درختان کهنستال ایران در سراسر کشور وجود دارند. ايران عزيزمان گنجينه‌ي از انواع درختان كهنسال است. درختان كهن ايران از ذخاير ارزشمند ژنتيكي جهان به شمار مي‌روند. در سال‌هاي اخير بيش از دو هزار اصله از شصت گونه درختان كهنسال ايران شناسايي و ثبت شده‌اند. در بين انواع گونه‌هاي درختان كهنسال ايران، درختان سرو، كهنسال‌ترين درختان ايران هستند.
مقدس بودن درختان از چه چيز ناشي مي‌شود؟
درختان و گیاهان تنها موجوداتی هستند که مراحل بصری رشد، مرگ در زمستان و حیات دوباره در بهار را دارند. از ابتداي تاريخ بشريت اين مراحل در معرض ديد و درک انسان‌ها بوده است. درختان با داشتن سه زندگي در نگاه انسان‌هاي نخستين قداست خاصی داشتند.
اين سه زندگي شامل ریشه‌های درختان در زیر خاک که نمادی دنیای مردگان بود. تنه درختان شامل زندگی زمینی و شاخه‌های سر به فلك کشیده‌ي آنها كه نماد زندگاني آسماني بود. بنابراين درختان مانند ستونی زندگی بین زمین و آسمان‌ها را که جایگاه خدایان بود به هم پيوند مي‌دادند. براي همین درختان بلند، مقدس به شمار مي‌رفتند.
در ايران باستان درختان نمادي از زندگي بودند. از کهن‌ترین گیاهان اساطیری ايران مي‌توان به درخت زندگی اشاره كرد. همچنين درختان به لحاظ دارو و غذا اهميت داشتند.
درختان مقدس ايران
در تاريخ و تمدن ايران از جمله دوره‌هاي هخامنشيان و ساسانيان برخي از درختان بومي ايران مقدس بودند. اين درختان شامل درخت سرو، نخل، انجير، انار، چنار، انگور يا تاك، سدر يا كنار، سنجد و زيتون هستند.
درخت سرو
همینطور درخت سرو از درختان همیشه بهار نماد جاودانگی و نيز حیات پس از مرگ است. درواقع درخت سرو تقدس ویژه‌ای دارد و نماد اهورامزدا است. براي همين اين درخت در نيايشگاه‌ها و مکان‌های مذهبی كاشته مي‌شد.
البته درخت سرو در برخی از تمدن‌ها، نماد مرگ است، به همین دلیل در قبرستان‌ها کاشته می‌شد. اما در ايران سرو از نمادي از مهر، پايداري، استواري و استقامت در برابر سرما، پيروزي و نماد هميشه سرسبز و زنده بودن است.
به اعتقاد برخي‌ها درخت سرو در دوره‌ي اشكانيان به اروپا برده شده است و سپس نمادي از كريسمس در جشن كريسمس تزيين مي‌شود. طبق نوشته‌هاي تورات، حضرت نوح كشتي عظيم‌اش را با چوب سرو ساخته است. براي همين اين چوب زوال‌ناپذير است.
در شاهنامه آمده است كه زرتشت درخت، سرو تنومندي را در كاشمر كاشته بود. اين درخت به دستور متوكل خليفه عباسي بريده شده است. به اعتقاد زرتشتيان بريدن اين درخت گناه است و كسي كه آن را ببرد، مرگش فرا خواهد رسيد. اتفاقي كه براي متوكل افتاد و يك روز قبل از رسيدن اين درخت به كاهش مرد.
پس از حمله اعراب به ايران، سرو در آثار هنري ايران، به صورت سر خميده طراحي شده است. به خصوص در ترمه‌ها با نام بته جقه ديده مي‌شود. اين سروها نماد مردمان ايران زمين هستند كه خم شده‌اند اما سقوط نكرده‌اند.
درخت انار
ميوه درخت انار با دانه‌هاي فراوان نماد باروری و نماد آناهيتا است. همینطور درخت انار در ايران باستان در آتشكده‌ها كاشته مي‌شد.
درخت خرما يا پالمت
درخت خرما از درختان مقدس در ايران باستان است. از آنجا اين درخت در زمان پيري نيز ميوه‌ي خوبي مي‌دهد، نمادي از طول عمر، بركت، باروري و نماد پادشاهي است. اين درخت در گچ‌بري‌هاي دوره ساساني در بيشاپور و كاخ تيسفون نقش بسته است.
درخت خرما داراي ويژگي‌هايي شبيه انسان است. در صورت بريدن بالاي آن يا سر درخت خشك مي‌شود. در صورت بالا آمدن آب تا بالا و سر آن خفه مي‌شود. پس سوختن، از چوب آن زغال به دست نمي‌آيد، بلكه شبيه انسان خاكستر مي‌شود. درختان خرما مثل انسان‌ها، در سن بلوغ يعني شانزده سالگي بار و ميوه مي‌دهند.
درخت مو يا تاك
درختان مو براي باردهي بيشتر نياز به هرس سالانه دارند. براي جوان شدن آن را از خاك مي‌برند و دوباره رشد مي‌كند. درخت تاك نمادي از زندگي دوباره و جواني جاويدان است. انگور در اساطير ايران باستان نماد و سمبل خون است و خون مظهر اصلي زندگي و حيات است.
درخت چنار
درواقع درخت چنار از پرابهت‌ترين و عظيم‌ترين درختان ايران است. درخت چنار هر ساله پوست مي‌اندازند و جوان مي‌شوند. اين درخت نمادي از بركت و نعمت بخشيدن به ارواح و خدايان است. در دوران هخامنشيان درخت تاك با درخت چنار در كنار هم مشاهده مي شود كه درخت چنار نماد پادشاه و درخت مو نماد ملكه است. در واقع این دو درخت مظهر تداوم سلطنت و خون پادشاهي بوده است.
رسم برسم در ايران باستان
برسم گرفتن يكي از آيين‌هاي زرتشتي بود. در اين آيين، از شاخه‌های درختانی مثل انار، درخت گز و یا هوم، شاخه‌هايي را به يك اندازه معینی می‌چیدند و به هم می‌بستند. سپس اين دسته را در مراسم مذهبی، روحانیون زرتشتی به نشانه سپاس از طبیعت در مقابل آتش به دست می‌گرفتند.
در طرح برجسته اردشیر اول در نقش رستم که مراسم دیهیم‌ستانی است، اهورامزدا برسم در دست چپش دارد.
درختان در آثار باستاني
نقش سرو و نیلوفر بر بدنه پلکان شرقی کاخ آپادانا در تخت جمشید، درختان در ظروف ساساني، در انواع گليم و فرش‌هاي نفيس و قديمي ايران، در مهرهاي ساساني و غيره مشاهده مي‌شود.
درخت در فرش ايراني
خيال و تصور بهشت يا پرديس، اندیشه‌ای بنيادی و ريشه‌دار در تمدن و فرهنگ ایرانی دارد، براي همين در فرش ايراني به تصوير كشيده شده است. در فرش و گليم ايراني، درختاني مثل سرو، بيد، درختان گلدار و تاك يا مو نقش بسته‌اند.
نقوش قاب قابی (بختیاری و چهارمحال،) نقوش تکراری درختی و ترنجی با تكرار درخت در چهار جهت به صورت متقارن، شيوه دیگری از نقش‌‌پردازی درخت زندگی در بهشت است.
فون و فلور ايران نيز الهام‌بخش نقش و نگار فرش و گليم ايراني در طول تاريخ بوده است كه از اين طريق شواهد و مدارکی از تاريخ و تمدن اين سرزمين گشوده مي‌شود.
نقش درخت همراه با گلدان بر روی قالی‌هاي افشار همراه با پرندگان، حيوانات بومي ايران و بوته‌ها، نمادي از بهشت است. در قالي كرمان كه در متعلق به اواخر قرن دهم در موزه هنرهای تزیینی پاریس نگه‌داري مي‌شود، نقش درخت چنار با سيمرغ نشسته بر روي آن مشاهده مي‌شود. طرح و نقش قالي شاه عباسي در دوره صفويه الهام گرفته از گل‌هاي درخت عناب است.
درختان كهن ايران در آثار طبيعي ملي محيط زيست ايران
درختان كهنسال و نادر ايران كه به عنوان اثر طبيعي ملي انتخاب شده‌اند، شامل درختان سرو ابركوه، سرو قره باغ، صنوبر شیروان، سرو سیرچ، درخت ارس سراني، سرو زربین سنگان و سرو هرزویل است. در اين فهرست دو گل بومي ايران يعني سوسن سفید و لاله واژگون نيز به چشم مي‌خورد.
ريشه‌يابي نام درخت
به نظر مي‌رسد واژه درخت از كلمه دار، از واژه‌ي تارو Taru سانسکریت به معنی درخت گرفته شده است. البته درخت در زبان پارسي باستان با نام دارو، در زبان پارسي پهلوي با نام دار و در پارسي نوين دار و درخت است.
تن ما چو میوه‌ست و او میوه دار / بچینند یک روز میوه ز دار( اسدي ).
برخي ها هم بر اين باورند كه واژه درخت، از زبان پارسي پهلوي دار منشا گرفته شده است. دار هم ریشه با واژه دراز است. واژه دار در كلماتي مثل داركوب، داربست و دارچين مشاهده مي‌شود كه دار معني درخت را مي‌دهد.
واژه دار از زبان پارسي به ساير زبان‌هاي دنيا مثل سربي و كرواسي، روسي، ارمني، انگليسي و دانماركي وارد شده است. در لهجه‌ي مازندراني، لري، گیلکی و لكي، کردی به درخت، دار مي‌گويند.
واژه‌هاي دار ( به دار آویختن)، دار قالي (چوبي كه قالي در آن بافته مي‌شود)، دارو ( خاصيت شفا و درمان كنندگي ميوه و پوست درخت) همگي دلالت بر درخت دارند.
درخت در فرهنگ فولكلور ايران
در سراسر ايران به خصوص در روستاهاي ايران درختان مقدس و مورد احترام اهالي زيادي وجود داشت و دارد. برخي از درختان به عنوان برآورنده حاجات نيز بودند.
در گذشته مردم تهران و شهرهاي اطراف بر اين باور بودند كه چنار امامزاده يحيي تهران قدرت شفا دهندگی سياه سرفه را دارد. لذا مادران، كودكان بيمار شان را چهارشنبه‌ها به اين امامزاده مي‌آوردند تا تكه‌ي از لباس را بر آن آويزان كنند و كودكان زير درخت بازي كنند.
در فرهنگ فولكلور برخي از شهر و روستاهاي آذربايجان شرقي، زماني كه كودكي براي نخستين بار وارد باغ خانوادگي شود، پدربزرگ يا بزرگ خاندان به او درختي مي دهد يا با نام او درختي كاشته مي‌شود كه ميوه آن درخت به آن كودك تعلق خواهد گرفت.
درخت توت در برخي از شهر و روستاهاي آذربايجان شرقي سيد به شمار مي‌رود. يعني همه مي‌توانند از ميوه آن در باغ‌هاي بدون حصار بچينند و بخورند.
ميوه درخت انار هنوز هم در آيين‌ها و جشن‌هاي ايرانيان و زرتشتيان مانند جشن شب يلدا و در سفره‌ي عقد زرتشتيان مشاهده مي‌شود. همچنين چوب درخت انار براي بركت بخشي در ساخت ابزار مشك‌زني يا كره‌گيري به كار مي‌رود.
تعیین سن درختان كهنسال
ساده‌ترين روش تعیین سن درختان كهنسال اندازه‌گيري قطر درختان كهن است. رشد قطري درخت تا پايان حيات درخت ادامه مي‌يابد. در اين روش محيط تنه‌ي درخت و قطر ميانگين اندازه‌گيري مي‌شود. براي اندازه‌گيري قطر از خط‌كش‌هاي شاخص يا کالیپر ( خط‌كش دو بازو ) استفاده مي‌كنند.
روش‌هاي گوناگوني براي تعیین سن درختان كهنسال وجود دارد. یکی از روش‌های تعیین سن درختان كهنسال، روش میانگین رویش قطری سالیانه درختان کهنسال است كه بر اساس شمارش و اندازه‌گیری دوایر رویشی درختان قطع شده صورت مي‌گيرد.
برای این كار، حداقل ده پایه قطع شده درخت را انتخاب مي‌شود. سپس از مرکز درخت به سمت پوست، میانگین رویش هر ده ساله درخت مشخص مي‌شود. اين رويش‌ها، روی نموداری انتقال داده مي‌شود. از روی نمودار مي‌توان با اندازه‌گیری قطر درخت کهنسال و میانگین رویش سالیانه درختان قطع شده، سن درختان کهنسال را برآورد كرد.
روش دیگر در تعیین سن درختان كهن، استفاده از روش مته سال‌سنج است. با این روش باریک‌هايي توسط مته در چوب درخت از سطح پوست به سمت مرکز خارج مي‌شود. سپس محل خروج آن با چسب پیوند پوشيده مي‌شود تا درخت دچار زخم نشود. با اندازه‌گیری دوایر رویشی درخت و میانگین رویش سالیانه درخت در ده ساله گذشته‌ي مشخص شده و نيز با توجه به قطر درخت، سن آن برآورد می‌شود.
روش بعدي در مشخص كردن سن درختان، استفاده از دستگاه اولتراسونیک است كه دقيق‌ترين روش تعيين سن درخت است. این دستگاه به تنه درخت نصب می‌شود. پس از روشن شدن امواج ماوراء صوت را به داخل تنه‌ي درخت می‌فرستد. امواج ماوراء صوت با برخورد به هر دوایر رویشی انعكاس پيدا مي‌كند. سپس به‌وسیله حسگرهای نصب شده روی تنه درخت ثبت مي‌شود. سپس دستگاه پردازش‌گر، كل دوایر رویشی درخت را ترسیم می‌كند.
برخي از سروهاي كهن و معروف ايران
در سراسر ايران تاكنون پنج و شش سرو كهنسال ايران شناسايي و ثبت شده است. هر كدام از اين درختان ويژگي‌ها و مشخصات فيزيكي خودشان را دارند.
درخت سرو ابركوه
درخت سرو ابركوه از كهن‌ترين درختان ايران و جهان است. در واقع در جهان بيست و شش اصله درخت قبل از ميلاد مسيح وجود دارد كه سرو ابركوه يكي از آنها است.
قدمت اين درخت بيش از چهار هزار و پانصد سال است. در افسانه‌هاي كهن به اين درخت، پارسيك مي‌گفتند. رويش اين درخت را با زايش مشي و مشيانه مي‌دانستند.
در قديم در شهرستان ابركوه دوازده سرو كهن وجود داشت كه در حال حاضر دو عدد از اين سروها باقي مانده است. در گذشته اهالي ابركوه يا ابرقو، گرد اين درختان در اول هر ماه جمع مي‌شدند، به شادماني و رقص مي پرداختند، نذورات بين مستمندان پخش مي‌كردند.
سرو زربین سنگان
اين سرو در استان سیستان و بلوچستان در شهر خاش واقع شده است. تخمين زده شده است عمر اين درخت، دو هزار سال باشد. بسياري از سروهاي كهن ايران در حمله‌ي اعراب به ايران به دليل مقدس بودن آنها براي زرتشتيان بريده شدند. براي اينكه اين درخت از بريده نشود، به آن نام درخت میر عمر داده بودند.
سرو سیرچ
سرو سیرچ در استان كرمان در جنوب غربی شهداد در روستای سیرچ واقع شده است. در واقع سرو سیرچ دو سرو به هم چسبيده است. عمر اين سرو دو هزار سال تخمين زده شده است. روستای سیرچ در بخش كوهستاني كرمان واقع شده است. بنابراين روستاي سیرچ از روستاهاي سرسبز و زيباي استان كرمان است. عظمت اين درخت قابل توصيف نيست، لذا گردشگران زيادي براي ديدن آن راهي شهداد مي‌شوند.
سرو مهریز یزد
سرو مهريز بعد از سرو ابركوه دومين درخت كهنسال استان يزد است.
ساير سروهاي كهنسال ايران
همانطور كه ذكر شده است تاكنون در ايران پهناورمان پنج و شش سرو كهنسال شناسايي شده است. از ساير سروهاي كهنسال ايران مي‌توان به سرو زیبد، سرو دوم ابرقو، سرو چم، سرو هرزویل، سرو کهک قم، سرو پلنگان، سرو شیراز كهنسال منگاباد مهريز سروهای کهنسال روستای بانیسول و غيره را اشاره كرد.
ساير درختان كهن ايران
در ايران درختان كهنسال فقط درختان سرو نيستند، بلكه انواع درختان كهن در گوشه و كنار ايران به صورت ناشناخته باقي مانده‌اند. برخي از آنها هنوز مقدس بودنشان را از دست نداده‌اند. اين درختان شامل درختان توت سفيد، چنار، ارس، شاه توت، زبان گنجشک، نارون، بيد، گردو، گز، سنجد، كنار، عناب، داغداغان،خنجک، زيتون، بلوط، تبریزی، ممرز، سپیدار، زالزالک، پرده، سرخدار، بنه يا پسته كوهي، كهور، لول يا انجير بنگال، انار و غيره است.
در زير به صورت نمونه‌ي به برخي از گونه‌هاي اين درختان كهنسال اشاره شده است:
درخت گردوی کمان رستم
درخت گردوی کمان رستم در شهر شهمیرزاد استان سمنان واقع شده است. اين درخت گردو، به شكل كمان به دو شاخه‌ي تنومند منشعب شده است. براي همين به اين نام مشهور شده است. عمر اين درخت 1300 سال برآورد شده است.
صنوبر شیروان
صنوبر شیروان در روستاي نظرعلي شيروان، در استان خراسان شمالی واقع شده است. قطر اين صنوبر به بيش از دو و نيم متر مي‌رسد.
کهنسال‌ترین درخت پسته جهان
کهنسال‌ترین درخت پسته جهان در روستای اودرج رفسنجان در استان کرمان واقع شده است. عمر این درخت بيش از 1500 سال برآورد شده است. اين درخت در واقع نماد شهرستان رفسنجان است. قطر اين پسته چهار متر است. اين درخت نوعي پسته كوهي يا بنه است.
ارس سرانی
در مجاورت روستای سرانی و در شمال شهر شیروان در استان خراسان شمالي و در نزدیکی مرز ایران با ترکمنستان قرار گرفته است. عمر اين درخت بيش از دو هزار سال برآورد شده است. ريشه اين درخت در سنگ‌هاي سخت براي آب نفوذ مي‌كند، براي همين به آن نام اورس يعني جستجو كننده‌ي آب داد شده است.
چنار خامنه
درخت چنار خامنه در شهر خامنه در استان آذربایجان شرقی قرار دارد. در واقع اين چنار كهنسال‌ترین درخت چنار جهان است. طول عمر آن 1700 برآورد شده است. قطر آن در حدود 5 متر است.
از ساير چنارهاي كهنسال ايران مي‌توان به چنار امامزاده يحيي تهران، چنار سوخته‌ي شاهرود، درخت چنار آمره شهرستان خلجستان، چنار كينج شهرستان نوشهر، درخت شیرین و فرهاد یا درخت رحمت، درخت چنار نطنز، چنار شهرستان تویسرکان، چنار اکبری در استان خراسان جنوبی اشاره كرد.
چنار تنگ چنار مهریز یزد
چنار تنگ چنار يكي از درختان كهنسال در شهرستان مهريز در استان يزد است.
خاص ترين درختان كهنسال ايران
هر چند كل درختان كهنسال ايران در نوع خودشان منحصر به فرد، بي‌نظير، تكرارنشدني و بي‌همتا هستند. اما در برخي از آنها شكل و شمايل متفاوت و پر عظمتي ديده مي‌شود. از جمله‌ي اين درختان مي توان به انجير بنگال يا لور نصیرایی در بخش ميناب، درخت چنار کهنسال روستای داین، گردوي كهنسال يارود داراي گسترده‌ترين تاج در ميان درختان كهنسال ايران، گردوی کهنسال کلوسه در شهرستان فریدونشهر داراي ريشه‌هاي پرابهت، چنار کهنسال دوشنگان شهرستان درمیان استان خراسان جنوبی داراي پنجره و اتاقك و غيره را اشاره كرد.
منابع
- صورت‌های متنوع درخت زندگی بر روی فرش‌های ایرانی، حسين عابددوست، زيبا كاظم پور، گلجام، فصلنامه علمی پژوهشی انجمن علمی فرش ایران، شماره 12، بهار 1388
- قوش نمادين گیاهان بر روی آثار گچبری، مهر و نقش برجسته‌های دوره ساسانی، نفیسه صداقت، فصلنامه علمی تخصصی باستان شناسی ایران، واحد شوشتر
- گياهان و درختان مقدس در فرهنگ ايراني، مرتضي فرهادي،
- توصیف تاریخی و وضعیت امروزی درختان سرو، ارس و نوش کهنسال ایران، شمامه محمدی‌فر، میراث علمی اسلام و ایران، سال پنجم، شماره اول، پیاپی 9، بهار و تابستان 1395
- مطالعه تطبیقی نماد درخت در ایران باستان با اسلام و نمود آن در آثار هنری، پورآذر منيره، همايش بين المللي شرق‌شناسي و مطالعات ايراني عليگر هند، سال 1395
- سروهای کهنسال ایران، بخش اول، مصطفی خوشنویس، محمد حسین صادق‌زاده حلاج، محمد متینی زاده، شهرام احمدی، انوشیروان شیروانی و مریم تیموری، طبیعت ایران، جلد 3، شماره 3 ، پیاپی 10 مرداد – شهریور ماه، سال 1397
- ایران، گنجینه درختان کهنسال، مصطفی خوشنویس، محمد متینی زاده، انوشیروان شیروانی و مریم تیموری، طبیعت ایران، جلد 2، شماره 4، پیاپی 10 مهر- آبان ماه، سال 1396
