پارک های ملی ايران و سراسر جهان مناطقي هستند که به خود طبیعت و قوانین خاص آن واگذار شده است. در اين پارك‌ها، از گیاهان و حیوانات وحشی محافظت میشود. بنابراین پارک‌های ملی برای تنوع زیستی زمین و بقاي گونه‌ها ضروری هستند. در این مقاله به تعریف پارك‌هاي ملي، تاريخچه اولین پارك‌هاي ملي جهان و پارك‌هاي ملي ايران، معیار انتخاب آنها، اهداف و کاربرد آنها و معرفی تمامي پارک‌های ملی ایران پرداخته شده است.
مناطقی که به پارک ملی مشهور هستند، به جذابیت منطقه واقع شده می افزایند و به توسعه اقتصادی آن مناطق نيز کمک می‌کنند. مناطق منتخب یا پارک ملی، زمینه‌هایی را فراهم می‌کنند که تجربه‌های طبیعت را برای پروژه‌های آموزشی، علمی و تحقيقي امکان‌پذیر سازند. پارک‌های ملی ایران، یکی از مناطق چهارگانه حفاظت محیط زیست ایران می‌باشد.
در سال 1969، اتحادیه بین‌المللی حفاظت از محیط زیست(IUCN) یک پارک ملی را یک منطقه نسبتا بزرگ با ویژگی‌های زیر تعریف کرد: یک یا چند اکوسیستم که توسط بهره‌برداری و اشغال انسان تغییری نکرده باشد. جایی که گونههای گیاهی و حیوانی، مکان‌های ژئومورفولوژیکی و زیستگاه‌ها از علایق خاص علمی، آموزشی و تفریحی برخوردار باشد و دارای یک منظره طبیعی زیبا باشد.
بالاترین مقام صلاحیت کشور، اقدامات لازم را برای جلوگیری یا از بین بردن بهره‌برداری یا اشغال در سرتاسر این مناطق انجام دهد. بازدیدکنندگان مجاز می‌توانند در شرایط خاص برای اهداف الهام‌بخش، آموزشی، فرهنگی و تفریحی وارد آن شوند.
سازمان حفاظت محیط زیست ایران، پارك‌هاي ملي را به اين صورت تعريف کرده است: مناطق طبیعی تقريبا وسیع، دارای ویژگی‌های خاص و اهمیت ملی به لحاظ زمین شناسی، بوم شناسی، جغرافیای زیستی و چشم انداز هستند.
پارك‌هاي ملي در کشور با هدف‌های حفظ وضعیت زیستی و طبیعی، بهبود جمعیت گونههای جانوری و رویشگاه‌های گیاهی و همچنین بهره‌برداری تفرجی به عنوان پارک ملی انتخاب می‌شوند. پارک‌های ملی مكان‌هاي مناسبی برای فعالیت‌های آموزشی، پژوهشی و گردشگری در طبیعت به‌شمار می‌آیند.
به منظور حفاظت بنیادی از تنوع زیستی، ذخایر ژنتیکی، یکپارچگی اکولوژیک و چشم اندازها، فعالیت‌های مرتبط با بهره‌برداری‌های مصرفی و مسکونی در این مناطق مجاز نیست. به همین دلیل، برای پارک‌های ملی پشتوانه قانونی حفاظتی مستحکم‌تری نسبت به سایر مناطق حفاظت شده پیش‌بینی شده‌است.
اين پارك‌ها عالي‌ترين نمونه‌های برجسته‌ی از میراث طبیعی ایران هستند. مدیریت پارك‌هاي ملي در ایران بر عهده سازمان حفاظت محیط زیست است. براساس قوانين اين سازمان مرزهای پارک ملی را نمی‌توان تغییر داد. و مالکیت هیچ بخشی از پارك‌هاي ملي را نمی‌توان به کسی منتقل کرد.
ایالات متحده آمریکا، اولین کشور و آغازگر سیاست حفظ طبیعت و تأسیس پارک‌های ملی بود. نخستین پارک ملی جهان، پارک ملی یلوستون، در سال 1872 تاسیس شد. بنیانگذاران اين پارك می‌خواستند از شگفتی‌های طبیعی اين منطقه محافظت کنند، استفاده از اين منطقه را توسط دولت و مردم، به هر شکلی دور نگه دارند و اين مناطق را برای نسل‌های آینده محافظت کنند.
ايده‌ي اين امر به اين دليل بوجود آمد كه بخش‌های زیادی از آمریکا از طریق استثمار بیش از حد در دسترس مردم و دولت قرار گرفته بود. بنابراین مردم نگران بودند که زیبایی‌های دیگر طبیعت نیز قربانی منافع تجاری شود. در حال حاضر در سراسر ایالت متحده امریکا بیش از 400 پارک ملی وجود دارد. و اين پارك‌ها سالانه میزبان تقریبا 330 میلیون بازدید‌کننده می‌باشند.
ایده اصلی پارك ملي Yellowstone در سراسر جهان گسترش یافته است. امروزه طبق گزارش اتحادیه بین‌المللی حفاظت از محیط زیست(IUCN)، بيش از 6555 عدد پارک ملی در سراسر جهان وجود دارد. اين مناطق، بیشتر مناطق دریایی و ساحلی، مناطق جنگلی، مناطق باتلاق و مردابي و بخش‌هایی از ارتفاعات و مناطق کوهستانی هستند.
نخستین قانون حفاظتی محيط زيست و مناطق طبيعي ايران با نام شوراي شكار ايران در سال ۱۳۳۵ تصویب شد. بر اساس اين تصويب، شورای شکار ايران در منطقه‌های خاص كه از نظر بوم‌شناختی اهمیت ویژه‌ای داشته‌اند، در آنها شکار ممنوع اعلام شد. مگر آنکه مجوز ویژه‌ای از شورای شکار ايران گرفته مي‌شد.
پیشنهاد ایجاد پارک‌های ملی در سال‌های بعد مطرح شد. به طوري كه در سال۱۳۵۰، حدود شش پارک حیات‌وحش و ۳۵ منطقه حفاظت‌شده به‌وجود آمده بود. در حال حاضر تعداد پارك‌هاي ملي در ايران به ۳۰ عدد رسیده است. پارك‌هاي ملي در ۱۷ استان سرتاسر کشور پهناورمان قرار گرفته است.
از معيار و ویژگی‌های انتخاب پارك‌هاي ملي ايران مي توان به موارد زیر اشاره كرد:
همچنین این مناطق با نگهداری از حوضه رودخانه‌های طبیعی و محافظت از تالاب ها، احتمال وقوع سیل را کاهش می‌دهد. علاوه بر این، پارک‌های ملی واقع شده در در امتداد سواحل، با حفظ رویش گیاهان مانند درختچه‌های کرانه‌زی و صخره‌های مرجانی، سیل را نیز کاهش مي‌دهند، همچنین زمانی که آب سطح دریا افزایش می‌یابد، این مناطق از فرسایش سواحل نیز جلوگیری می‌کنند.
پارک ملی دریاچه ارومیه يا رضاييه در استان‌های آذربایجان شرقی و آذربایجان غربی قرار گرفته است. اين پارك زیستگاه پستانداران نادر مثل گوزن زرد ایرانی است. ساير پستانداران قوچ و میش ارمنی، موش صحرايي و پلنگ ايراني است. پرندگان شاخص اين پارك زيبا پلیکان سفید، تنجه، فلامينگو، کاکایی، مرغ آتش، اردک سر سفید و اردك سر حنایی است. هم چنين گونه آرتیما ارومیانا، تنها موجود زیستی میکروسکوپی آبزی دریاچه ارومیه است.
از پوشش گیاهی این منطقه می‌توان به آویشن، دم اسبی، زنبق، شقایق، شنبلیله وحشی، شنگ،شیرخشت، علف شور، فرفیون، گندمیان، گوجه وحشی، کاکوتی، مرغ علف گوسفندی، یولاف، درخت آلبالو، بادام وحشی، بادام کوهی، پسته وحشی، داغداغان، درمنه، زالزالک، سرو کوهی است. اين پارك ملي قبلا از زيباترين پارك‌هاي ملي ايران و بزرگترین دریاچه نمکی آب در خاورمیانه بود.
این منطقه هر ساله صدها گردشگر را برای استفاده از خواص درمانی آب شور این دریاچه جذب می‌کرد. اما در سالهاي اخير، خشكسالي‌هاي پياپي موجب خشك شدن درياچه اروميه شده است. بطوري كه گونه‌هاي گياهي و جانوري در آن رو به تهديد است. همچنين محيط زيست مناطق نزديك به اين درياچه نيز تهديد مي‌شود.
بیشتر بخش‌هاي پارک ملی کویر در شهرستان گرمسار در استان سمنان و بخش‌های کوچکی از آن در استان‌های تهران، قم و اصفهان قرار گرفته است. این پارک کویری نمونه‌ای از اکوسیستم‌های بیابانی و خشک است. پستانداران شاخص این منطقه یوزپلنگ آسیایی، گرگ، کفتار راه‌راه، گربه شنی، روباه قرمز، روباه شنی، جبیر(بيشترين تعداد جبير در ایران در اين منطقه زيستگاه دارد)، کل‌وبز، قوچ ومیش، شغال، سیاه‌گوش است.
انواع پرندگان شکاری از جمله عقاب طلایی، سارگپه، شاهین، بحری و دلیجه، و پرندگان مهاجر مانند فلامینگو، آنقوت، خوتکا و انواع غاز و مرغابی در این منطقه زیستگاه دارند. بارندگی‌های ناچیز آن باعث بوجود آمدن برخی از گونههای گیاهی شده است، که با شرایط موجود سازگار شده‌اند.
گياهان اين منطقه عبارتند از کاروانکش، گز، گرگ‌تیغ و نی، درختچه‌های بادام کوهی، شیر خشت و خنجک است. حیات وحش پارک ملی کویر به دلیل شکار غیرقانونی، چرای زیاد، پروژه‌های حفاری نفت و مسابقات اتومبیلرانی تهدید میشود.
پارک ملی خارتوران دومین ذخیره بزرگ حیات وحش ایران است. آفریقای ایرانی لقبی است، که به این پارک داده شده بود. اما متاسفانه گونه های جانوری آن در پنجاه سال گذشته به شدت کاهش یافته است. این منطقه میزبان یوزپلنگ آسیایی است، که در معرض خطر جدی انقراض قرار گرفته است. از انواع نادر گربه‌سانان در این منطقه و حتی در ایران گربه پالاس است.
پارک ملی قطرویه در ۳۰۰ کیلومتری شرق استان فارس و در شمال‌شرقی شهرستان نی‌ریز واقع شده است. اين پارك محل اصلی زیستگاه گورخر ایرانی است. اين منطقه گونه‌هاي گياهي زيادي را در خود قرار داده است.
مهمترین گیاهان موجود در منطقه عبارتند از: آبنوس، آنغوزه، آویشن، الوك، اسکنبیل، اسفند، انجیر، بادام وحشی، بارهنگ، بنه، پیچک، تاغ،تنگس، جاشیر، چوبک، خارشتر، خاکشیر، خشخاش وحشی، خوشک، دافنه، درمنه، زیره، زو، رواس، ریش بز،سریش، سرو وحشی، سیر و پیاز کوهی، سالسولا، سیاه چوب، شاتره، شکرتیغال، شیرین بیان، کاکوتی، کاروانکش، کلاه میرحسن، کلخوره، کیکم، کنگر، کهورك، کوما، گل گاوزبان، گرگ تیغ، گز، گون، گل خنک و نی است.
گونههای جانوری شاخص شامل: پلنگ، جبیر، کاراکال، کفتار، کل و بز، گربه وحشی، گرگ، گراز، گورخر ایرانی، انواع پروانه های ایران و قوچ و میش است. پرندگان شاخص اين منطقه بالابان، شاهين بحری، تیهو، دلیجه، سرخ، زنبور خوار، سارگپه، سبزقبا، شاهین، عقاب، هدهد و هوبره است.
پارک ملی گلستان، از قدیمی‌ترین و بزرگترین پارک‌های ملی ایران است. که در شرق استان گلستان و غرب استان خراسان شمالی و سمت ناچیزی از آن در سمنان قراردارد. جنگل گلستان، مساحتی بالغ بر 90 هزار هکتار را در بر می‌گیرد. از آنجا که این منطقه بسیار وسیع است، طیف گسترده‌ای از آب و هوا را این مناطق شامل میشود.
این امر باعث ایجاد تنوع در گیاهان و حیوانات ایران در این پارک میشود. علاوه بر این، این پارک، از نظر توریستی و گردشگری نیز معروف و پربازدید است. این پارک در فهرست میراث یونسکو به عنوان یکی از مناطق برتر زیست کره به ثبت رسیده است. و پنجاه درصد از کل پستانداران زنده در ایران در این جنگل زندگی می‌کنند.
پوشش گیاهی در این پارک بسیار گوناگون است و شامل گونه‌هایی مانند انار وحشی، انجیلی، بلوط زرد، سیاه تلو، گلابی وحشی، کلاه میرحسن، گز، خارشتر، گل گاوزبان، تمشک و زبان گنجشک است. حیوانات زیادی در این پارک وجود دارد. اما نماد این پارک قوچ و میش اوریال شناخته شده است.
در پست مختص به پارک ملی گلستان به تاريخچه، موقعيت جغرافيایي، اقليم و آب و هوا، حیات وحش اين پارک (جانوران، گياهان، پرندگان، خزندگان و ماهي‌ها)، آبشارها، كوه‌ها، رودخانه‌ها و دره‌ها، نوع تفرجگاه‌ها، شکارگاه‌ها، تهديدات و مخاطرات، مسيرهاي منتهي به اين جنگل، موزه‌ها و نقشه پارک ملی گلستان پرداخته شده است. برای مشاهده اینجا را لمس(کلیک) نمایید.
پارک ملی سرخه حصار در شرق تهران واقع شده است. به دلیل موقعیت زمینشناسی این منطقه، تنوع گیاهان موجود در آن زیاد است. در این پارک پرندگان شکاری زیبا و کمیاب زيستگاه دارند. از پرندگان شکاری مهم سرخه حصار ميتوان به عقاب ماهیگیر، قرقی، عقاب طلایی، عقاب شاهی، دلیجه، بالابان، بحری و شاهین اشاره کرد.
پارك ملی لار در دامنه جنوبی رشته کوه های البرز و بین استان های تهران و مازندران واقع شده است. پارك ملی لار از معدود پارك‌هاي ملي ايران است كه به دلیل محصور شدن توسط کوه ها دارای شرايط اقليمي و زیست محیطی کوهستانی و آبی است. آب و هوا در اين منطقه به دليل ارتفاعات فراوان آن متغير است. هم چنين درياچه لار در اين پارك، تامين‌كننده آب شرب تهران مي‌باشد.
به دليل آب و هواي كوهستاني پرندگان بومي و مهاجر زيادي در اين پارك زيستگاه دارند از جمله‌ي اين پرندگان ميتوان به درنا، دلیجه، جغد تالابی، حواصیل خاکستری، سارگپه، شاهین، شاه بوف، عقاب طلایی،فلامینگو، قرقی، کبک دری، کبک و هما اشاره كرد.
پوشش گياهي اين منطقه نيز تحت تاثير درياچه و كوهستان غني مي‌باشد. گياهان دارويي فراواني در اين منطقه رشد مي‌كنند، به عنوان مثال ميتوان به آویشن، بابونه، باریجه، بارهنگ، بومادران، چای کوهی، خاکشیر، زنبق وحشی، ،زرشک، شیرین بیان، شاه تره، کاسنی، گل پر، گون، مریم گلی و موسیر اشاره كرد.
گونههای جانوری نيز به دليل آب وهوا فراوان، در آن زیستگاه دارند، از جمله‌ي آنها ميتوان به بز، پلنگ ایرانی، خارپشت، خرگوش، خرس قهوه ای، راسو، روباه، سمور، شغال،قوچ، گرگ و گربه وحشی اشاره كرد.
پارك ملي ارسباران در شهر كليبر در آذربایجان شرقی واقع شده است. اين پارك با كوه‌ها و دره‌ها احاطه شده است. زیبایی طبیعت آن تداعی بهشت برای مسافران است.
از پوشش گياهي خاص این منطقه ميتوان به انار وحشی، سیب و گلابی، زالزالك تمشک و زرشک اشاره كرد. پستانداران وحشی زيادي مانند بزهای وحشی، قوچ ارمنی، گراز ، خرس سیاه، گربه وحشی، پلنگ، روباه، شغال و گرگ در این جنگل زندگی می‌کنند.
پارك ملی بوجاق یکی دیگر از پارك‌های ملی و منطقه شکار ممنوع در ایران است. که در شمال‌شرقی شهرستان رشت در شهر کیاشهر استان گیلان واقع شده است. این منطقه نخستین پارک‌هاي ملي ايران است كه منطقه خشکی – دریایی را شامل مي‌شود.
گونههای جانوری پارک ملی بوجاق بیشتر پرندگان است. و بیش از ۲۳۹گونه پرنده در این منطقه شناسایی شده است. دلیل اکوسیستم وسیع آن، پرنده‌های آبزی،کنارآبزی و خشک‌زی را در خود جای داده است.
گونههای شاخص پرندگان در پارك ملی بوجاق عبارتند از باکلان، بحری، پلیکان، تنجه، چنگر، خروس کولی، و حواصیل است. همچنین تالاب مجود در بوجاق، زیستگاه بیش از پنجاه نوع ماهی و آبزیان بومی و مهاجر است که مهمترین آنها ماهی سفید و کپور می‌باشد. علاوه بر این جزو معدود زیستگاه‌های فک خزری، تنها پستاندار دریای خزر است.
پارک ملی خبر در شهرستان بافت، استان کرمان واقع شده است. از معدود پارك‌هاي ملي ايران است كه از سه نوع آب و هوای سردسیر، معتدل و گرمسیری تشكيل شده است. اين اقليم‌ها در اين پارک موجب تشکیل سیستم‌های اکولوژیک مختلف شده است.
زیستگاه های گوناگون، چشم‌اندازهای دیدنی و گونههای گیاهی و جانوری فراوانی را در منطقه بوجود آورده است. گونههای جانوري ارزشی مانند رودک عسل خوار، پلنگ، جبیر، کاراکال، روباه شنی و قوچ كرمان در اين پارك زيستگاه دارند.
انواع پرندگان شکاری از جمله عقاب دو برادر، عقاب مارخور، دلیجه کوچک، شاهین، پیغو و قرقی در این منطقه زیستگاه دارند. پرنده جیرفتی، از جمله از پرندگان کمیاب و نادر محسوب میشود كه در این پارك زيستگاه دارد. مجوز شكار در برخي از ماه‌هاي سال به اين منطقه داده مي‌شود. از گونه هاي گياهي خاص پارك ملي خبر ميتوان به بنه، بادام، کهکم و ارس، انار شیطان، کنار، زیتون وحشی، استبرق و کهور اشاره كرد.
پارک ملی گلستان از جاذبه‌هاي طبيعي و توريستي منحصر به فرد شمال‌شرقی ایران است. اين منطقه‌ي حفاظت شده در استان های گلستان، سمنان و خراسان شمالی است.