ارتفاعات کوهستانی است. کوه سالوک به ارتفاع 2695 متر، کوه بهار به ارتفاع 2425 متر، کوه اتاق گاهی به ارتفاع 1864 متر، کوه خواجه به ارتفاع 1301 متر و کوه اوزوم به ارتفاع 2050 متر مهمترین کوه‌های این شهرستان هستند. مهمترین منابع آبی این شهرستان رودخانه دائمی کال شور و رودخانه فصلی دربند است.
مجاورت توأمان با کویر و ارتفاعات کوهستانی موجب ایجاد پوشش گیاهی و جانوری متنوع در این شهرستان شده است. لذا در این زیستگاه منحصر به فرد حیواناتی چون یوزپلنگ آسیایی، قوچ، مارال و گربه وحشی زندگی می‌کنند.
شرایط آب و هوایی جاجرم
با توجه به موقعیت مکانی و میزان بارش، شهر جاجرم در اقلیم بیابانی و نیمه بیابانی قرار دارد و آب و هوای آن گرم و خشک است. البته وجود مناطق کوهستانی مرتفع در شمال این شهرستان سبب تعدیل آب و هوای آن می‌شود. میانگین دمای این شهر 5/16 درجه سانتی‌گراد اعلام شده است.
بالاترین دمای شهر در تابستان 41 درجه و کمترین دمای شهر در زمستان 15- درجه سانتی‌گراد بوده است. میزان بارندگی سالانه این شهر نیز 150 میلیمتر و متوسط رطوبت 50% عنوان شده است.
شرایط اقتصادی جاجرم
بخشی از مردم شهرستان جاجرم به کشاورزی و دامداری مشغولند. گندم، جو، پنبه، چغندر و پیاز مهمترین محصولات زراعی این منطقه هستند. گلابی، سیب، آلو، انگور، زردآلو، گردو و انار نیز مهمترین محصولات باغات این شهرستان هستند. گوشت قرمز، شیر خام، عسل، گوشت ماهی و گوشت بوقلمون نیز محصولات دامی این منطقه هستند. مهمترین واحدهای صنعتی این منطقه نیز دو معدن بوکسیت و سنگ آهن و کارخانه آلومینای ایران هستند.
فرهنگ و آداب و رسوم جاجرم
مردم این شهر مردمانی معتقد و پایبند به باورها و مراسم مذهبی خود هستند. در همین راستا مراسم عزاداری ماه محرم جاجرم بسیار باشکوه برگزار می‌شود. آیین نخل برداری و علم گردانی جاجرم یکی از مشهورترین مراسم مذهبی این شهر است. این مراسم بیش از 200 سال است که در روزهای تاسوعا و عاشورا در این شهر برگزار می‌شود.
این مراسم به عنوان یک میراث معنوی در فهرست میراث ملی کشور به ثبت رسیده است. مراسم دیگری با عنوان گهواره گردانی نیز در روز هفتم محرم و در رثای حضرت علی اصغر توسط زنان برگزار می‌شود.
مردم شناسی جاجرم
در شهرستان جاجرم اقوام مختلفی اعم از فارس، کرد، ترک و تات در کنار یکدیگر زندگی می‌کنند. صالحی‌ها، گنجه‌ای‌ها، دهقان‌ها، دوقون‌ها و طایفه شیخ‌الاسلامی مهمترین طوایف این شهر هستند. زبان مردم جاجرم زبان فارسی با لهجه‌های گوناگون است. در جلگه شوقان و سنخواست مردم به زبان بومی شمال خراسان یعنی زبان تاتی صحبت می‌کنند. در روستاهای این منطقه مانند اندقان، کرف، خراشا، دوبرجه، جربت، ملاویس، دربند و طبر مردم به زبان تاتی سخن می‌گویند. اما در روستاهای دیگری چون قراجه رباط، ارک، قلی، کلاته شور و کلاته موری مردم به زبان کردی صحبت می‌کنند.
در روستای کلاته مردم ترک زبان زندگی می‌کنند و در روستای قمیطه نیز زبان فارسی با لهجه جاجرمی رایج است. ویژگی شاخص مردم این شهر این است که بیش از 80 درصد مردم باسواد هستند. این آمار در استان خراسان شمالی بسیار قابل توجه است.
غذاهای محلی جاجرم
معروف ترین غذای محلی جاجرم غذایی با عنوان “قلیف چال” است. منظور از قلیف چال در گویش محلی، قابلمه‌ای است که در یک گودال چال می‌شود. گوشت گوسفندی، برنج و روغن زرد مواد اصلی برای طبخ این غذا هستند. در این غذا گوشت و برنج هر دو تفت داده شده و سپس برای پخت کامل درون چاله‌ای شبیه یک کوره قرار داده می‌شود. از دیگر خوراکی های محلی این شهر حلوای کنجدی است. این حلوا که شیوه طبخ دشواری دارد جزو خوراکی‌های شب یلدا مردم این شهر محسوب می‌شود.
سوغات جاجرم
در جاجرم خوراکی‌های خوشمزه‌ای را می‌توانید به عنوان سوغات تهیه کنید. کشک و قره‌قوروت سنخواست و آلوی بخارای شوقان از مرغوب ترین محصولات این منطقه هستند که می‌توان به عنوان سوغات جاجرم انتخاب کرد. حلوای کنجدی هم سوغات خاص و مقوی این شهر است. البته صنایع دستی مانند کلاه کرکی، جوراب پشمی و چادر شب نیز سوغات این شهر محسوب می‌شوند.
صنایع دستی جاجرم
کلاه کرکی که یکی از سرپوش‌های مردانه در خراسان شمالی است معروف ترین صنایع دستی جاجرم است. این کلاه از پشم شتر و بز و با پنج میل چوبی بافته می‌شود. این محصول دست‌باف به دلیل ویژگی‌های خاص و انحصاری در فهرست میراث جهانی یونسکو نیز به ثبت رسیده است.
البته در میان مردم بومی این محصول به خاطر پوشش گوش‌ها به نام کلاه گوشی نیز شناخته می‌شود. جالب است بدانید بافت کلاه کرکی توسط مردان نیز انجام می‌شود. جوراب پشمی و چادر شب سنتی نیز از دیگر صنایع دستی این شهر هستند.
دیدنی های جاجرم
سنگ نگاره‌های جربت
یکی از دیدنی های جاجرم نقوشی است که بر روی صخره‌هایی در نزدیکی روستای جُربَت حک شده‌اند. کارشناسان قدمت این نقوش صخره‌ای را دوره‌های پیش از تاریخ تا دوره اسلامی برآورد کرده‌اند. روستای جربت در بخش سنخواست این شهرستان قرار دارد.
مسجد جامع جاجرم
این مسجد یکی از مساجد قدیمی ایران است که در قرون اولیه اسلامی احداث شده است. این مسجد در حال حاضر در بافت تاریخی شهر در خیابان 15 خرداد قرار دارد.
آرامگاه علی بن مهزیار
یکی از معروف ترین دیدنی های جاجرم آرامگاه یکی از اصحاب خاص امام رضا(ع) به نام علی بن مهزیار است. بنای اولیه این آرامگاه در دوره ایلخانیان احداث شده است.
مسجد جامع ایور
مسجد جامع روستای ایور یکی از آثار ثبت شده استان خراسان شمالی است. سقف این مسجد به صورت گنبدهای کوچک مدور طراحی شده است. روستای ایور در 11 کیلومتری شهر جاجرم قرار دارد.
آرامگاه خواجه خاموش جاجرم
مقبره خواجه خاموش یکی از آثار تاریخی و جاهای دیدنی جاجرم خراسان شمالی است.
مقبره شیخ اندقانی
آرامگاه شیخ اندقانی جاجرم متعلق به يكي از بزرگان و عرفای پير طريقت و تصوف است.
آرامگاه شاهزاده ابراهیم
یکی از بناهای مذهبی جاجرم آرامگاهی است که با عنوان شاهزاده ابراهیم شناخته می‌شود. این آرامگاه در نزدیکی روستای دربند در بخش سنخواست قرار دارد.
موزه گرمابه
یکی از دیدنی های جاجرم قدیمی‌ترین حمام این شهر است. هم‌اکنون موزه گرمابه و تاریخ شهر در این بنای تاریخی برپا شده است.
نارین قلعه جاجرم
نارین قلعه همان ارگ قدیم شهر جاجرم است که در متون تاریخی، شکوه و عظمت آن ستوده شده است. بقایای این قلعه تاریخی در حال حاضر در خیابان 15 خرداد این شهر واقع شده است.
سردابه قدیمی جاجرم
یکی از دیدنی های جاجرم بنای تاریخی شبیه یک سرداب است که در شمال آرامگاه علی بن مهزیار قرار دارد. این بنا که قدمت آن به دوره ایلخانی باز می‌گردد از یک دالان مسقف با چندین اتاق در پیرامون آن تشکیل شده است. ظاهراً این بنا برای تدفین اموات کارایی داشته است.
قلعه جلال الدین
این قلعه تاریخی دارای پلان شش ضلعی است و در هر گوشه آن یک برج مدور قرار دارد. کارشناسان قدمت این بنا را دوره خوارزمشاهیان برآورد کرده‌اند. قلعه جلال الدین در مسیر میان جاجرم و گرمه واقع شده است.
رباط قلی
یکی از دیدنی های جاجرم قلعه‌ای است که از دوران تیموریان به جای مانده است. این قلعه در جنوب روستای قلی در بخش سنخواست و در فاصله 5 کیلومتری از آن قرار دارد.
رباط عشق جاجرم
این رباط از آثار تاریخی مربوط به دوران تیموریان و صفویان است. متاسفانه این اثر تاریخی به حال خود رها شده است. اما امکان مرمت و تغییر کاربری این اثر زیبا وجود دارد
محوطه‌های باستانی
در شهر جاجرم دو محوطه باستانی به نام‌های تپه پهلوان و تپه حیدران وجود دارد. در این تپه‌ها آثاری متعلق به هزاران سال قبل کشف شده است. محوطه باستانی دیگری نیز در نزدیکی شهر سنخواست قرار دارد که محوطه باستانی چلو نام دارد.
پل ابریشم (پل چوبی)
یکی از دیدنی های جاجرم پلی چوبی است که در زمان پهلوی بر روی رودخانه کال شور احداث شده است. این پل در سه کیلومتری غرب روستای چاه فرش و در کنار ریل راه‌آهن قرار دارد.
عمارت شاه‌نشین خراشا
این عمارت در دوران قاجار توسط یکی از خوانین منطقه احداث شده است. عمارت شاه‌نشین دارای تزئینات زیبایی از قبیل گچ‌کاری‌های ظریف و کتیبه‌هایی به خط ثلث می‌باشد.
کوشک جاجرم
یکی از دیدنی های جاجرم باغ و عمارت باشکوهی است که در میدان امام خمینی این شهر واقع شده است. این عمارت که با عنوان کوشک کاظم خان نیز شناخته می‌شود در دوره‌های افشاریه تا قاجار احداث شده است.
سرچشمه شوقان
شهر شوقان برخلاف سایر نقاط این شهرستان دارای آب و هوای کوهستانی است. به همین دلیل به عنوان یک منطقه ییلاقی در این شهرستان شناخته می‌شود. سرچشمه شوقان، باغ‌های سرسبز، غار گنج کوه، قلعه سنگی طبر و جنگل کرکو مهمترین جاهای دیدنی شوقان هستند.
پناهگاه حیات وحش میاندشت
یکی از دیدنی های جاجرم منطقه‌ای حفاظت شده‌ای است که زیستگاه یوزپلنگ آسیایی محسوب می‌شود. پناهگاه حیات وحش میاندشت دارای گونه‌های گیاهی و جانوری بسیار متنوعی است.
روستای طبر
یکی از جاهای دیدنی جاجرم روستایی است که در کنار آثار تاریخی ارزشمند، از طبیعت زیبا و آب و هوای مطلوبی نیز برخوردار است. روستای طبر در بخش شوقان واقع شده است.
چنار کتلی
یکی از چنارهای کهنسال ایران نیز در فهرست دیدنی های جاجرم دیده می‌شود. این چنار کهنسال در روستای کتلی از توابع بخش شوقان قرار دارد.
ارتفاعات کوه بهار
یکی از مناطق ییلاقی خراسان شمالی کوهستان بهار در شهرستان جاجرم است. این منطقه به دلیل وجود چشمه‌های متعدد بسیار سرسبز و خوش آب و هوا است.
پارک جنگلی تنگه گزی
یکی از دیدنی های جاجرم منطقه خوش آب و هوای تنگه گزی است. این منطقه که در جاده جاجرم-سنخواست قرار دارد هم‌اکنون به یک بوستان جنگلی تبدیل شده است.
جاجرم کجاست؟
جاجرم در جنوب غربی استان خراسان شمالی واقع شده است. فاصله این شهر تا مرکز استان یعنی بجنورد 175 کیلومتر و تا سبزوار 183 کیلومتر است. برای سفر به جاجرم می‌توانید سفر با قطار، خودرو یا اتوبوس را انتخاب کنید. یکی از بهترین مسیرهای ارتباطی این شهر خط راه‌آهن تهران-مشهد است که در ایستگاه راه‌آهن این شهر توقف دارد. البته فاصله ایستگاه قطار تا مرکز شهر حدود 30 کیلومتر است. برای سفر جاده‌ای خود را به شاهرود وسپس میامی برسانید. از شهر میامی مسیر مستقیمی به سمت جاجرم وجود دارد.
عکس‌های این مطلب را جناب آقای احسان گنابادی عزیز ثبت نموده‌اند.
