مساجد جامع ایران از اماکن مذهبی هستند، که از زمان‌های گذشته در شهرهای مختلف به مناسبت گردهمایی‌های گوناگون ساخته می‌شدند. در گذشته مسجد جامع را با نام‌های دیگری چون مسجد جمعه و مسجد آدینه هم می‌شناختند. در واقع هر شهر ایران برای خود یک مسجد جامع دارد، که نمازگزاران در آن به اقامه نمازهای جمعه و عید می‌پردازند. از دیگر کاربردهای این مسجدهای جامع برگزاری محافل سیاسی و اجتماعی است. برخی اوقات هم فعالیت‌های آموزشی و سخنرانی‌های مهم مقامات در این مساجد انجام می‌شود. در ادامه این مطلب به معرفی مساجد جامع ایران، تفاوت‌هایشان با مصلی و دیگر مساجد، کاربری‌ها و محل احداث مساجد جامع در گذشته و همچنین نوع معماری و تزئینات این مساجد جمعه می‌پردازیم.
معرفی مساجد جامع ایران
مساجد جامع ایران در جای جای این سرزمین زیبا گسترده شده‌اند. به هر گوشه‌ای از ایران زیبا که بنگرید یکی از مساجد جامع باشکوه ایرانی در مقابل دیدگانتان قد علم کرده است. مساجد جامع ایران بدون شک از زیباترین بناهای مذهبی تاریخی به شمار می‌روند. حاکمان زمان از گذشته تاکنون اهمیت خاصی برای این مساجد قائل بوده‌اند. به همین سبب از بهترین استادکاران ایرانی برای احداث این مساجد استفاده می‌کردند. بنابراین مساجد جامع ایران به جزئی از شاهکارهای هنر معماری ایرانی اسلامی بدل شده‌اند.
تفاوت مساجد جامع ایران با مصلی
بسیاری از افراد مساجد جامع ایران را با مصلی، مسجد کبیر و مسجد اعظم یکی می‌دانند. در صورتی که اینگونه نیست. مساجد جامع ایران را معمولا در داخل شهر احداث می‌کردند. در حالی که مصلی معمولا در حومه شهر و در مکانی روباز و وسیع ساخته می‌شود. در مصلی اغلب نمازهای عید فطر و عید قربان آن هم سالی یک بار برگزار می‌شود. هر چند امروزه کاربردهای متفاوتی پیدا کرده است. اما مساجد جامع ایران همانگونه که پیش‌تر اشاره کردیم، به فرایض دینی مختلفی اختصاص داده می‌شوند.
کاربری مساجد جامع
مساجد جامع ایران کاربری‌های گوناگونی دارند. اما در این میان برگزاری نماز جمعه از مهم‌ترین کاربری‌های این مساجد است، که از ارکان اساسی در امور دینی به شمار می‌رود. برخی به اشتباه بر این باور هستند که مساجد جامع باید به نسبت دیگر مساجد ایران از مساحت بیشتری برخوردار باشند. البته که هر چه مسجد جامع بزرگ‌تر باشد، عده بیشتری می‌توانند در محافل مشترک آن شرکت کنند.
اما بد نیست بدانید در این مساجد مقیاس مطرح نیست. چه بسیارند مساجد بزرگتری که مسجد جامع نیستند و نماز جمعه در آن‌ها برگزار نمی‌شود. در حقیقت هدف از برگزاری نماز جمعه در مساجد جامع ایران، برگزاری هر چه با شکوه‌تر فرایض دینی است. به این ترتیب اتحاد مسلمانان با اقتدار بیشتری به تقویت ریشه‌های اسلام می‌پردازد.
اما کاربری مساجد جامع ایران صرفا در انجام امور دینی خلاصه نمی‌شود. بررسی و هم‌اندیشی در ارتباط با مسائل سیاسی، فرهنگی، اجتماعی و آموزشی از دیگر کاربردهای این گونه مساجد است. شاید از این نقطه نظر بتوان آن را از سایر مساجد تمییز داد. از شاخصه‌های ممتاز کاربری این مساجد گردهمایی افراد با عقاید مختلف در یک مکان مقدس و بررسی کاربردهای حاکم بر زندگی اجتماعی مردم است. البته ضمن این که پایبندی به اصول اخلاقی حاکم هم مورد توجه قرار بگیرد.
تعیین محل احداث مساجد جامع ایران
مساجد جامع ایران یکی از مهم‌ترین شاخص‌های شهری محسوب می‌شوند. بنابراین محل احداث این بناهای مذهبی را در داخل شهر، نزدیک به بازار و محل رفت و آمد اکثریت مردم در نظر می‌گیرند. شاید بتوان هدف از این کار را تاکیدی بر جدا نبودن دین از کار و زندگی روزمره انسان‌ها دانست.
در حقیقت قرارگیری این مساجد در مرکز شهر امکان راز و نیاز با پروردگار را بعد از صرف ساعات زیادی کار و تلاش فراهم می‌کند. بدین گونه افراد می‌توانند روح و جان خود را با عطر خوش عبادت صیقل دهند. به عنوان مثال مسجد جامع اصفهان یکی از مساجد جامع مهم ایران است، که در حوالی بازار بزرگ اصفهان واقع شده است.
مقیاس مساجد جامع
مقیاس و اندازه مساجد جامع به عوامل مختلفی بستگی دارد. یکی از این عوامل اندازه و وسعت شهر و جمعیت اهالی آن است. در حقیقت هر چه شهر بزرگ‌تر باشد، اندازه مسجد جامع و شکوه و عظمت آن هم بیشتر است. حتی گاهی بعضی از شهرها به دلیل وسعت زیاد و حجم بالای جمعیت از چند مسجد جامع در داخل شهر برخوردارند. البته مساجد جامع فقط مخصوص شهرهای بزرگ و مراکز استان‌ها نیستند. بعضی از شهرهای کوچک و حتی روستاهای ایران هم به دلیل برخورداری از جمعیت زیاد دارای مسجد جامع هستند. به عنوان مثال شهر اصفهان در گذشته شهری کوچک و روستا مانند بوده است.
اما به سبب قرار گرفتن در مرکز ایران و داشتن مکان‌های زیبا و آب و هوای مساعد مستعد گسترش زیادی بوده است. به همین علت در آن زمان مسجد جامع اصفهان را با وسعت زیادی ساختند. به این ترتیب اطمینان حاصل شده که این مسجد در آینده می‌تواند پاسخگوی گسترش‌ها و به طبع افزایش جمعیت شهر باشد.
معماری قالب بر مساجد جامع
معماری مساجد جامع ایران از اصول حاکم بر سایر مساجد ایران تبعیت می‌کند. در واقع در احداث این مساجد هم از عناصر مشترک مساجد دیگر چون صحن، گنبد، شبستان، محراب، مناره، رواق، و ایوان و شبستان‌های ستون‌دار استفاده می‌شود. معماری قالب بر مساجد جامع عموما معماری چهار ایوانی است. البته باید اشاره کرد که برخی از این مساجد از این قالب پیروی نمی‌کنند. به عنوان مثال مسجد جامع یزد از الگوی تک ایوانی برخوردار است.
تزیینات مساجد جامع
تزیینات اغلب مساجد جامع ایران بسیار شبیه به هم هستند. در حقیقت تزیین یکی از اساسی‌ترین مولفه‌های مساجد جامع ایران و نمادی از وحدت بخشی به شمار می‌رود.
کاشی‌کاری، تزیینات آجری، گچ‌بری و آینه کاری از ارکان اساسی تزیینات در این مساجد به شمار می‌روند.
به عنوان مثال گچکاری گنبد و دیوارها در مسجد جامع یزد علاوه بر نقش تزیینی، موجب روشنایی غیر مستقیم مسجد شده است.
در معماری مساجد جامع، تکنیک‌های حجاری، نقش برجسته و مهمی در تزیین بنا داشته‌اند. به عنوان مثال در مسجد جامع اصفهان یا همان مسجد عتیق، تزیینات حجاری از تنوع بالایی برخوردار هستند. به عنوان مثال محراب‌ها و لوح‌های سنگی آن همه از کتبیبه نگاری‌های متمایزی برخوردارند.
اسامی برخی مساجد جامع در ایران که سابقه تاریخی دارند
مساجد جامع ایران از حیث تعداد و تنوع بی شمارند. در ادامه این مطلب قصد داریم به معرفی تعدادی از این مساجد با قدمت تاریخی اشاره کنیم. از جمله مساجد جامع تاریخی می‌توان به مسجد جامع اصفهان، مسجد جامع کرمان، مسجد جامع یزد، مسجد جامع تبریز، مسجد جامع زنجان، مسجد جامع بروجرد، مسجد جامع ابرکوه، مسجد جامع شوشتر، مسجد جامع اردکان و مسجد جامع قاین اشاره کرد.
مسجد جامع اصفهان
مسجد جامع اصفهان یا همان مسجد عتیق یکی از زیباترین مساجد جامع ایران در شهر تاریخی اصفهان است، که قدمتش به قرن دوم هجری می‌رسد. این مسجد زیبای تاریخی از شکوه و زیبایی آن چنان حیرت همگان را برانگیخته که حتی به ثبت جهانی یونسکو هم رسیده است.
درواقع مسجد جامع اصفهان شهرتش را مدیون سبک جدید معماری خود است. تغییر سبک معماری مسجد عربی به مسجد اسلامی یکی از ویژگی‌های بارز در معماری این مسجد تاریخی است. نقطه عطف این تغییر در ایجاد 4 ایوان در آن است. این ایوان‌ها مسجد را از حالت عربی به مسجد ایرانی تغییر داده اند. همچنین مسجد جامع اصفهان به جای گنبد چهارضلعی، گنبدی 16 ضلعی دارد.
از دیگر نکات قابل توجه در ارتباط با این مسجد، نقش پر رنگ آن در شکل‌گیری هسته اولیه شهر اصفهان بوده است. در واقع پس از شکل گیری و رونق مسجد جامع اصفهان، نخستین میدان اصلی شهر در اطراف آن شکل گرفت. به مرور زمان بازارها و محلات و خانه‌های دیگری هم در اطراف آن تشکیل شدند و هسته اصلی شهر اصفهان را ساختند.
مسجد جامع گلپایگان
همینطور مسجد جامع گلپایگان دنیایی از هنر و معماری است، که بر آتشکده‌ای از زمان ساسانیان بنا شده است. این مسجد تاریخی با قدمت 900 ساله خود یادگاری از دوران حکومت سلجوقیان است. مسجد جامع گلپایگان با بافت آجری و طرح‌های هندسی منحصر به فردش بی شک تحسینتان را بر می‌انگیزد.
مسجد جامع ارومیه
حالا سری به شمال غربی ایران و شهر ارومیه می‌زنیم. جایی که مسجد جامع ارومیه با شکوه تمام قد برافراشته است. این مسجد تاریخی قدمتی تا قرن هفتم هجری دارد. روایات مختلف حاکی از آن است که مسجد جامع ارومیه هم به احتمال زیاد پایه‌هایش را بر روی آتشکده‌ای زرتشتی نهاده است.
مسجد جامع اردکان
به فلات مرکزی ایران که برویم مساجد جامع نمای خشتی گلی می‌گیرند، که نمازگزاران را از سرما و گرمای سرسخت کویر حفظ کنند. مسجد جامع اردکان هم یکی از مساجد جامع ایران در استان یزد است که قدمتش به قرن هفتم تا دهم هجری باز می‌گردد. این مسجد خشتی گلی بر خلاف دیگر مساجد جامع در نهایت سادگی با ایوان‌های مرتفع و دلبازش نگاه‌ها را به خود معطوف کرده است.
مسجد جامع یزد
درواقع مسجد جامع یزد از مهم‌ترین مساجد ایران در شهر یزد است، که دوره‌های تاریخی مختلفی را به خود دیده است. این مسجد اوایل آتشکده‌ای از زمان ساسانیان بوده است. اما بعدها با ورود اسلام به عبادتگاه مسلمانان تبدیل شده است. طبق متون تاریخی مسجد جامع یزد طی 100 سال ساخته شده است. سازندگان بنا هر بار تنها بخشی از آن را می‌ساختند. در واقع این مسجد یکی از طولانی‌ترین دوره‌های احداث را در میان دیگر مساجد داشته است. بنابراین مسجد جامع یزد روایت‌گر بی‌بدیل تاریخ ایران است. در برخی منابع مسجد جامع یزد را مسجدی با بلندترین مناره می‌نامند. طول مناره‌های این مسجد به بیش از 52 متر می‌رسد.
مسجد جامع ابرکوه
مساجد جامع استان یزد به همین جا ختم نمی‌شود. کمی آن طرف‌تر در شهر ابرکوه مسجد جامع ابرکوه به یکی از جاذبه‌های تاریخی این شهر بدل گشته است. از نکات قابل توجه این مسجد دو محرابی بودنش است، که آن را به مسجد دو قبله شهره ساخته است. مسجد دو قبله‌ای ابرکوه آن‌قدر دیدنی است که در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
مسجد جامع نایین
از دیگر مساجد مهم ایرانی مسجد جامع نایین است. شاید برایتان جالب باشد که بدانید الگوی ساخت مسجد جامع نایین همانند مسجد پیامبر در مدینه است. منابع تاریخی اذعان دارند این مسجد اولین مسجدی است که در آن طاق مازه دار به تیزه دار تبدیل شده است. راس طاق مازه دار هلالی شکل است. اما طاق تیزه دار همانطور که از نامش پیداست راس تیزی دارد و از تقاطع دو قوس منحنی ایجاد می‌شود.
مسجد جامع تبریز
از بناهای تاریخی مهم شهر تبریز مسجد جامع تبریز یا مسجد کبیر تبریز است، که قدمتش به دوران حکومت سلجوقیان باز می‌گردد. این مسجد از معدود مساجدی است، که از ابتدا به عنوان مسجد جامع احداث شده است. مسجد جامع تبریز به شبستان وسیعش مشهور است. این شبستان در واقع قدیمی‌ترین بخش این مسجد به شمار می‌رود.
مسجد جامع ورامین
یکی دیگر از مساجد جامع زیبای ایران مسجد جامع ورامین در نزدیکی شهر تهران است. این مسجد تزئینات زیبا و معماری خاصی دارد.
مسجد جامع فهرج
مسجد جامع فهرج یا مسجد امام حسن یکی از قدیمی‌ترین مساجد جامع ایران است، که در 12 کیلومتری جاده یزد- کرمان واقع شده است. تاریخ ساخت این مسجد به قرن اول هجری و صدر اسلام باز می‌گردد. مسجد جامع فهرج از معدود مساجد شبستانی و بدون ایوان است که از زمان احداث تا کنون تغییر زیادی نکرده است. قدمت طولانی و پلان دست نخورده مسجد فهرج آن‌قدر ارزشمند است که به فهرست آثار ملی ایران هم اضافه شده است.
عکس‌های این مطلب را سرکار خانم مهدیه زمان خوانی، سرکار خانم پرستو عطرسایی، جناب آقای صادق میری، جناب آقای احسان گنابادی، جناب آقای احساب باغبان ابرقویی، جناب آقای امیرحسین میرمومنی، جناب آقای توحید جعفرقلیزاده، سرکار خانم رباب سلیمان زاده ی آذر و جناب آقای محمد پورروستایی اردکانی عزیز ثبت نموده‌اند.
