صنایع دستی ایران همچون طبیعت و تاریخش از تنوع و جذابیت غیر قابل وصفی برخوردار است. بسیاری از ملت‌ها، ایران را تنها با صنایع دستی می‌شناسند. در نمایشگاه‌ها و رویدادهای بین المللی، اولین چیزی که می‌تواند تاریخ و فرهنگ ایران را نمایان سازد، صنایع دستی است. تمام موزه‌های مشهور دنیا نیز گنجینه‌ای از آثار باستانی ایران دارند که در زمره محصولات صنایع دستی می‌گنجند. اما صنایع دستی چیست؟ هر کدام از شهرها و استان های ایران به چه صنایعی شهرت دارند؟ در این نوشتار علاوه بر پاسخ به این پرسش‌ها، به تاریخچه، انواع و برترین صنایع دستی ایران می‌پردازیم.
صنایع دستی چیست؟
دست ساخته‌های انسانی تعریف ساده‌ای از صنایع دستی است. در واقع هنرهای صناعی یا همان صنایع دستی بخشی از هنرهای سنتی محسوب می‌شود، که توانسته هنر را با فنون و مهارت‌های صنعتی ترکیب کند. این هنر قابلیت تکثیر در متن زندگی فردی و جمعی را دارد. به بیان دیگر صنایع دستی مجموعه‌ای وسیع از رشته‌ها و صنایع بدیع محسوب می‌شود که از ترکیب هنر و ذوق زیباشناختی به وجود می‌آید. خلاقیت، رکن اصلی صنایع دستی است. همچنین دست و ابزار دو محور اصلی این صنعت هستند. محصولات این هنر اغلب از مواد خام و به میزان نامحدود تولید می‌شوند. این محصولات هم شامل کالای مصرفی و هم به نوعی کالای سرمایه‌ای به حساب می‌آیند. خلاقیت به کار رفته در صنایع دستی بار فرهنگی و سنتی دارد. همین طور جنبه نمادین دینی و اجتماعی را نیز می‌توان به آن نسبت داد.
تاریخچه صنایع دستی
قدمت اولین اشیا ساخته شده توسط بشر که دارای ارزش هنری باشد، را می‌توان 8 هزار سال تخمین زد. بشر پس از یکجانشینی، بر اساس نیاز خود، پا به دنیای ساخت محصولات دستی گذاشت. خاک اولین ماده‌ای بود که انسان‌ها برای ساخت محصولات مورد نیاز از آن کمک گرفتند. از این رو ظرف‌های گلی را باید آغاز شکل‌گیری صنایع دستی در تاریخ بشریت و هنر ایران عنوان کرد. با گذر زمان، انسان‌ها توانستند چرخ سفالگری را ابداع کرده و سفالینه‌های مستحکم‌تری را طراحی کنند. سپس بشر ساخت اشیا از فلز و مفرغ را نیز آموخت. همچنین فعالیت‌های اجتماعی و شکل‌گیری شهرها نیز توانست دنیای صنایع دستی ایران را رنگی‌تر کند.
سیر تحول صنایع دستی ایران
برای بررسی سیر تحول صنایع دستی از قرون گذشته تا به امروز، متون کهن بهترین منابع هستند. آنچه از این متون درک می‌شود، این است که صنایع دستی در هر دوره زمانی، متناسب با شرایط اجتماعی و سیاسی آن دوره پیشرفت کرده است. در دوره‌های تاریخی مشاهده می‌شود گاهی یک سری سیاست‌گذاری‌ها، سبب رشد صنایع دستی شده است. گاهی حمایت پادشاهان، این هنر و صنعت را به توسعه رسانده است. کتاب تاریخ بیهقی بیان می‌کند که از دوره باستان تا پایان دوره غزنوی، هنرهای مربوط به مرصع کاری بسیار حمایت می‌شد.
در دوره هخامنشیان ساخت ریتون هایی از طلا و نقره به واسطه چکش‌کاری‌های ظریف بسیار رشد کرد. این ایام، سنگ تراشی و پارچه بافی نیز رونق گرفت. سپس کنده‌کاری و منبت کاری نیز دنبال شدند. بدین ترتیب با گذر دوره‌های مختلف، شاخه‌های گوناگون صنایع دستی برای رفع نیاز افراد شکل گرفتند.
ویژگی‌های عمومی صنایع دستی
در اینجا باید به این پرسش پاسخ دهیم، که آیا هر محصولی که توسط انسان با کمی خلاقیت و ظرافت ساخته شود، در قالب صنایع دستی می‌گنجد؟ پاسخ بدون شک منفی است. محصولات باید دارای خصایصی باشند تا بتوان آنها را زیر مجموعه صنایع دستی به شمار آورد. این ویژگی‌ها عبارتند از:
- تولید محصول با دست. بنابراین محصولات یک خط تولید مکانیزه در دایره صنایع دستی نمی‌گنجد.
- عدم نیاز به دانش فنی پیچیده
- استفاده از ابزارهای ساده
- ریشه داشتن در فرهنگ و اعتقادات
- کمک به دنیای گردشگری
- ارزش افزوده بالا
- داشتن جنبه‌های تزئینی و کاربردی
اهمیت صنایع دستی
در واقع صنایع دستی هر کشوری از تولیدات ملی آن کشور است. تولیداتی که غیر وابسته بوده و به نوعی سبب توسعه در اقتصاد مردم شهر، روستا و عشایر می‌شود. به طوری که با ابزارهای ساده، بهترین نتیجه‌گیری حاصل شود. آنچه که سبب اهمیت صنایع دستی می‌شود، عدم نیاز به سرمایه‌گذاری مالی است. نبود آثار مخرب صنایع دستی بر روی محیط زیست از دیگر جنبه‌های ارزشمند آن است. بسترسازی برای این هنر یکی از سیاست‌های صحیح و پرمنفعت محسوب می‌شود.
صنایع دستی ترکیبی از دنیای هنر و صنعت است. این محصول در فضایی مستقل و بومی به رشد رسیده است. از سوی دیگر صنایع دستی فرهنگ و صنعت مردمان مناطق مختلف را عیان می‌سازد. صنایع دستی یعنی، اندیشه، احساس و تلاش که قرار است به نتیجه برسد. به بیان دیگر صنایع دستی ایران باز‌تابی از تاریخ و تمدن است که ذوق و هنر ایرانیان را به نمایش می‌گذارد.
نمادها در صنایع دستی ایران
هنرمندان عرصه صنایع دستی با استفاده از نگاره‌های آشنا و رنگ به لایه‌های ذهنی مخاطبان خود راه میابند. با نگاره بته، سرو خمیده را یادآور می‌شود. با طرح لچک و ترنج به مرکزیت بخشیدن، یادآور زایش و رجعت تمامی موجودات و همه نیروهای موجود در عالم به مبدا آفرینش می‌شوند. با طرح محرابی عبادت خالصانه و مخلصانه به درگاه خداوند را نشان می‌دهند. با نگاره لوزی، حوض و آب، با نگاره گندم، برکت، با طرح خورشید، درخشندگی و تابندگی و با طرح خورشید آریایی، چهار فصل یا عناصر اربعه را بیان می‌کنند. و همنینطور با طرح گل و مرغ یهار و روزگار و شادمانی را پیشکش می‌کنند.
پرطرفدارترین صنایع دستی ایران
-
فرش و قالی
وقتی صحبت از صنایع دستی ایران می‌شود، بسیاری از افراد، فرش‌های دستباف را به یاد می‌آورند. باید اذعان داشت هنوز هم این صنعت جایگاه بالایی در هنر و صنعت ایران دارد. فرش‌هایی که با تکیه بر طرح‌های سنتی توانستند، فرهنگ قومیت‌های مختلف را مطرح کنند.
-
ظروف مسی و شیشه‌ای
همچنین طرفداران ظروف مسی و شیشه‌ای در دنیای صنایع دستی بسیار زیاد هستند. این ظروف از هزاره‌های گذشته، بخشی از ظرافت و زیبایی طبع هنرمندان ایران را نمایان ساخته است.
-
سرامیک و سفال
سرامیک و سفال هنری با درآمدزایی خوب در ایران است و محبوبیت زیادی در بین مردم این کشور دارد.
ساخت ابزارهای دکوری و ایجاد المان‌های جدید، توانسته تا موقعیت خوبی برای این شاخه از هنر رقم بزند.
-
معرق و میناکاری
هنر معرق‌کاری و میناکاری از اصیل‌ترین آثار هنری مربوط به ایرانیان است. هنری که بازتاب متنوعی در طول زمان داشته و توانسته محبوبیت بالایی داشته باشد.
-
زیورآلات
زیورآلات سنتی همواره باب میل بانوان ایرانی است. هنوز هم این شاخه از هنر می‌تواند ترکیبی بی‌نظیر را ارائه دهد.
سوغات و صنایع دستی ایران
همواره بخشی از زمان سفر در ایران، به تهیه سوغات می‌گذرد. یکی از ارزشمندترین هدایایی که از هر شهر و دیار می‌توان تهیه نمود، صنایع دستی آن منطقه است. خرید محصولات دستی روستاها و شهرها، علاوه بر کمک به اقتصاد بومی، یادگاری ماندگار را بر جای می‌گذارد. شاید بتوان گفت گاه ارزش مادی این یادگاری با گذر زمان، افزایش می‌یابد. از این رو تهیه صنایع دستی به جای شیرینی‌ها و خوراکی‌ها مقرون به صرفه است.
ثبت جهانی صنایع دستی ایران
بسیاری از شاخه‌های صنایع دستی توسط سازمان‌های جهانی ثبت شده‌اند. قالی فارس، فرش کاشان و لنج سازی استان های جنوبی از شاخص‌ترین این رشته‌ها هستند.
همچنین در شورای جهانی صنایع دستی تعدادی از شهر و روستاها در اقصی نقاط دنیا، به دلیل قدمت و اصالت یک هنر مشخص، به عنوان شهرهای خلاق نامیده شده‌اند. ایران با ثبت 3 روستا و 11 شهر، یکی از کشورهای پیشتاز در این عرصه است. در ادامه این 14 شهر و روستا را نام می‌بریم.
-
تبریز؛ شهر فرش دستباف
شهر تبریز به عنوان مرکز استان آذربایجان شرقی دارای صنایع دستی متعددی است. اما فرش تبریز به دلیل تنوع طرح و نقش، به مرغوبیت و زیبایی شناخته می‌شود.
-
مشهد؛ شهر سنگ‌های قیمتی
استان خراسان رضوی به مرکزیت مشهد، با داشتن معادن سنگ‌های قیمتی، مهد هنرهای مربوط به تراش سنگ و ساخت زیورآلات دارای سنگ‌های گران بها است. معادن فیروزه نیشابور، یکی از شناخته شده ترین نام‌ها، در این عرصه است. بیش از 30 نوع سنگ در خراسان استخراج می‌شود.
-
اصفهان؛ شهر خلاق صنایع دستی
تعداد هنرهای دستی موجود در اصفهان به قدری زیاد است که باید به آن عنوان شهر خلاق را داد. میناکاری، قلم کاری، فیروزه کوبی، سفالگری، زری بافی و مخمل بافی تنها گوشه‌ای از هنرهای مردم اصفهان است.
-
شیراز؛ شهر جهانی صنایع دستی
استان فارس و شهر شیراز نیز در این رقابت دوش به دوش اصفهان گام برداشته است. خاتم سازی، معرق، کاشی سازی هفت رنگ، نقره کاری، قلم زنی، گلیم، گبه دستباف، نمدمالی، گیوه بافی و شیشه گری بخش کوچکی از شاخه‌های هنری شیراز است.
-
زنجان؛ شهر ملیله
ساخت اشیا بسیار ظریف با مفتول‌ها و نوارهای نقره را ملیله گویند. این هنر اصیل در کنار چاقوسازی از مهمترین صنایع دستی شهر و استان زنجان است. با استفاده از هنر ملیله ظروف، گلدان، شمعدان و جعبه جواهرات بسیار نفیس تولید می‌شود.
-
آباده؛ شهر جهانی منبت
یکی از شهرهای قدیمی استان اصفهان، آباده است. این شهر یکی از مراکز هنر منبت خوانده می‌شود. گفته شده است که هنر منبت در ایران قدمتی 1500 ساله دارد.
-
ملایر؛ شهر جهانی مبل و منبت
استان همدان و شهر ملایر نیز در این گردونه با سایر مراکز منبت کاری رقابت تنگاتنگی داشته است. اکنون مبل‌های منبت کاری شده ملایر، علاوه بر کیفیت مناسب، در گردش مالی این شهر نیز بسیار تاثیرگذار است.
-
لالجین؛ شهر سفال لعابدار
از دیگر شهرهای استان همدان، باید به لالجین اشاره کرد که به پایتخت سفال ایران نیز شهرت دارد. اقتصاد این شهر بر پایه تولید و فروش انواع محصولات سفالی بنا شده است. گفته می‌شود این هنر در لالجین بین 700 تا 1000 سال قدمت دارد. برای ساخت لعاب روی سفال از لاجورد، قلیا، سنگ سفید و سرب استفاده می‌شود.
-
میبد؛ شهر زیلو
هر چند چینی و سرامیک میبد بسیار شناخته شده است، اما میبد به عنوان شهر زیلو در جهان معرفی می‌شود. زیلوهای این شهر از الیاف طبیعی همچون پنبه تهیه شده و زیراندازی ارزان و مرغوب به شمار می‌رود. میبد در استان یزد واقع شده است.
-
مریوان؛ شهر کلاش
گیوه محلی استان کردستان، کلاش نامیده می‌شود. گیوه بافی یا بافت کلاش، هنری هزار ساله در این خطه از ایران است. مردم کردستان همچنان به جای کفش‌های مرسوم، استفاده از کلاش را ترجیح می‌دهند.
-
سیرجان؛ شهر گلیم
استان کرمان نیز در این رقابت جایگاه خاص خود را دارد. شهر سیرجان با گلیم شیریکی پیچ، هنرهای سنتی را همچنان حفظ کرده است. برخی معتقدند خاستگاه اولیه این نوع از گلیم، روستای دارستان از توابع سیرجان است.
-
روستای خراشاد؛ مرکز توبافی
خراشاد نام روستایی در استان خراسان جنوبی و در نزدیکی بیرجند است. هنر توبافی نیز همان پارچه بافی سنتی است. در حال حاضر از این هنر برای تهیه حوله، دستمال و شال استفاده می‌شود.
-
روستای قاسم آباد؛ مرکز چادر شب بافی
این روستا از توابع چابکسر بوده و در فاصله بین رودسر تا رامسر قرار دارد. ویژگی خاص پارچه‌های این روستا این است که به صورت ذهنی و خلاقانه بافته می‌شود. قدمت پارچه بافی در این روستا به حدی است که از گذشته‌های دور به لباس محلی مردم رامسر، لباس قاسم آبادی گفته می‌شد. از چادر شب‌های این منطقه از استان گیلان اکنون برای تهیه رومیزی، پرده و روتختی بهره برده می‌شود.
-
روستای کلپورگان؛ روستای سفال
در نزدیکی شهر سراوان از شهرهای استان سیستان و بلوچستان، روستایی قرار دارد که هنر سفالگری در آن از نسلی به نسل بعد منتقل می‌شود. ویژگی خاص سفال کلپورگان، عدم استفاده از چرخ سفالگری و نقوش باستانی روی آثار است. مردم این روستا همچنان نقوشی را بر سفال ترسیم می‌کنند که یادآور سفال‌های دوره ماقبل تاریخ است. موزه سفال این منطقه، تنها موزه‌ای است که می‌توان در آن شاهد ساخت ظروف بود.
انواع صنایع دستی ایران
دست سازه‌ها و یا همان صنایع دستی، دارای تنوع غیر قابل شمارشی هستند. برای دسته بندی این شاخه‌های هنری می‌توان به طرق گوناگون عمل کرد. یکی از طبقه بندی‌های مرسوم در صنایع دستی را در ادامه خواهید دید.
1- نساجی سنتی
مردم ایران باستان با تولید محصولات جدید، برای بهبود زندگی تلاش می‌کردند. آنچه عملکرد ایرانیان را با سایر ملل متفاوت می‌کرد، در هم آمیختن هنر و صنعت با یکدیگر بود. نساجی، به عنوان یکی از قدیمی‌ترین صنایع دستی ایران، تاییدی بر این آمیختگی هنر و صنعت است. چرا که هنرمند ایرانی در پی رفع نیاز خود به پوشاک و مایحتاج خانه، دنیایی از نقش و رنگ را خلق کرد. این چنین بود که نساجی سنتی، علاوه بر تامین نیاز جامعه ایرانی به پارچه و منسوجات، تبدیل به میراثی ارزشمند برای نسل‌های بعدی شد. امروزه نساجی با زیرشاخه‌های گوناگون خود، بخش مهمی از صنایع دستی ایران را شکل داده است.
فهرست کامل صنایع دستی مرتبط با نساجی سنتی:
پارچه بافی، ابریشم بافی، احرامی بافی (سجاده بافی، یزدی بافی، حرمی بافی)، کار بافی (ارمک بافی، ایزار بافی، جیم بافی، حوله بافی، فرت بافی، قناویز بافی، کرباس بافی، متقال بافی)، برک بافی، باشلق بافی، چادرشب بافی، پتو بافی، ترمه بافی، جاجیم بافی (ساجیم بافی، پوپشمین)، موج بافی (چپری)، ماشته بافی، دارایی بافی (ایکات)، زری بافی، سیاه چادر بافی، شال بافی، شعر بافی، مرس بافی، چوقا بافی بختیاری، عبا بافی، گلیچ، متکازین، مخمل بافی، پرده بافی، حمام سری، عریض بافی، نوار بافی (پن بافی، شیردنگ بافی، حضایه بافی، شک بافی، مداخله بافی، کارت بافی، خوس بافی، نیک بافی، وریس بافی، نواربافی علی آباد کتول) و بافت انواع پارچه‌های سنتی شامل: شمد بافی، گزی بافی و چفیه بافی.
2- رودوزی
هنرمند ایرانی در دوره باستان، بعد از تهیه پارچه، جای خالی طرح و نقش را نتوانست تاب آورد. از این رو با هر چه در اطرافش می‌یافت، پارچه‌ها را تزئین می‌نمود. بدین ترتیب هنر رودوزی شکل گرفت. اکنون تمام هنرهای مربوط به دوخت نقش‌های متنوع روی پارچه در ذیل عنوان کلی رودوزی جای می‌گیرد. رودوزی به هنرهای متعددی تقسیم می‌شود. در ادامه به زیر شاخه‌های رودوزی اشاره می‌کنیم.
-
سوزن دوزی
در هنر سوزن دوزی با استفاده از نخ‌های رنگی، نقش‌های مختلفی روی پارچه شکل می‌گیرد. هنر سوزن دوزی مربوط به استان سیستان و بلوچستان و چهار محال و بختیاری است. در فضای سوزن دوزی طرح و رنگ و نوع دوخت اهمیت زیادی دارد. در گذشته بانوان بلوچی از این طریق درآمدزایی می‌کردند. این هنر زیبا بر روی پارچه‌های ساده صورت می‌گیرد.
-
ملیله دوزی
در بازدید از بازارهای سنتی اصفهان، پارچه‌های نفیسی دیده می‌شود که بر روی آنها از ملیله‌های فلزی استفاده شده است. این پارچه‌ها مانند ترمه نقش‌بندی شده‌اند. ملیله دوزی در فهرست دوخت و دوزهای سنتی قرار دارد و با هدف تزئین پارچه، اجرا می‌شود. در گذشته از فلزهای گران‌بها مانند طلا و نقره در هنر ملیله دوزی استفاده می‌شد. امروزه فلزهای زینتی در رنگ‌های شاد جای طلا را گرفته است. ملیله‌دوزی برای رومیزی، جانماز و جلد قرآن بسیار استفاده می‌شود.
یکی دیگر از صنایع دستی ایران، که در زمان صفوی به اوج شکوفایی خود رسید. ترمه دوزی در کرمان، اصفهان و یزد شهرت بالایی داشت. به همین خاطر ترمه یزدی و ترمه اصفهانی شهرت زیادی دارند.
یکی از شاخه‌های قدیمی رودوزی در استان کرمان، به خصوص مناطق روستایی، پته دوزی نام دارد. پته‌دوزی بیشتر روی پارچه‌های ضخیم و پشمی طراحی می‌شود. این پارچه‌ها عریض نام دارند. در این هنر از نخ‌های پشمی رنگی برای دوخت طرح‌های مختلف استفاده می‌شود. امروزه پته‌دوزی در تولید رومیزی، روتختی، کوسن، زیرلیوانی‌ها و پاپوش کاربرد دارد. پته دوزی شامل سلسله دوزی و قطه دوزی می‌شود. اطلاعات بیشتر درباره پته دوزی را اینجا مشاهده نمایید.
-
قلاب دوزی (رشتی دوزی)
در گذشته بر روی پارچه‌های ماهوت آبی، با استفاده از قلاب نقش‌هایی ایجاد می‌شد. قلاب‌های استفاده شده در این رشته هنری، برخی ساده و بعضی منحنی هستند. بریدگی‌های موربی نیز روی قلاب وجود دارد تا نخ‌ها را آسان‌تر در هم گره زند. در هنر قلابدوزی، نخ‌های رنگی به شکل گل و بوته در می‌آیند. برگ و گلبرگ دو عنصر ثابت پارچه‌های قلابدوزی شده است.
فهرست صنایع دستی زیر مجموعه رودوزی
هنر رودوزی شاخه‌های دیگری مانند درویش دوزی (تفرشی دوزی)، سکمه دوزی، چشمه دوزی، ژوردوزی، شبکه دوزی، گل اشرفی دوزی، ستاره دوزی، برودری دوزی، نقش دوزی (گلدوزی، متن دوزی)، ابریشم دوزی، بخارا دوزی، ممقان دوزی، قلابدوزی اصفهان، بادله دوزی (تلی بافی)، گلابتون دوزی، خوس دوزی، نقده دوزی، آجیده دوزی (لایه دوزی، پنبه دوزی)، زرتشتی دوزی، بیلیش دوزی (قزاق دوزی)، خامه دوزی سیستان (خامک دوزی، سفید دوزی)، پریوار دوزی، سیاه دوزی سیستان، سیاه دوزی ترکمن، سرافی دوزی، سوزن دوزی ترکمن، کم دوزی (کمان دوزی، کمه دوزی) و مخمل دوزی نیز دارد.
همچنین ده یک دوزی (برجسته دوزی)، مضاعف دوزی، لانه زنبوری دوزی، شمسه دوزی، تکه دوزی (لندره دوزی، خاتمی دوزی، چهل تکه دوزی)، نم نم دوزی، سکه دوزی (اشرفی دوزی)، آیینه دوزی، پولک دوزی، پیله دوزی، تسمه دوزی، دانه دوزی، زرک دوزی، زغره دوزی، بمپور، سرمه دوزی، گندمی دوزی، شرابه دوزی (منگوله‌دوزی، آویزه دوزی)، صدف دوزی، قیطان‌دوزی (فتیله دوزی، مغزی دوزی، یراق‌دوزی)، کتیبه دوزی، کردی دوزی، مرصع دوزی (سنگ دوزی)، مروارید دوزی، منجوق دوزی و نوار دوزی را نیز باید زیر شاخه همین رشته دانست.
3- چاپ های سنتی
کار و تلاش بی‌وقفه ویژگی بارز هنرمند ایرانی است. بعد از تولید پارچه و تزئین آن، اندیشه چاپ روی اشیا، وی را رها نکرد. خلاقیت هنرمند ایرانی همچون چشمه‌ای جوشان، دنیایی از هنرهای گوناگون را خلق کرد. چاپ قلمکار (چاپ مهری و نقاشی) و باتیک (چاپ کلاغه‌ای) دو نوع اصلی چاپ سنتی هستند.
4- هنرهای دستبافت
دست بافته‌های ایرانی را می‌توان به دو بخش تقسیم کرد. بافت‌هایی که روی دارهای مختلف اجرا می‌شود، یا بافته‌هایی که با استفاده از ابزارهای ساده تهیه می‌شوند. از زیر مجموعه‌های این گروه باید به فرش(فرش قم، فرش تبریز، فرش کاشان، فرش بختیاری و غیره)، قالی (خرسک، گبه دستباف، نقش برجسته، دورویه، چنته، نمکدان بافی)، گلیم (پلاس، دوره چین بافی یا وارونه بافی، سرانداز بافی یا رند، گلیم سفره کردی، ساده، گلیم هرسین، سوزنی، شیریکی پیچ، گچمه بافی، گل برجسته، لی بافی بختیاری، مسند، ورنی)، اُیی بافی (دولایه بافی)، شیشه درمه بافی، سیاه چادر بافی، جل اسب، اجاق قراقی، خورجین بافی، نمد مالی سنتی (کلاه مالی، تولیدات نمدی) و زیلو اشاره کرد.
گلیم نقش برجسته ایلام یکی از آثار شاخص این گروه به حساب می‌آید. در پستی جداگانه به معرفی کامل گلیم نقش برجسته پرداختیم.
5- پوشاک سنتی
بانوان ایرانی همواره هنر دست خود را معطوف تولید پوشاک برای خانواده خود کرده‌اند. پوشاک سنتی را باید به سه رشته اصلی تقسیم کرد. این سه رشته شامل لباس محلی اقوام، پاپوش‌های سنتی و بافتنی است. پاپوش سنتی خود به زیرشاخه‌هایی چون چاروق دوزی، چموش دوزی، کلاش دوزی، تخت کشی گیوه، گیوه دوزی و گیوه بافی (رووار بافی، ملکی دوزی)، منشعب می‌شود. بافتنی نیز شامل بافت با میل، قلاب بافی و عروسک بافی است. برقع، پوستین دوزی و چوقا دوزی را نیز باید در همین گروه قرار داد.
6- صنایع فلزی
از زمانی که ایرانیان فلزات را شناختند و به دانش ساخت آلیاژهای مختلف دست یافتند، ساخت محصولات هنری فلزی آغاز شد. این محصولات از برنج، آلومینیوم، روی، مس، قلع و مفرغ ساخته می‌شدند.
فهرست صنایع دستی فلزی
چلنگری یا آهنگری سنتی (افزار و اسلحه سازی، چاقو سازی، زمودگری، زره بافی)، حکاکی روی فلز، دواتگری سنتی (خم کاری، مس چکشی، ورشو سازی، زیورآلات سنتی، قفل سازی، قلمزنی (ریزه قلم، سیاه قلم، مشبک، قلم گیری)، کوفته گری (طلا و نقره کوبی روی فولاد)، ملیله سازی، مینا کاری، مینای مرصع، گرگور بافی، ضریح سازی و علامت سازی.
7- کاشی، سفالگری و سرامیک
همان طور که گفته شد صنایع دستی در ایران با سفالگری آغاز شد. این هنر با سبک‌های مختلف در بسیاری از شهرها و روستاهای ایران رواج دارد. کاشی و سرامیک نیز دنیای بی‌پایانی است که توسط هنرمندان ایرانی با ظرافت بسیار ادامه یافته است.
زیرمجموعه‌های گروه کاشی، سفال، سرامیک
سفالگری سنتی (دستی، چرخی)، سفال سنتی لعابدار (نقاشی زیر لعابی، نقاشی رو لعابی)، لعاب خشک، نقاشی کاشی سنتی (کاشی زرین فام، کاشی مینایی، کاشی هفت رنگ)، تراش کاشی سنتی (کاشی مشبک، کاشی معرق، کاشی مُعَقَلی)، خرمهره سازی.
8- آبگینه
ساخت ابزارها و ظروف شیشه‌ای، هنری بسیار جذاب و کاربردی است. این هنر به شکل سنتی همچنان در ایران فعال است و سودآوری مناسبی نیز دارد.
هنرهای مربوط به شیشه گری
تراش پشت شیشه، تراش روی شیشه (حکاکی)، شیشه حرارت مستقیم، شیشه گری فوتی، شیشه خانه بندی، نقاشی پشت شیشه (نقاشی پشت آینه)، مینای شیشه‌ای (نقاشی کوره‌ای)، هم جوشی شیشه، ویترای.
9- طراحی و نقاشی سنتی
بخش عظیمی از هنرهای ایرانی که در سطح جهانی و بین عموم مردم شناخته شده، طراحی و نقاشی سنتی ایرانی است. این شاخه‌های هنری که در حوزه هنرهای تجسمی نیز می‌گنجد، رنگ و بوی خاص آثار هنرمندان ایران را به همگان می‌شناساند.
نگارگری، طراحی سنتی، تذهیب، تشعیر، نقاشی گل و مرغ، نقاشی قهوه‌خانه‌ای و نقاشی لاکی در این گروه گنجانده شده‌اند.
10- صنایع دستی وابسته به کاغذ
تولید کاغذ و تهیه کتاب، از صنایعی است که قدمتی دیرینه در ایران دارد. از این رو شایسته دیدیم تا صنایع دستی مرتبط با کاغذ را نیز در این مقاله بگنجانیم. کاغذ سازی سنتی، کاغذ بری (قطاعی)، پاپیه ماشه، صحافی سنتی و جلد سازی در این گروه جای می‌گیرند.
11- صنایع دستی سنگی
تراش سنگ، حجاری و حکاکی از اولین هنرهای دستی مربوط به سنگ است. این هنرها از هزاره‌های گذشته آغاز شد. به مرور وارد عرصه تراش سنگ‌های قیمتی و نیمه قیمتی و فیروزه کوبی شد. خراطی سنگ، مرصع کاری، مشبک و معرق سنگ از دیگر شاخه‌های این گروه هنری به شمار می‌آیند.
12- صنایع چوبی و حصیری
چوب بعد از خاک و سنگ، در زمره اولین مواد اولیه‌ای جا می‌گیرد که بشر از آن برای ساخت وسایل و ابزارهای مختلف استفاده کرد. خراطی چوب، سوخت روی چوب، احجام چوبی سنتی (پیکر تراشی)، منبت کاری، کنده کاری (لاک تراشی)، ارسی سازی، گره چینی، قواره بری، کاربندی، مشبک چوب، معرق، نازک کاری و نقاشی روی چوب، هنرهایی است که در گذر زمان در ایران ایجاد شد. بسیاری از آثار باستانی و عمارت و کاخ های تاریخی موجود در ایران، جلوه گاه هنر اصیل مشبک و منبت است. درها و پنجره‌های این بناها، به همراه مبلمان و اشیا چوبی موجود در آنها را نمی‌توان خالی از منبت و مشبک یافت.
در این گروه همچنین هنرهایی چون خاتم سازی، خاتم کاری، جوک کاری، بافت الیاف چوبی (بامبو بافی، آلاچیق بافی، ترکه بافی، مروار، ارغوان، چم، گز، لوده، سبد)، کپو بافی، چیق بافی (چیت بافی)، آلاچیق سازی، حصیر بافی (بوریا، سواس، کوب بافی، سیس بافی، گالی بافی، پخل بافی) می‌گنجد.
13- صنایع دستی دریایی
هر چند بیشتر هنرمندان ایرانی دسترسی چندانی به دریا نداشتند، اما آن عده که در جنوب و شمال کشور می‌زیستند، صنایع دستی دریایی را خلق کردند. تولیدات دریایی مانند تراش صدف و نقاشی روی صدف در این بخش قرار می‌گیرند.
14- صنایع دستی مرتبط با استخوان
ممکن است عجیب به نظر آید، اما استخوان نیز توانسته نظر هنرمندان را به خود جلب کرده و ماده اولیه ساخت آثار هنری باشد. از این رو نقاشی و حکاکی روی استخوان نیز در زمره صنایع دستی ایران قرار دارد.
15- هنرهای وابسته به معماری
معماری به خودی خود یکی از مهمترین رشته‌های هنری در ایران است که شاید قدمتی به بلندای تاریخ بشری و تمدن ایرانی دارد. این رشته با بسیاری از صنایع دستی ایران در هم آمیخته است. به عنوان نمونه تزئینات وابسته به معماری شامل آجرکاری، آهک‌بری، ساروج بری، گچ‌بری، آینه کاری، مقرنس‌کاری، مقرنس‌سازی، لایه چینی، یزدی بندی، رسمی بندی و نقاشی سنتی دیواری در این بخش قرار دارند.
16- صنایع دستی چرمی
استفاده از محصولات حیوانی و دامی در ساخت صنایع دستی شاید یکی از قدیمی‌ترین مباحث در این صنعت باشد. چرم بعد از پشم که برای نخ‌ریسی مورد استفاده قرار می‌گیرد، از مهمترین محصولات حیوانی در صنایع دستی است. جلدسازی چرمی سنتی، سراجی سنتی، سوخت روی چرم، معرق چرم، نقاشی روی چرم، نقش اندازی ضربی روی چرم، زین سازی، حکاکی و تولیدات چرمی دست دوز از مهمترین شاخه‌های این بخش هستند.
17- تولید سازهای سنتی
ساخت ابزارآلات موسیقی و سازهای سنتی ایرانی، خود می‌تواند جزئی از صنایع دستی ایران به شمار بیاید.
18- مینا کاری
هنر زیبای میناکاری با قدمتی 5 هزار ساله یکی از کهن‌ترین هنرهای کار با فلز ایران است. هنرمند این رشته به صورتی ماهرانه و با تلفیق رنگ‌های مات جلوه‌ای بی‌نظیر به فلزات و کاشی و بلور می‌بخشد. این هنر زیبا امروزه بر روی فلزات، سفال و کاشی اجرا می‌شود. اصفهان در میناکاری ظروف و اهواز در میناکاری بر روی فلزات شهرت یافته‌اند. از زیرمجموعه‌های این هنر باید به مینای خانه بندی، مرصع، مشبک، مینای نقاشی و مینای صبی اشاره کرد.
پیشه‌های سنتی وابسته به صنایع دستی
برخی از شغل‌های سنتی در ایران به واسطه حضور صنایع دستی ایجاد شده‌اند. این شغل‌ها به دلیل لزوم داشتن مهارت و ظرافت در کار، خود در زمره صنایع دستی می‌گنجند. برخی از این پیشه‌ها که همچنان در ایران رواج دارند، به شرح زیر است.
ابریشم کشی، رفوگری، رنگرزی گیاهی، گلابتون دوزی، نخ‌ریسی سنتی
معروف ترین صنایع دستی ایران
هنر و میل به تکامل در هر شهر و دیاری و در هر قومی به اشکال مختلف نمود پیدا می‌کند. هنرمندان هر شهر با توجه به نیاز و منابعی که طبیعت در اختیار آنها قرار داده، محصولی را خلق می‌کنند. گاه ابراز آلات و وسایل رفاهی که در یک منطقه با هنر دست ساخته می‌شود، به صنایع دستی خاص آن شهر و روستا شهرت می‌یابد.
کشور ایران با توجه به داشتن فرهنگ و طبیعت زیبا و متنوع، دارای انواع هنرها است که به آنها اشاره شد. اما معروفترین صنایع دستی ایران کدامند؟ بی شک فرش ایرانی، برندی است که به تنهایی می‌تواند از فرهنگ و هنر ایرانی تمام قد دفاع کند.
فرش ایرانی ( قالی ایرانی )
تاریخ فرش و قالی در ایران، به زمان هخامنشیان باز می‌گردد. ایرانیان اولین مردمانی هستند که بافت فرش و استفاده از آن را آغاز کردند. این هنر باستانی و ایرانی در جای جای ایران جاری است. مردمان هر نقطه از ایران، با طرح و نقش گوناگون و مدل گره و بافت به این هنر می‌پردازند. مردم هر ناحیه از ایران با توجه به طبیعتی که در آن قرار دارند، به رنگرزی پرداخته و امیدها و آرزوهایشان را بر دار نقش می‌زنند.
بسیاری از شهرهای ایران در هنر فرش خبره و چیره دست هستند. در این میان باید به کاشان، تبریز، ایل قشقایی و ترکمن‌ها اشاره کرد که هر کدام طرح‌ها و نقش‌هایی خاص دارند که ویژه همان شهر و دیار است.
منبت کاری
وقتی که ابزارهای حکاکی و کنده کاری بر روی چوب به کمک دستانی ماهر و ذهن و چشمی هنرمند می‌آید، منبت کاری خلق می‌شود. منبت هنری دیرینه در ایران زمین است که در جای جای زندگی ایرانیان از گذشته تا کنون جاری و مشهود است. در کشور ما ایران برخی از شهرها، به منبت کاری شهرت یافته‌اند. شهرهایی مانند: اصفهان، شیراز (آباده)، همدان (ملایر، تویسرکان) از این جمله‌اند.
سخن پایانی
از هنرهای ایرانی و صنایع دستی این مرز و بوم، هر چه گوییم، کم گفته‌ایم. این دریای بی‌کران، به امتداد تاریخ بشر وسعت دارد. امیدواریم صنایع دستی ایران در تمامی شاخه‌هایش همچون گذشته، بر تارک فرهنگ و هنر جهان بدرخشد.
بخشی از عکس‌های این مطلب را جناب آقای فواد موسوی عزیز ثبت نموده‌اند.
