بازارهای ایران به عنوان فضایی برای تولید، فروش و عرضه کالاها محسوب می‌شوند، همچنین محل تجمع و مسیری ارتباطی نیز به شمار می‌رود. در این مقاله به بیان کلیات بازار های ایران، معرفی بخشهای مختلف اعم از سرا، حجره، تیمچه، قیصریه، تاریخچه در دوران مختلف و معرفی بازار های سنتی ایران می‌پردازیم.
کلیات بازارهای ایران
واژه بازار، واژهای فارسی بوده و کلمهی بازارگان (بازرگان) از این واژه حاصل میشود. جالب است بدانید که این واژه به دلیل تجارت افراد ایرانی با پرتغالی‌ها، وارد زبان پرتغالی شده و سپس به فرانسه و انگلیس منتقل گردید. به همین دلیل این کشورها نیز به محل خرید و فروش کالا، بازار می‌گویند.
بازارها از جمله جذابترین مکان‌هایی هستند که در سفر به هر شهری میتوان از آنها دیدن نمود. بازارهای زیبای سنتی، جایی برای پیدا کردن سوغاتی‌های خاص و مایحتاج روزانه است. اما علاوه بر خرید، مکانی برای شناخت بیشتر اقوام ایران و سنت‌های دیرینه‌ی ایران نیز میباشد.
بازارها و مراکز خرید سیر تحولی و تکاملی پیچیدهای را در طول چندین هزار سال طی کرده و از مراکز اصلی سیاسی و اجتماعی محسوب میشود.
این اماکن علاوه بر داشتن کاربرد اقتصادی و تجاری در زمینه‌های مختلف اعم از سیاسی، اجتماعی و مذهبی نقش مهمی داشته است. بازارها، اماکن مذهی و مساجد ایران از جمله بخشهای مهم در کشورمان محسوب شده و در قسمت مرکزی بافت شهری قرار داشتند.
شهرهای مختلف کشورمان، بازارهای پیچ در پیچ و طولانی را در دل خود جای دادهاند و یکی از جاهای پر رفت و آمد میباشد. در این مقاله به صورت مفصل در بازارها را مورد بررسی قرار می‌دهیم.
شناخت قسمت‌های مختلف بازارهای ایران
نام بازار، در زبان پهلوی به نام «واکار» و «وازار» اطلاق می‌گشت. که به معنای اجتماع و داد و ستد بود. بازارها دارای تمدنی چند هزار ساله در جهان هستند. با توجه به اطلاعات به ثبت رسیده در منابع تاریخی، بازارهای دائمی در اواخر قرن یکم میلادی ساخته شدند.
در بازارهای دائمی، هر راسته اصلی (یا در مواردی راسته فرعی) برای اشتغال یک صنف در نظر گرفته شد. و برای داد و ستد یک نوع از کالا تخصیص یافت. البته لازم به ذکر است که پیشینهی راستههای تخصصی در بازارهای ایران و عربستان، به پیش از اسلام مربوط میشود.
اهمیت بازار در شهرها
مسجد جامع و بازار جزو بخشهای مهم بافت شهری محسوب می‌شدند. و به همین دلیل در مرکز شهر قرار داشتند. بازارها و مراکز خرید ایران در قدیم معمولا با راه‌های ارتباطی، دروازه اصلی شهر، مسجد جامع و همچین میدان اصلی شهر در ارتباط بوده و به آنها راه داشته است.
با به وجود آمدن بازار، نیازهای جدید ایجاد شده که معماران فضاها و بناهایی را برای آنها در نظر گرفتند. از جمله این فضاها و بناها میتوان به خان، تیمچه، خانبار، ضرابخانه، آب انبار، حمام، قهوه خانه، مسجد، حسینیه، کارگاههای تولیدی و خدماتی اشاره نمود.
بخش های مختلف بازارهای ایران
در ادامه به معرفی بخشهای تشکیل دهنده بازار می‌پردازیم.
راسته اصلی بازار
اگر تا به حال به بازارهای تاریخی ایران سری زده باشید، متوجه می‌شوید که به شکل خطی هستند و در امتداد آن، مهمترین راه‌ها و معابر قرار گرفته‌اند. راسته بازار، دارای طرحی ساده بوده که در دو طرف آن دکان‌هایی قرار دارند.
تعداد زیادی از بازارها به تدریج توسعه یافتند و به با توجه به همین موضوع، امتداد این نوع از بازارها به صورت غیر مستقیم میباشد. اندکی از بازارها توسط افراد خیرخواه و یا حاکمان ساخته شده و دارای شکلی صاف و مستقیم است.
در امتداد راسته‌ی بازاهای ایران، اصناف گوناگونی فعالیت داشته و باید متذکر شویم که هر صنف در بخش خاصی از راسته جای می‌گرفت.
راسته اصلی بازار در شهرهای بزرگ، به صورت چندتایی بودند، بدین صورت که چندین راسته به صورت موازی یا متقاطع نسبت به یکدیگر قرار داشتند.
راسته فرعی بازار
به راسته فرعی، رسته نیز گفته میشود. در شهرهای کوچک، بازارها تنها از راسته اصلی تشکیل شده‌اند. اما بازارها در شهرهای بزرگ، علاوه بر راسته اصلی، راستههای فرعی زیادی دارد. نحوه قرارگیری راسته فرعی نسبت به راسته اصلی به شکل موازی و یا عمودی است.
تعداد راستههای فرعی هر بازار، به میزان رونق اقتصادی آن بستگی داشت. هر کدام از اصناف در یکی از راستههای فرعی حضور داشتند و کالای خاصی را به مردم ارائه می‌دادند.
دالان
فضای ارتباطی در معماری است که نقش رابط بین فضای بیرونی یا فضای درونی و یا تنها رابط بین فضای درونی را در بازارهای ایران ایفا می‌کند. دالان معمولا به صورت کوچه و یا راسته‌ای فرعی و کوچک میباشد، که یک سمت آن به کاروانسرا و سمت دیگر به یک راسته محدود می‌گردد.
دالان تقریبا در تمامی بازارهای ایران به چشم میخورد، بازار تهران از تعداد زیادی دالان تشکیل شده است.
سرا
نام دیگر آن خان میباشد، که نوعی تجارت خانه محسوب می‌گردد. در این قسمت از بازار جنس دریافت می‌شد و در جاهای مختلفی پخش آن صورت می‌گرفت. از سراهای معروف بین بازارهای ایران میتوان سرای گنجعلی خان در کرمان و سرای وزیر در تبریز را نام برد.
خانبار
نام دیگر آن کالَنبار بوده که محلی برای انبار جنس و یا کار کردن بر روی محصولات و یا جنس محسوب می‌گشت. هنگامی که وسایلی توسط چهارپایان به بازار انتقال می‌یافت، در فضاهایی به نام خانبار قرار می‌گرفت. لازم به ذکر است، که محل قرارگیری خانبار در پشت سرا بوده و در آن کارگاههایی نیز قرار داشت.
قیصریه
در این قسمت از بازارها، صنعتگرانی ظریف کار مشغول به فعالیت بودند که از جمله آن میتوان به زرگران، سوزن دوزان و گوهریان اشاره نمود. قیصریه فضایی درب دار بوده و دارای محیطی خلوت است که به افراد می‌توانستند در این محیط به انجام کارهای هنری بپردازند.
قزوین، شیراز، کرمان و اصفهان دارای زیباترین قیصریه در بین بازارهای ایران هستند.
چهارسو
چهارسو به محل تلاقی دو راسته اصلی بازار اطلاق میشود، چهارسو به دلیل برخورد دو راسته و موقعیت ارتباطی آن، از اهمیت تجاری بالایی برخوردار است. ممکن است در برخی از مناطق ایران، چهارسو را چهار سوق نیز بنامند، این نامگذاری به پیروی از واژه عربی سوق به معنای بازار میباشد.
شهرهای اصفهان، تهران، لار، کرمان و بخارا دارای چهارسوی بزرگ و مثال زدنی در بین بازارهای ایران هستند.
میدان
مراکز خرید در ایران با یک میدان شهری مرتبط بودند، این میدان معمولا در کنار و یا امتداد آن قرار می‌گرفت. به طور مثال بازار اصفهان با دو میدان به نام‌های سبزه میدان و میدان نقش جهان مرتبط میباشد، یا میدان گنجعلی خان که در کنار قسمتی از بازار کرمان قرار گرفته است.
جلوخان
فضایی است که به عنوان فضای ورودی، مکث و یا تجمع کاربرد داشته است، این فضای شهری، یک فضای ارتباطی مانند میدانچه بوده که از 3 یا 4 سمت محصور شده است.
جلوخان مسجد امام در بازار تهران، جلوخان مسجد النبی در بازار قزوین و جلوخان سردر قیصریه در بازار اصفهان از جمله مثالهایی است که میتوان برای جلوخان بازارها در ایران ذکر نمود.
حجره
حجره یا دکان، کوچکترین جزء از فضای بازار است. هنگامی که حجره‌ها به صورت خطی در کنار یکدیگر قرار بگیرند، راسته را تشکیل می‌دهند.
ابعاد حجره‌ها با یکدیگر تفاوت دارد و معمولا دارای اندازه‌ی 10 تا 25 متر مربعی است. حجره‌ها اغلب به دو صورت هستند، یا در قسمت هم سطح و یا در طبقه فوقانی قرار گرفته‌اند.
حجره‌هایی که در قسمت همکف هستند، محل عرضه‌ی کالا به مردم بوده اما حجره‌هایی که در طبقه‌ی فوقانی قرار گرفته‌اند، کاربردی مانند دفتر کار، کارگاه و یا فضای اداری تجارتخانه دارند.
در برخی از بازارها، حجره‌ها در حدود 75 سانتی متر از سطح معبر فاصله داشتند، این در صورتی بود که در زیر حجره انبار قرار می‌گرفت. برخی دیگر از حجره‌ها که در آن پیشه وران کالایی را تولید و سپس عرضه میکردند، سطح آن کمی از همکف پایینتر قرار داشت. مشاغلی مانند آهنگری، مسگری و نجاری از جمله افرادی بودند که سطح حجره در پایینتر از سطح معبر قرار می‌گرفت.
در حجره علاوه بر فضای اصلی که کالا به مشتری عرضه می‌شوند، فضایی به نام صندوقخانه نیز وجود دارد. این فضا در قسمت انتهایی حجره قرار داشته و عموما با دیواری از فضای اصلی جدا میشود.
تیمچه
این قسمت در بازارها و مراکز خرید سنتی ایران قدمت کمتری داشته و به همین دلیل تکامل بیشتری در آن به چشم میخورد. تیمچه فضایی گسترده و سرپوشیده است که اغلب دارای طرح هشت ضلعی میباشد. تیمچه 2 یا 3 طبقه ساخته میشود و دور تا دور آن حجره‌هایی قرار دارد.
فضای وسیع مرکزی و گسترده‌ی تیمچه دارای طاق و گنبدهای مسقف هستند، که با کاربندی و مقرنس‌های چشم نواز، فضای خارق العادهای را ایجاد می‌نماید. تیمچه بزرگ قم و تیمچه‌ی امینی در کاشان از جمله مثالهایی هستند که میتوان آنها را برای بازدید معرفی کرد.
تاریخچه بازارهای ایران
ایران دوره‌های سیاسی و اجتماعی مختلفی را از دوران هخامنشیان، ساسانیان و بعد از اسلام شاهد بوده که نقش مهمی بر بازارها ایفا کرده است.
پیشرفت‌های اجتماعی، اقتصادی و سیاسی در کشورمان، سبب تغییر در معماری و بهرهمندی اصناف مختلف در بازارهای سنتی ایران می‌گشت. البته آنچه از بازارهای قدیمی ایران برجای مانده است مربوط به حکمرانی صفویان به بعد میباشد.
در دوران صفویه، شهرهای بزرگی مانند تبریز، اصفهان، قزوین و شیراز وجود داشته است و با اندکی تأمل در می‌یابید که بازارهای این شهرها نیز همچنان دارای اهمیت فراوانی هستند.
نحوه شکل گیری بازار
تاریخچه بازار در ایران با شکل گیری شهرنشینی آغاز میشود و مربوط به 10 هزار سال گذشته میباشد. زمان فعالیت بازار در ایران، مربوط به تولید و ارائه محصول توسط انسان است که در طی آن بتوانند محصولات را مبادله کند.
بر اساس بررسی‌های صورت گرفته، سکونت‌گاه‌هایی که اقتصاد آن وابسته به محصولات کشاورزی و دامداری بود و به مرحله‌ای از شهرنشینی رسیده، منطقه‌ای در نزدیکی کرمانشاه است که پیشینهی آن به 9000 سال قبل در ایران میرسد.
شکل گیری اولین بازارها مربوط به داد و ستد محصولات بوده و به همین دلیل فضای بازی را در مجاورت روستاها برای انجام آن در نظر گرفتند. ابتدا فصولی را برای آن اختصاص دادند، اما رفته رفته روزهایی از هفته را برای داد و ستد تعیین نمودند.
با توسعه شهرنشینی و مبادلات، ساختار بازارها در ایران دچار تغییر و تحولی شده و روند تکاملی را پیش گرفت. از حالت موقت به وضعیتی دائمی و ثابت تبدیل شد و سرپناهی ثابت برای ایجاد بازار ساختند.
تمدن عیلامی، از جمله کهن‌ترین تمدن‌های ایران که شهر شوش در آن قرار گرفته است، نشانه‌هایی از خیابان‌های مستقیم 9 متری یافت میشود که میتوان آن را نمونهای از وجود بازار دانست.
بازارهای ایران در دوران مادها
بر اساس حکایت‌های تاریخی، در سکونتگاه‌های نخستین آریایی‌ها، بازاری برای عرضه محصولات وجود داشت، علاوه بر آن کارگاههایی مانند آهنگری، شیشه‌گری، نقره سازی، طلا سازی و ذوب فلزات مشغول به فعالیت بودند.
تپه حسنلو در شهر آذربایجان متعلق به سدههای 9 و 10 پیش از میلاد است که کارگاههای فلزکاری و سفالگری در آن حضور داشتند. با این وجود میتوان اظهار داشت که در فضایی متمایز مشغول به کار بودند.
بازارهای ایران در زمان هخامنشیان
در زمان هخامنشیان برای ایجاد نظام اقتصادی کارآمد و همچنین سهولت در مبادلات، سکه‌های از طلا و نقره را ضرب کردند. سکه‌های طلا به نام «دریک» و سکه‌های نقره به نام «سیکل» مرسوم بودند.
در کتیبه‌های موجود در تخت جمشید مشخص شده است که کارگران و صنعتگران برای ساختن این بنا، با توجه به نوع تخصص و مهارت خود، دستمزدی معین دریافت میکردند.
روابط ایران در زمان هخامنشیان حاکی از آن است که شهرهایی وجود داشتند که دارای بازارهایی به عنوان فضای عمومی و پر تردد بودند.
بازارهای ایران در زمان پارتیان
اقتصاد ایران در زمان پارتیان بر پایه‌ی کشاورزی و بازرگانی بود و انحصار بازرگانی بین شرق (چین و هند) و غرب (روم و یونان) را در دست داشت.
در دورهی پارتیان در امتداد مسیرهای مهم تجار و بازرگانان، تأسیساتی برای حرکت کاروان‌های تجاری ساخته شد که از جمله‌ی آن میتوان به کاروانسرا، انبارها و فضاهایی برای عرضه کالا اشاره نمود.
شهر «دورا اروپوس» نمونهای از شهر پارتی دارای بازار و میدان است. با دقت به نقشهی این شهر درمی‌یابید که بازار در امتداد محور اصلی شهر قرار دارد. محور اصلی در هر شهری معمولا مسیر اتصال یک دروازه به دروازه‌ی دیگر شهر محسوب می‌گشت.
بازارهای ایران در زمان ساسانیان
در دورهی ساسانیان، ایران به سرعت به سمت شهری شدن رشد کرد. در این دوران شهرهای بسیاری در ایران ساخته شد و روابط ایران با همسایگانش توسعه یافته و بازار به یک فضای مهم تبدیل شد.
افراد تحصیلکرده در جامعه افزایش یافتند و بازاریان نیز توانستند تشکیلات صنفی منسجمی را تشکیل دهند. برخی از پیشه وران مانند نقره سازان، جواهر سازان و فلزکاران نیز رئیسی را برای صنف خود برگزیدند.
ورود اسلام و تأثیر آن بر بازارهای ایران
با ورود اسلام، شهرنشینی توسعه بیشتری یافت و شهرهای کوچک، به شهرهای بزرگ تبدیل شدند و بسیاری از شهرهای کوچک شکل گرفتند. در برخی از شهرها مانند کوفه یا بصره، فضایی ثابت را برای داد و ستد مشخص کرده بودند و فروشندگان در ابتدای روز به آنجا می‌رفتند و بساط خود را پهن میکردند.
فضایی که برای بساط کردن کسبه در نظر گرفته بودند، به نام بازارگاه شناخته میشود که در آن افراد جای ثابتی نداشتند و به تدریج دکان‌هایی در بازار ایجاد شد.
در اواخر قرن یکم هجری بازارهای دائمی در شهرهای مهم و اصلی شکل گرفتند و در آن دکانهای ثابتی برای انواع مشاغل اختصاص داده شد.
روی کار آمدن حکومت‌های ایرانی
طاهریان، دیلمیان و سامانیان از جمله حکومت‌های اسلامی بودند که توانستند اقداماتی مؤثر را برای ارتقای کشور انجام دهند. البته ناگفته نماند که در دوره غزنویان و سلجوقیان نیز حکومت‌هایی مقتدر شکل گرفت و فرهنگ ایرانی بیش از پیش مورد توجه قرار گرفت.
تیموریان اقدامات عمرانی را در مناطق شرقی کشور انجام دادند، بازارهای سمرقند، مروف در هرات و مشهد نیز گسترش یافتند. در کنار گسترش بازارهای ایران، بناهای دیگری مانند کاروانسرا و مساجد نیز در اطراف آنها ساخته شد.
و در دوران صفویان نیز روابط خارجه گسترش یافت و بازرگانان خارجی زیادی برای معامله به ایران می‌آمدند. همینطور در قرن سوم هجری به بعد که حکومت‌های ایرانی بر روی کار آمدند، فعالیت‌های اقتصادی توسعه‌ی قابل ملاحظه‌ای یافتند. همینطور در برخی از منابع تاریخی، رونق اقتصادی ایران در قرون 4 تا 6 می‌دانند (منابعی مانند المسالک و الممالک، العالم من المشرق الی المغرب، تاریخ بخارا، سفرنامهی ناصر خسرو).
با رونق اقتصادی، صنایع دستی شهرهای مختلف ایران، شهرت جهانی پیدا کرد و صادرات آنها آغاز شد. به عنوان مثال پارچه‌های کتانی شهر کازرون از شهرتی برخوردار بود. که در کشورهای اسلامی جهان داد و ستد آن صورت می‌گرفت. پارچه‌های بافته شده در کارگاه‌ها مهر و موم شده و بدون باز شدن بسته‌ها، داد و ستد آن انجام می‌شد.
بازارهای سنتی ایران در شهرهای بزرگ، رونق بسیاری یافت. به طوری که ناصر خسرو در هنگام سفر خود بیان می‌کند. در بازار شهر اصفهان، دویست نفر برای تبدیل پول حضور داشتند.
یورش قوم مغول به بازارهای ایران
غارت و یورش قوم مغول به کشورمان در قرن هفتم هجری، خسارات بسیاری را به بازارها وارد کرد. و در برخی موارد تنها ویرانه‌ای از بازارها بر جای ماند. اما در اواخر قرن هفتم و عهد غازان خان، وزیرانی مانند خواجه رشید الدین فضل الله، ساخت بازار در شهرهای مهم انجام شد.
ساخت بازار در دورهی صفویه به اوج خود رسید و تا زمان قاجار نیز ادامه داشت.
بازارهای ایران در زمان صفویان
انجام معاملات خارجی و ورود بازرگانان باعث رشد شهرنشینی و توسعه شهرها شد. و بازارهای بزرگ اصفهان، تبریز، قزوین و شیراز بسیار گسترش یافتند. راستههای جدید در کنار راستههای قدیمی ساخته شدند. و کاروانسراها نیز در نزدیکی بازارها دایر شدند.
در سال 1011، شاه عباس اول دستور ساخت میدان نقش جهان و مسجد جامع در شهر اصفهان را داد. پس از آن نیز چندین راسته بازار و کاروانسرا در قسمت شمالی و اطراف میدان ساخته شد.
در زمان کریم خان زند کارهای عمرانی متعددی در شیراز صورت گرفت. به دستور وی بازارهای بزرگی طراحی و ساخته شد. و همچنین کاروانسراهای زیادی بنا نهاده شد که اکنون نیز از جمله بناهای تاریخی شهر شیراز محسوب می‌شوند.
بازارهای ایران در زمان قاجار
در زمان قاجار، تهران به عنوان پایتخت ایران انتخاب شد و به همین دلیل بازارهایی که در دوران صفویه در تهران ساخته شده بودند، توسعه یافتند. علاوه بر توسعه‌ی بازار، کاروانسرا و مساجد متعددی نیز در تهران ساخته شدند.
در دورهی قاجار، به دلیل مبادلات اقتصادی بین ایران، روسیه و سایر کشورهای اروپایی، کالاهای خارجی به ایران وارد شدند. به طور مثال، ورود کالاهای انگلیسی به شهر کاشان باعث افزایش کارخانه‌های نساجی شد.
بنابراین با روی کار آمدن حکومت قاجار، تحول اقتصادی و تحول شهری در ایران به وجود آمد که ناشی از ورود کالای خارجی به بازارهای ایران بود.
با ورود کالای خارجی، بسیاری از تولید کنندگان ایرانی خسارت دیدند و برخی از مراکز تولیدی کشور تعطیل شدند. صادرات بسیاری از کالاها دچار مشکل شد. به عنوان مثال صادرات تنباکوی اصفهان از 300 هزار به 5 هزار کیسه کاهش یافت.
ورود بازارهای جدید به ایران
با ورود به قرن بیستم، بازارهای جدید و مدرن، جای بازارهای سنتی را گرفته و در فضایی کمتر به ارائه محصولات می‌پرداختند. پاساژها، بازارهای مدرن، مجتمع‌های تجاری و مراکز خرید از جمله بازارهای مدرن بودند که توانستند افراد زیادی را به خود جذب نمایند.
وجود بازارهای مدرن در ایران، برگرفته از ورود معماری غرب و به خصوص اروپا میباشد. به طور مثال ساخت پاساژ نادری در سال 1326، شیروانی در سال 1330، ساختمان آکادمیک در سال 1334، پاساژ بهارستان و بازار کویتی‌ها از جمله بازارهای مدرن در دهه‌ی 40 و 50 به کشورمان است.
معرفی بازارهای سنتی ایران
در اکثر شهرهای ایران میتوانید بازارهای قدیمی و جدید را ببینیم. در این قسمت به معرفی بازارهای سنتی ایران می‌پردازیم. که همچنان استوار به فعالیت خود ادامه می‌دهند:
بازار سنتی تبریز
معروفترین و بزرگترین بازار سنتی سرپوشیده‌ی جهان در شهر تبریز قرار گرفته است. این بازار منحصر به فرد دارای 1 کیلومتر مربع مساحت، 11 دالان، 20 راسته، 25 تیمچه، 35 سرا و 6500 مغازه میباشد. قدمت بازار تبریز مربوط به زمان قاجار بوده و در فهرست میراث جهانی یونسکو قرار دارد.
بازار سنتی اصفهان(بازار قیصریه اصفهان)
در واقع بازار سنتی اصفهان، قیصریه نام دارد و در میدان نقش جهان جای گرفته است. صنایع دستی اصفهان در این بازار سنتی به فروش میرسد. و میتوانید مساجد و بناهای دیدنی را در طول مسیر مشاهده کنید.
بازار سنتی کاشان
در گروه زیباترین بازارهای ایران قرار گرفته است و دارای معماری زیبا و کاروانسرا میباشد. قدمت آن به دوره صفویه باز می‌گردد. و در زمان قاجار نیز کسب و کار بسیار در آن رونق داشت.
بازار سنتی یزد
درواقع بازار خان، بازار سنتی شهر یزد بوده که قدمت آن به دورهی افشاریه باز می‌گردد. بازار خان دارای معماری خاص و خشتی بوده و بادگیرهای زیبا در تمامی نقاط تاریخی به چشم میخورد.
بازار سنتی اراک
در قرن 13 هجری قمری بنای آن نهاده شده و طراحی آن به شکلی است که از همه‌ی دروازه‌های شهر میتوان وارد بازار شد. جلوه‌ی بسیار زیبای بازار سنتی اراک به معماری متقارن آن مربوط میشود.
بازار قیصریه لار
بازار قیصریه لار از بازارهای قدیمی وی دیدنی ایران به شمار می‌رود.
بازار سنتی کرمانشاه
در حدود 150 سال پیش و در دوره قاجار احداث شد. و یکی از بزرگترین بازارهای خاورمیانه محسوب می‌شد. نام بازار سنتی در شهر کرمانشاه، تاریکه بازار بوده و زمان ساخت آن همزمان با احداث گمرک غرب در کشورمان میباشد.
انواع بازار
بازار ارتباط ناگسستنی با زندگی مردم دارد. در زمان و مکان‌های مختلف، شکل تازهای به خود می‌گیرد و دستخوش تغییراتی می‌گردد. در ادامه به معرفی انواع تقسیم بندی بازار از دیدگاه‌های مختلف می‌پردازیم.
تقسیم بندی بازار با توجه به مقیاس عملکردی
- بازارهای بین‌الملل: این بازار تجارت و بازرگانی بین المللی با استفاده از سیستم‌های پیشرفته‌ی مدیریتی انجام میشود. از جمله این بازارها میتوان بازارهای لندن، سنگاپور و دبی را نام برد.
- بازارهای شهری: این نوع از بازار، دارای حوزه عملکردی شهری هستند و وسعت آن با توجه به جمعیت شهر متفاوت است. از جمله بازارهای شهری میتوان بازار رضا در مشهد را نام برد.
- بازارهای منطقه‌ای: بازارهایی هستند که مایحتاج اهالی را تأمین می‌کند. از جمله بازارهای منطقه‌ای میتوان مرکز خرید گلستان در غرب تهران را نام برد.
- بازارهای محلی: این بازارها از یک بازار کوچک که شامل قصابی، میوه فروشی، خواربار فروشی و… میباشد، تشکیل شده است. و توانایی رفع نیازهای مردم به صورت روزانه و هفتگی را دارد. وسعت این نوع از بازار نیز به وسعت و جمعیت آن منطقه بستگی دارد.
در محله‌های قدیمی، فروشگاه‌هایی را حول میدان مدور یا مربعی شکل میتوانید ببینید. و یا در موارد جدیدتر در عرض و یا بخشی از خیابان در کنار یکدیگر قرار گرفته‌اند.
تقسیم بندی بازار با توجه به زمان عملکرد
-
بازارهای دائمی
این نوع از بازارها، به صورت ثابت و در طول سال تشکیل می‌شوند.
-
بازارهای ادواری
به صورت ادواری و دورهای تشکیل می‌شوند، هفته بازارها که در هر شهر و روستایی یک روز را به خود اختصاص می‌دهند، از جمله بازارهای ادواری محسوب می‌شوند.
-
بازارهای کوتاه مدت
با توجه به مناسبت نوع محصولات، در مدت زمان کوتاهی تشکیل می‌گردد. این نوع از بازارها در ایران در شهرهای شمالی مانند گیلان و مازندران مرسوم است. به بیانی دیگر میتوان این نوع از بازارها را از تولید به مصرف دانست. چرا که در آن تولید کننده همان فرد فروشنده میباشد.
تقسیم بندی بازار با توجه به مکان جغرافیایی
با توجه به اینکه آب و هوای مختلفی بر کشورمان حاکم است. به همین دلیل بازارها نیز از نظر بکارگیری مصالح و سیستم‌های ساختمانی با یکدیگر تفاوت‌های بسیاری دارند. بازارهای ایران در فلات مرکزی، حاشیه کویر، مناطق کوهستانی، مناطق مرطوب و بارانی و مناطق معتدل بارانی کاملا با یکدیگر متفاوتند.
- بازارهای ایران در مناطق گرم و خشک: در شهرهایی مانند کرمان، یزد، اصفهان و کاشان به چشم میخورد. در این نوع بازار هوا جریان بیشتری داشته و سبب میشود هوای خشکی در بازار وجود داشته باشد.
- بازارهای ایران در مناطق سرد و کوهستانی: در شهرهایی مانند تبریز و همدان به چشم میخورد. معماری آن به گونه‌ایست که از ورود هوای سرد به داخل بازار ممانعت به عمل می‌آید.
- بازارهای ایران در مناطق گرم و مرطوب: در مناطقی مانند بوشهر و برازجان شاهد این نوع از بازار هستیم. از پوشش خرما مانند چوب و هواکشها استفاده می‌کنند. و همچنین دارای ارتفاعی بیش از حد معمول است.
- بازارهای ایران در مناطق گرم و پرباران: دارای سقف‌های شیبداری بوده و معمولا با سفال پوشیده شده‌اند.
لازم است توجه داشته باشید که موارد ذکر شده به صورت مستقیم بر معماری بازار تأثیر می‌گذارند، اما عوامل دیگری نیز وجود دارد که به صورت غیر مستقیم بازارهای سنتی ایران را در مناطق مختلف تحت تأثیر خود قرار می‌دهند.
تأثیرات غیر مستقیم شرایط آب و هوایی حاکم بر منطقه مخصوص مناطق خاصی از ایران است. به طور مثال بازارهای هفتگی در کناره‌ی دریای خزر که باعث ایجاد نوع خاصی از کشاورزی شده است. وابستگی کشاورزان به شالیزارها سبب پراکندگی روستاییان شده است. و به همین دلیل بازارهای متمرکز پاسخگوی نیاز روزانه شهروندان نمی‌باشد.
تقسیم بندی بازار با توجه به فضای معماری
نحوه ترکیب عناصر مختلف در بازارهای دیدنی ایران باعث میشود، که در مناطق مختلف، اشکال متفاوتی داشته باشند. که در ادامه به معرفی آنها می‌پردازیم:
- بازارهای طولی: اغلب بازارهای دائمی به شکل خطی هستند. در این نوع از بازار، راسته در امتداد معابر بوده و خانها در دو سوی آن قرار گرفته‌اند.
- بازارهای چند محوری: در این نوع از بازارها، راستههای موازی یا متقاطع را شاهد هستیم. که مجموعه‌ای از خانها و سراها را در بر گرفته‌اند. نحوه توسعه بازارهای چند محوری به صورت طولی و عرضی میباشد. و تردد در آن به سهولت انجام می‌گیرد.
- بازارهای متمرکز: به این نوع از بازار، بازار منظومه‌ای نیز اطلاق می‌گردد که مجموعه‌ای از راسته‌ها و دالان‌های سرپوشیده را در بر می‌گیرد.
- بازار طبیعی: دارای دو محور اصلی به شکل متقاطع است. دو راسته اصلی که عمود بر هم بوده و در محل تقاطع آنها، به صورت چند محوری تراکم پیدا کرده‌اند. توجه داشته باشید که در بازار طبیعی یک ورودی اصلی و یک خروجی وجود دارد.
به مرور بازارهای سنتی ایران در شهرهای مختلف در این بخش منتشر می‌شوند.
