حیات وحش ایران با توجه به موقعیت کشور متنوع است. تنوع و تضاد محیط طبیعی ایران یکی از برگهای برنده محیط زیست ایران است. تفاوت و تنوع زیستگاه در ایران از کویری و گرم و خشک تا دشت‌های سرسبز و حاصلخیز است. این امر سبب تنوع زیستی موجودات زنده و حیوان های ایران می‌شود. در ادامه به معرفی علمی، زیستگاهها، انواع حیوانات ایران، پستانداران، پرندگان، حشرات و پروانه های ایران خواهیم پرداخت.
حیات وحش ایران(فون بومی ایران)
برای معرفی کامل در ابتدا لازم است، تا تعاریف اصلی آورده شود.
تعریف علمی حیات وحش
درواقغ حیات وحش در منابع علمی مجموعه‌ای از جانوران و گیاهانی که در طبیعت و بدون دخالت انسان در محیط طبیعی خود به صورت آزادانه زیست می‌کنند، گفته می‌شود. در تعریف گردشگری این عبارت عموما به جانوران محدود می‌شود. در ادامه به معرفی حیوانات بومی ایران خواهیم پرداخت.
زیستگاه‌های ایران
سرزمین کهن و پهناور ایران با عمری چندصد میلیون ساله، دست خوش تغییرات و فراز و نشیب‌های بسیاری بوده است. مهم‌ترین و اصلی‌ترین آنها پیدایش چین خوردگی‌های رشته کوه البرز و نواحی مرکزی و بعد از آن کوه‌های رشته کوه زاگرس است. این رویداد عظیم ده‌ها میلیون سال پیش سیمای کشور ایران را رسم کرده است.
وجود همین تغییرات در مورفولوژی ایران، سبب ایجاد اقلیم‌های متنوع مانند کویری و گرم و خشک، دشت‌های سرسبز حاصلخیز، مناطق نیمه گرم سیری، کوهستانی و جنگلی معتدل شده است.
درواقع وجود زیستگاه‌های متنوع و غنی در نوع خود، جانوران مهاجری را در طول تاریخ به ایران کشیده است. برخی از این جانوران بومی و سازگار ایران شده‌اند. و همین امر تنوع زیستی در ایران را غنی‌تر کرده است.
تغییرات زمین شناسی و تاثیر در حیات وحش ایران
و تغييرات زمين‌شناسي در جغرافيايي ايران باعث مهاجرت حيوانات از نقاط مختلف جهان يعني اروپا، آفریقا و هند به ايران شده است. براي همين در شمال ايران رودك اروپايي، در جنوب كشور رودك عسل‌خوار و خرس سياه آفريقايي، در شرق و جنوب شرقي ايران جرد هندي و سنجاب بلوچي هندي زيستگاه دارند. در واقع ايران محل تلاقي حيوانات اروپايي، آفريقايي، آسيايي و شبه قاره‌ي هند بوده است. موقعيت جغرافيايي خاص ايران همراه با زيستگاه‌هاي متنوع، از عوامل مهم تنوع زيستي در كشور پهناور ايران است.
تاثیر آب و هوا در زندگی جانوران
شواهد بدست آمده بسیاری حاکی از آن است. که تنوع زیستی در ایران در گذشته بسیار بیش از امروز بوده است. این آثار و شواهد را می‌توان در نوشته‌های قدیمی ایران که مربوط به 7 تا 9 میلیون سال پیش در مراغه کشف شده دید. در آن آثاری از مورچه‌خوار، تنبل، زرافه، کرگدن، فیل و ببر دندان خنجری و حتی میمون را دید. این نوشته در زیر خاکستر‌های آتشفشانی سهند یافت شده است.
در این انقراض انسان سهمی ناچیز و اندک دارد. مهم‌ترین علت انقراض آنها وقایع زمین شناختی بوده است. با خالی شدن این زیستگاهها و کنام‌ها، جانوران مهاجر از شمال شرقی آسیا، اروپا و حتی از آفریقا به ایران آمده‌اند.
تقسیم‌بندی حیات‌وحش ایران(فون بومی ایران)
تنوع حیات وحش ایران با وجود صدمات فراوانی که به سبب شکار بی‌رویه صورت گرفته، همچنان چشم‌گیر است.حیوان های ایران به 174 گونه ماهی، 206 گونه خزنده، 514 گونه پرنده، 20 گونه دوزیست، 194 گونه پستاندار تقسیم شده است. و از این اعداد و ارقام 12 گونه ماهی، 2 گونه دوزیست، 11 گونه خزنده، 15 گونه پستاندار و 16 گونه پرنده در معرض خطر انقراض اعلام شده اند.
در مجموع در حيات وحش ايران يك هزار و صد و شصت و هشت گونه جانوري زيستگاه دارند. اين زيستگاه‌ها شامل خشكي و مرزهاي آبي ايران هستند.
قديمي‌ترين آثار حيوانات ايران، تقريبا هفت تا نه ميليون سال پيش در نهشته‌هايي در مراغه كشف شده است. در اين آثار كشف شده حيواناتي مثل تنبل، انواع گور، مورچه‌خوار، گراز، زرافه، كرگدن، فيل، آهو، ببر دندان خنجري، گرگ، خرس، سمور، كفتار، و ميمون در زير خاكسترهاي آتشفشان سهند كشف شده است. در حال حاضر بسياري از اين حيوانات، در ايران زيستگاه ندارند.
پستانداران ایران
زیستگاه‌های متنوع ایران سبب تنوع بسیار زیاد پستانداران در ایران شده است. پستانداران ایران حداقل از 194 گونه شامل می‌شوند. از خار پشت‌ها شروع می‌شوند تا دلفین‌ها و گربه سانان متغیر اند.
در حيات وحش ايران بيشترين مطالعات در مورد پستانداران بزرگ جثه‌ي ايران بوده است. مطالعات كمي در مورد جوندگان و خفاش‌ها صورت گرفته است. كم وزن‌ترين پستاندار ايران حشره‌خور کوتوله است با دو گرم وزن است. سنگين وزن‌ترين پستاندار ايران نهنگ آبی رنگ به وزن صد و هشتاد تن است.
راسته‌هاي پستانداران در ايران عبارتند از خارپشت‌ها، حشره خوران، خفاش‌ها، جوندگان، خرگوش‌ها، گوشتخوران، فرد سمان، زوج سمان، آب بازان و گاوهای دریایی است. از پستانداران شاخص ايران مي‌توان به پلنگ ايراني، كاراكال،گوزن زرد ايراني، گربه پالاس، خرس قهوه‌اي، گوزن قرمز، شوكا، گورخر ايراني، خرس سياه آسيايي، آهو، قوچ و ميش است.
از ميان پستانداران شاخص حيات وحش ايران تا به امروزه دو گونه يعني شير ايراني و ببر مازنداران يا خزر قبل از سال 1340 در ايران منقرض شده است. تاكنون تلاش براي احياي اين پستانداران زيباي حيات وحش ايران بي‌نتيجه مانده است.
بيست و چهار گونه از پستانداران ايران يعني هفده گونه‌ي پستاندار دريايي و هفت گونه‌ي خشكي‌زي به عنوان گونه‌های در معرض خطر انقراض از سوي قانون شکار و صید ایران شناخته شده‌اند. چهارده گونه ديگر از پستانداران حيات وحش ايران به طور رسمي در فهرست حمایت و حفاظت شده قرار دارند.
پستانداراني با نام ايران
در ميان پستانداران ايران، برخي از پستانداران فقط در ايران زيستگاه و يا برخي از پستانداران جهان به دليل زيستگاه‌شان و پراكنش وسيع در ايران، در نام علمي‌شان يا در نام انگليسي‌شان نام ايران و شهرهاي ايران را دارند.
اين پستانداران شامل گوزن زرد ايراني، همستر دم دراز زاگرس، ول ايراني، ول قزوینی، گور ايراني، دو پای طوسی، خفاش بینی برگهای ایرانی، دو پای تالر، قوچ و میش لارستانی، قوچ و میش اصفهانی و كرماني، موش پوزه‌دار ایرانی، همستر دم‌دراز فشمی، سنجاب ايراني و يوز پلنگ ايراني است.
در ميان اين حيوانات اندميك ايران گوزن زرد، گور و يوز پلنگ ايراني در معرض تهديد به انقراض قرار دارند.
قدمت پستانداران ايران
قديمي‌ترين آثار پستانداران ايران در حدود پنجاه ميليون سال پيش در روستاي داش بولاغ استان زنجان و روستای چاه‌کند بیرجند در استان خراسان جنوبي كشف شده است. البته در ساير استان‌هاي ايران نيز بقاياي فسيلي پستانداران ايران يافته شده است كه برخي از آنها مثل گوزن، بزكوهي، انواع غزال، خرس و گرگ در حيات وحش ايران هنوز هم زيستگاه دارند.
تهديدات پستانداران ايران
عواملي مثل تخريب زيستگاه، تكه تكه شدن زيستگاه‌هاي حيات وحش ايران، خشكسالي‌هاي متوالي، شكار غير مجاز، زنده‌گيري و قاچاق حيوانات به ساير كشورها، تصادفات رانندگي و ساخت زير ساخت‌ها، خرافات و باورهاي نادرست در مورد حيوانات و شيوع بيماري، حيات وحش پستانداران ايران را تهديد مي‌كنند.
پستانداراني مانند شير ايراني، بز كوهي، قوچ و ميش در آثار باستاني ايراني بسيار برجسته هستند.
در ادبيات شفاهي و پارسي ايران چهارپاياني مثل شغال، روباه، گرگ، شير، بيشتر مشاهده مي‌شوند.
پرندگان ایران
پرندگان زیبا‌ترن و پرطرفدار‌ترین گونه‌های جانوری ایران اند، که قدم در اساطیر و داستان‌های کهن ایران نیز گذاشته است. پراکنش و زیستگاه برخی از پرندگان ایران به پهنای ایران است. برخی دیگر محدود به نواحی خاصی از ایران اند. پرندگان ایران با حداقل 532 گونه شناخته شده، شامل پرندگان بومی، مهاجر و مهاجر عبوری را شامل می‌شوند.
در ايران به دليل گسترده بودن و وسعت آن، تنوع اقليمي، موقعيت جغرافيايي و قرارگيري سرزمين ايران در ميان آب‌ها در شمال كشور و جنوب كشور، تالاب‌هاي متعدد، سلسله رشته كوه‌هاي البرز و زاگرس، احاطه شدن فلات مركزي ايران با كوير و بيابان، انواع جنگل‌هاي از هيركاني تا حرا، سبب ايجاد تنوع بي‌شماري از پرندگان در ايران شده است.
براي همين تعداد پرندگان ايران با كل پرندگان موجود در قاره اروپا و دو سوم پرندگان خاورمیانه برابر است. تقريبا نصف پرندگان ايران به صورت پرندگان مهاجر در ايران زمستان‌گذراني مي‌كنند. و يا در هنگام مهاجرت به طور موقت در ايران استراحت مي‌كنند.
تعداد دقيق پرندگان مهاجر ايران مشخص نيست. اما ميليون‌ها پرنده را شامل مي‌شود. اغلب پرندگان مهاجر ايران در تالاب‌هاي ايران مشاهده مي‌شوند. اين پرندگان براي استراحت و يا زمستان‌گذراني وابسته هستند.
متاسفانه در دهه‌هاي اخير خشكسالي و آلودگي در تالاب‌هاي ايران منجر به كاهش اين پرندگان مهاجر و مقيم ايران شده است. از مهمترين پرندگان مقيم و مهاجر كه تحت تاثير اين موضوع زيست محيطي قرار گرفته‌اند. عبارتند از درناي سيبري، شاهين طلايي، بالابان، ميش مرغ، اردک سرسفید، اردك مرمري و غيره است. بسياري از اين پرندگان وابسته به تالاب‌ها در معرض تهديد به انقراض هستند.
همینطور پرندگان ايران در تاريخ و تمدن و ادبيات ايران نقش برجسته و پر رنگي دارند. از اين پرندگان مي‌توان به پرنده‌ي اساطيري ايران مثل هما و سيمرغ تا پرندگان شكاري مثل شاهين و عقاب اشاره كرد.
پرندگان شاخص ايران
از گونه‌هاي شاخص پرندگان ايران مي‌توان به زاغ بور، هوبره، غاز پيشاني سفيد، ميش مرغ و گیلانشاه بزرگ اشاره كرد. زاغ بور تنها پرنده‌ي است كه فقط در ايران زندگي مي‌كند.
راسته‌هاي پرندگان ايران
درواقع راسته‌هاي پرندگان در ايران شامل غواص شكلان، کشیم شکلان، شاهین شکلان، ماکیان شکلان، درنا شکلان، کبوتر دریایی شکلان، پلیکان شکلان، لک لک شکلان، فلامینگو شکلان، غاز شکلان، پرستو شکلان، سبزقبا شکلان، عقاب شکلان، سلیم شکلان، کبوتر شکلان، طوطی شکلان، کوکو شکلان، جغد شکلان، شبگرد شکلان، کوکر شکلان، دارکوب شکلان گنجشک شکلان است.
تهديدات پرندگان ايران
پرندگان ايران مانند ساير حيوانات ايران در دهه‌هاي اخير در ايران رو به كاهش هستند. علل متعددي در كاهش جمعيت پرندگان ايران نقش دارد. مهمترين دلايل براي كاهش جمعيت آنها خشكسالي، خشك شدن تالاب‌هاي ايران، آتش‌سوزي‌هاي در جنگل‌هاي بلوط ايران، دکل‌های فشار قوی، پساب‌هاي كشاورزي و صنعتي، آلودگی‌هاي نفتی و سموم كشاورزي است.
در حال حاضر بيست گونه از پرندگان زيباي ايران در معرض تهديد به انقراض هستند. اين پرندگان عبارتند از درناي سيبري، بحری، لاچین، میش مرغ، زنگوله بال، بالابان، عقاب دریایی دم سفید، عروس غاز، هوبره، غاز پیشانی سفید کوچک، گیلانشاه خالدار، ابیا، خروس کولی شکم سیاه، اردک سر سفید، پیغوی کوچک، شاهین، عقاب شاهي، لیکوی خوزی و جیرفتی و پلیکان خاکستری هستند.
دوزیستان ایران
دوزیستان نخستین جاندارانی بوده‌اند، که در سطح خشکی پدیدار شده‌اند. تنوع این نوع از جانوران در ایران بسیار کم است. دوزیستان ایران با حداقل 22 گونه شناخته شده هستند.
همینطور دوزيستان ايران شامل ده گونه وزغ، پنج گونه قورباغه و هفت گونه سمندر است. هر چند مطالعات در مورد دوزيستان ايران قدمت طولاني دارد اما مطالعات متمركز كمتري در مورد دوزيستان حيات وحش ايران صورت گرفته است. لذا گونه‌هاي ذكر شده در مورد دوزيستان ايران توسط جانورشناسان كمي بالا و پايين مي‌شود.
بيشتر دوزيستان حيات وحش ايران در استان‌هاي شمالي و شمال‌غربي ايران زيستگاه دارند. برخي از دوزیستان شمال كشور و حاشيه درياي خزر عبارتند از سمندر غاری ایران، سـمندر جويباری ايران، قورباغه مردابی جنگلی، وزغ سبز تورانی و وزغ پا بيلچه‌ای سوری است.
در اسـتان‌هاي شمال غربي و غربي كشور نيز گونه‌هاي متنوعي از دوزيستان ايران از جمله سمندر تاجدار جنوبی، سمندر نارنجی، سمندر آتشين، وزغ سبز عراقی، سمندر نارنجـی خال‌خـال، قورباغـه مردابی راه راه، سمندر نارنجی قمصـری، وزغ بی‌گوش معمولی، وزغ مرمري، وزغ لرستانی و قورباغـه درختی است.
البته در در استان‌هاي جنوبی و حاشيه خلیـج فـارس، استان فارس و كرمان، استان سيستان و بلوچستان و خراسان به تعداد اندك دوزيست زيستگاه دارند. با آنكه دوزيستان ايران محدود هستند اما از تعداد اندك آنها، پنج دوزيست منحصر به فرد، فون بومي و اندميك ايران هستند.
براساس سازمان اتحادیه بین‌المللی حفاظت از محیط زیست (IUCN)پنج گونه از دوزیستان ایران يعني چهار گونه سمندر و يك گونه وزغ در معرض خطر در درجات مختلف اين سازمان هستند. سمندر لرستاني يكي از اين پنج گونه است كه در معرض تهديد به انقراض قرار دارد. سمندرهاي كردستاني، لرستاني، غارزي در وضعيت بحران و سمندر آذربايجاني و وزغ تالشي در معرض آسيب‌پذير قرار دارد.
گونه‌هاي شاخص دوزيستان ايران
گونه‌هاي شاخص دوزيستان حيات وحش ايران عبارتند از سمندر لرستاني يا قيصر و يا امپراطور، سمندر غارزي يا گرگاني، سمندر كردستاني يا خال زرد، وزغ تالشي و سمندر آتشين است.
راسته دوزيستان ايران
راسته‌هاي دوزیستان ايران شامل دو راسته‌ي دم‌دار (سمندرها) و راسته‌ي دوزیستان بي‌دم (وزغ‌ها و قورباغه‌ها) است. راسته‌ي دم‌دار (سمندرها) كه خود شامل دو خانواده‌ي خانواده هاینوبیایده و خانواده‌ي سالاماندریده است. راسته‌ي دوزیستان بي‌دم (وزغ‌ها و قورباغه‌ها) شامل خانواده‌هاي خانواده پلوباتیده (وزغ‌های پا بیلچه‌ای)، خانواده بوفونیده (وزغ‌های حقیقی)، خانواده هیلیده ( قورباغه‌های درختی حقیقی)، خانواده رانیده (قورباغه‌های حقیقی) است.
خزندگان ایران
بقایای بجای مانده از دوران دایناسور‌ها همین خانواده خزندگانان اند. آنها با پشت سر گذاشتن حوادث و وقایع خود را از خطر انقراض نجات دادند. در ایران لاک‌پشت‌ها و خزندگان مشهوری از خاندان دایناسور باقی مانده اند. خزندگان ایران با حداقل 243 گونه شناخته شده شامل لاک پشت‌ها، مارمولک‌ها،مارها و یک گونه تمساح به نام گاندو است.
خزندگان حيات وحش ايران شامل هفتاد و هفت گونه مار، صد و سي و شش گونه سوسمار، ده گونه لاکپشت و يك گونه کروکودیل و يك گونه کرم سوسمار است. درواقع خزندگان حيات وحش ايران بزرگترين گروه مهره‌داران ايران هستند. شصت و شش گونه از خزندگان ايران فقط فون بومي و اندميك ايران هستند.
از خزندگان شاخص حيات وحش ايران مي‌توان به تمساح پوزه كوتاه مردابي يا گاندو، لاك پشت فراتي، افعي دم عنكبوتي و آگاماي سر وزغي است.
اطلاعات و مطالعات زيادي در مورد گونه‌هاي خزندگان ايران در دست نيست. از عوامل تهديد خزندگان ايران و جهان مي‌توان به تغییر و قطعه قطعه شدن زیستگاه، انواع بی‌شماری از مواد آلاینده محیط زیست، شکار و برداشت خزندگان از طبیعت را ذكر كرد.
همینطور از خزندگان حيات وحش ايران كه نام ايران، شهرها و استان‌ها را دارند، مي توان به آگامای وزغی ایرانی، آگامای خراسان، آگامای ایرانی، گکوی انگشت برگی ایرانی، گکوی انگشت برگی کرمانشاه، گکوی انگشت برگی کردستان، گکوی ناو پولک ایلام، گکوی ناو پولک لرستان، گکوی انگشت کوتاه ایرانی، گکوی کوتوله ایرانی، سوسمار انگشت شانه‌ای ایرانی، ارمیاس ایرانی و غيره را اشاره كرد.
ماهی های ایران
شمال و جنوب ایران را دریا‌ها و دریاچه‌های مشهور و بزرگی فرا گرفته است. در این آب‌ها ماهی‌ها و آبزیانی زندگی می‌کنند، که بومی این آب‌ها شده اند. ماهیان ایران با حداقل 180 گونه شناخته شده شامل ماهیان داخل وجود دارند. خانواده كپور در آب‌هاي داخلي ايران بيشترين ماهي ايران را در بر دارد.
از ماهي‌هاي منحصر به فرد ايران مي‌توان به ماهي پورغار، ماهي آينيوس و قزل آلاي خال قرمز اشاره كرد. از ميان ماهيان ايران ماهي پورغار و شمشير ماهي ماهيان خاوياري و سس ماهي بزرگ از خانواده كپور ماهيان و ماهي آزاد درياي خزر در معرض تهديد به انقراض هستند. در سال‌هاي اخير مطالعات دقيقي در اكوسيستم‌هاي مختلف ايران براي تعيين پراكنش و تنوع ماهيان ايران صورت نگرفته است. در نتيجه آمار دقيقي از آبزيان ايران در دسترس نيست.
راسته‌هاي ماهيان ايران شامل راسته‌هاي دهانگرد ماهي شكلان، درنده كوسه ماهي شكلان، تاس ماهي شكلان، شگ ماهي شكلان، شن ماهي شكلان، كپور ماهي شكلان، گربه ماهي شكلان، آزاد ماهي شكلان، اردک ماهي شكلان، كفال ماهي شكلان، آذين ماهي شكلان، كپور دندان ماهي شكلان، خار ماهي شكلان، مرداب مار ماهي شكلان و سوف ماهي شكلان است. ماهي گورخري يا ماهي كورغدار و ماهيان خاوياري از ماهي‌هاي بومي ايران هستند. در كل ماهيان اندميك و بومي ايران مطالعه و شناسايي نشده‌اند.
شكل‌گيري آبزيان ايران تقريبا بيست الي سي ميليون سال پيش بوجود آمده‌اند. حركات كوهزايي و جدا شدن بخش مركزي ايران از بخش‌هاي ديگر، همچنين خشك شدن بقاياي مانده از درياي تتيس، منجر به بوجود آمدن گونه‌هاي ماهي‌هاي منحصر به فرد در ايران شده است.
حشرات ايران
حشرات بزرگترین گروه جانوري در روي كره زمين هستند، بيش از حدود يک ميليون گونه از حشرات در جهان شناسايي شده‌اند. عقرب‌ها، سوسك‌ها، ملخ‌ها، مگس‌ها، پروانه‌ها، زنبورها و غيره همگي جز رده‌ي حشرات هستند. با توجه به پهناور بودن ایران و تنوع زيستگاه‌هاي آن، حشرات گوناگوني در حيات وحش ايران زيستگاه دارند. حشرات بر طبق بعضي از حشره‌شناسان‌شناسان به دو گروه حشرات بي‌بال و حشرات بالدار تقسيم‌بندي شده‌اند. حشرات بي‌بال به پنج راسته تقسيم شده‌اند. يکي از آنها که فراوان‌ترين حشرات بي‌بال، راسته پادمان يا دم فنري‌ها هستند. به دلیل واقع شدن ایران در مناطق گرم و خشك جهان، بيشترين حشرات ايران، بندپایان هستند.
حشرات در ايران باستان
حشرات در ايران باستان با عنوان خرفستران در كتاب بندهش – كتابي به زبان پهلوي در مورد آفرينش- معرفي شده‌اند. خرفستران همه‌ي جانوران آزار دهنده و مضر مثل جنبندگان یا حشرات را شامل مي‌شد. کشتن اين جانوران در ایران باستان توصيه شده بود. كشتن حشرات و جانداران مضر، ثواب بزرگ نیز محسوب مي‌شد. البته در ايران باستان نيز مثل امروزه، حشرات به دو دسته‌ي مضر و مفيد تقسيم‌بندي شده بودند.
مطالعه در مورد حشرات ايران
مطالعات زیادی در مورد حشرات ايران با توجه به آسيب آنها به محصولات كشاورزي و درختان، دام و آسيب به انسان ) پزشکی و دامپزشکی ( صورت گرفته است.
به عنوان مثال مطالعه در مورد عقرب‌هاي ايران براي تهيه پادزهر آنها به صورت كامل در ايران انجام شده است. با این وجود هنوز حشرات زيادي در ايران ناشناخته مانده است.
از حشرات بومي و اندميك ايران مي توان به زنبور درودگر بنفشه، بید براهمای کریستف، آخوندک کراسینرویس، برگ پیچ ایرانی، برگ پیچ دستیتوتا، عنکبوت درزباف آخانی، عنکبوت درزباف خلیج فارس، پروانه لرستاني، عنکبوت درزباف گارفیلد، عنکبوت درزباف مگوایر، مسوپریونوس ایرانی، عنکبوت گرگی آراگوگ و عنکبوت میرشکار رامبد جوان اشاره كرد. بنیانگذار علم حشره‌شناسی در ایران، دکتر جلال افشار است. برخي از عنكبوت‌هاي ذكر شده در سال‌هاي اخير در ايران شناسايي شده‌اند.
پروانه های ایران
پروانه های ایران از دیرباز نقش بسزایی در طبیعت و فرهنگ این زیست بوم داشته‌اند. زمانی که از حیات وحش ایران و حیوانات ایران حرف به میان میاد، کمتر کسی ذهنش به سمت پروانه های ایران می‌رود.
با توجه به موقعيت جغرافياي ايران، وسعت زیاد و آب وهواي آن، تنوع گونه‌هاي مختلف پروانه‌ها در آن وجود دارد.
در زيستگاه‌هاي متنوع ايران، 442 گونه در پنج خانواده و هفده زیرخانواده پروانه وجود دارد. كه برخي از آنها فقط در ايران زيستگاه دارند. از جمله‌ي اين پروانه‌ها مي‌توان به پروانه لرستاني و پروانه و جهنده ايراني را اشاره كرد.
غني‌ترين حيات وحش ايران كجاست؟
پناهگاه حیات وحش موته در شمال غربی استان اصفهان غني‌ترين زيستگاه حيات وحش ايران را شامل مي‌شود. بيشترين تعداد حيوانات در حيات وحش موته مربوط به پستانداران بزرگ جثه مثل آهو، قوچ و میش، کل و بز و گراز هستند.
جنگل‌های ارسباران در شمال آذربایجان شرقی و قسمت جنوبی رود ارس داراي تنوع حیات وحش بسيار غني در ايران است. به طوري كه به اين زيستگاه قديمي ايران، موزه حیات وحش ایران می‌گویند.
نادرترين حيوانات حيات وحش ايران
در كشور وسيع ايران حيوانات نادر و كميابي زندگي مي‌كنند. حيوانات نادر دنيا در ايران، عقاب طلایی، شاه روباه، لاک پشت پوزه عقابی، پلنگ ايراني، شاه بوف، فوك خزري، گربه پلاس، گوزن زرد ايراني، زاغ بور و غيره است. اكثر حيوانات نادر و كمياب ايران در معرض تهديد به انقراض قرار دارند.
شگفتي‌هاي حيات وحش ايران
فون و فلور ایران سرشار ناگفته‌هاي زيادي است، كه ناشي از تنوع و غناي آنها است. خود اين تنوع نيز از تنوع زيستگاه‌ها در ايران شامل مي‌شود. اين زيستگاه‌ها شامل انواع جنگل‌هاي ايران، درخت‌زارها، درختچه‌زارها، علف‌زارها، غارها، صخره‌ای و کوهستانی مرتفع، استپ، بيابان، زمين‌هاي كشاورزي، تالاب‌ها، درياها و سكونت‌هاي انساني است. طبيعي است كه در انبوه زيستگاه‌هاي موجود، فون بومی ایران نيز داراي موجودات شگفت‌انگيز باشد كه تاكنون اسرار حيات وحش ايران به طور كامل شناسايي نشده است.
از حيوانات شگفت‌انگيز و عجيب ايران مي‌توان به افعی شاخدار دم عنکبوتی اشاره كرد. كه در 2006 در در غرب كشور ايران شناسايي شده است. اين مار دمي شبيه به عنكبوت دارد. كه در شكار پرندگان آن را طعمه قرار مي‌دهد.
حيوان شگفت‌انگيز ديگر ايران، پرنده هوبره است كه در زمان احساس خطر مدفوعي چسپناك به سمت شكارچي پرتاپ مي‌كند. هوبره در ايران در معرض خطر انقراض، به دليل شكار بي‌رويه قرار دارد.
جانور عجيب و غريب ديگر ايران، زاغ بور ايران است. اين پرنده فقط در ايران زيستگاه دارد. اين پرنده در هنگام خطر به جاي پرواز مي‌دود.
سفره ماهی برقی در جزاير قشم و کیش از موجودات خارق العاده ايران است. اين ماهي در هنگام احساس خطر برقي در حدود دويست ولت توليد مي‌كند.
حفاظت از حيات وحش ايران
شواهدي مبني بر آثار باستاني، ادبيات، متون، ياداشت‌هاي مسافران و جهانگردان وجود دارد كه نشان دهنده‌ي غناي و تنوع حيوانات حتي تا يك قرن پيش بود.
در حال حاضر حيوانات ايران رو به كاهش هستند. به طوري كه در سال 1392 طبق اعلان سازمان حفاظت محيط زيست ايران، هفتادو چهار گونه از حيوانات حيات وحش ايران در فهرست قرمز اتحادیه بین المللی حفاظت از طبيعت در ليست سياه قرار دارند. برخي از اين جانوران، حيوانات بومي ايران هستند. از اين حيوانات مي‌توان به يوزپلنگ ايراني، گوزن زرد ايراني، هوبره، فك دريايي خزر و غيره اشاره كرد.
عواملي كه حيات وحش ايران را تهديد به نابودي مي‌كنند؟
عواملي متعددي در حيات وحش ايران تاثيرات منفي مي‌گذارند. كه مهمترين اين عوامل مي‌توان خشكسالي‌هاي پي در پي و بحران آب، تصرف زيستگاه‌هاي حيات وحش ايران بوسيله دام‌ها و چراي بيش اندازه حيوانات اهلي است.
همینطور قاچاق و شكار بي‌رويه، عدم اولويت به حيات وحش ايران و ارزش گونه‌هاي موجود در آن، عدم وجود قوانين مشخص و سخت، نبود امكانات، تجهيزات و نيروي كافي و مجرب را اشاره كرد.
منابع
- كتاب فرهنگ‌نامه‌ي حيات وحش ايران. مهرگان ابراهيمي، فاطمه حسيني زواريي، مهدي رجبي‌زاده، هانيه غفاري، مليكا قليچ‌پور، اصغر مباركي، اميد مظفري، باقر نظامي، چاپ اول ارديبهشت 1388
- كتاب اطلس پرندگان ایران. محمد کابلی، منصور علی آبادیان، محمد توحیدی فر، علیرضا هاشمی، سید بابک موسوی، كیس روزلار، چاپ اول 1395
- اطلس پستانداران ایران. محمود کرمی، طاهر قدیریان،کاوه فیض الهی، چاپ اول 1395
- كتاب اطلس دوزيستان ايران. سیامک یوسفی سیاه كلرودی، هانیه سعیدی، مریم السادات بهفر، ركسانا فلاحی و منا ایزدیان، چاپ اول0 139
- بررسي وضعيت زيستي و حفاظتي خزندگان و دوزيستان كشور. سازمان حفاظت محیط زیست، معاونت محیط طبیعی و تنوع زيستي، تهیه و تنظیم: بخش خزندگان و دوزیستان، دفتر تنوع زیستی و حیات وحش، سال 1395
- اطلس ماهيان آب‌هاي داخلي ايران. يزدان كيواني، منوچهر نصري، كيوان عباسي و اصغر عبدلي، چاپ اول 1395
- اطلس خزندگان ايران. اميد مظفري، كامران كمالي، هادي فهيمي، چاپ اول 1395
- عکاس‌های این مطلب را جناب آقای حسن مقیمی، سرکار خانم ویدا شمس، جناب آقای مهدی جلال پور، جناب آقای محمد احراری، جناب آقای سعید میرسعیدی، جناب آقای حامد تیزرویان، جناب آقای سعید حیدری سورشجانی، جناب آقای علی ثقفی، جناب آقای مجید باطبی و جناب آقای جعفر پناه پور عزیز ثبت نموده‌اند.
