در تعريف و تفسير عوام موزه به مكان‌هايي گفته مي‌شود كه درآن مجموعه‌اي از آثار و اشيا ارزشمند در آن گرد‌اوري شده است. اين اشيا و آثار در نكته و يا نكاتي وجه اشتراك دارند و در معرض ديد بازديدكنندگان قرار مي‌گيرند. اين مجموعه علاوه بر علاقه و ديد زيبايي شناختي، هدف والاتري چون بررسي روند و مباحث پژوهشي را نيز به دنبال دارد. بنا به اهدافي كه هر موزه دارد، ارزش و بازديد خاص خود را دارد.
تعریف موزه
شوراي بين‌المللي موزه‌ها (ايكوم) (International Council Of Museums) وابسته به سازمان فرهنگي،علمي و تربيتي سازمان ملل متحد، يونسكو در بند 3و4 اساسنامه خود موزه را اينگونه تعريف مي‌كند: موزه موسسه‌اي ست، دائمي و بدون هدف مادي كه درهاي آن به روي همگان باز است و در خدمت جامعه و پيشرفت آن فعاليت مي‌كند. هدف موزه‌ها، پژوهش در آثار و شواهد به‌جاي مانده انسان و محيط زيست او، گردآوري آثار، حفظ و بهره‌وري معنوي و ايجاد ارتباط بين آثار، به‌ويژه به نمايش گذاردن آنها به منظور بررسي و بهره معنوي است. اين تعريف براستي كه جامع‌ترين و كاملترين توصيف از موزه است.
در پستی جداگانه به تعریف موزه از لحاظ مختلف پرداختیم. برای دیدن آن اینجا را کلیک(لمس) نمایید.
ریشه لغت موزه
ريشه لغت و كلمه موزه به يونان باستان باز مي‌گردد. اين نام در يونان نام تپه‌اي مقدس در آتن بوده است. كه بر روي آن عبادتگاهي براي موز‌ها (که الهه صنعت و هنر بوده‌اند) برپا بوده است. اين واژه در اوايل قرن هجدهم در زبان انگليسي به عنوان كتابخانه و يا اتاق مطالعه شخصي معنا پيدا مي‌كرد. در يونان قديم از اين نام به عنوان دبستان و يا هنركده استفاده مي‌شد. پس از آن اين واژه به زبان فرانسه رفت و شكل و معناي امروزي خود را به خود گرفت و سپس به زبان فارسي راه يافت.
تاريخچه موزه
مجموعه‌سازي و جمع‌آوري اشيائ ارزشمند همواره در ذات آدمي است. قدمت اين علاقه‌مندي به دوران نو سنگي انسان‌ها باز مي‌گردد. در آن زمان انسان‌ها به جمع آوري اجسام و يا اشيائ چون صدف، استخوان جانوران، گوش ماهي و سنگ‌هاي زيبا مشغول بوده‌اند. مجموعه‌هايي كه توسط انسان‌ها در دوران مختلف تاريخي جمع‌آوري مي شده است، بيانگر فرهنگ و تفكر غالب آن دوران است. سير تكامل و تغيير فرهنگ و تفكر انسان‌ها را براحتي ميتوان از مجموعه‌هايي كه جمع آوري شده تشخيص داد. اعتقادات و آيين‌هاي مردمان زمان را نيز با بررسي مجموعه‌‌ها و يا كلكسيون‌هايي كه آنان جمع كرده اند و يا به مرور زمان از آن تاريخ و دوره باقي مانده‌اند را ديد و فهميد.
تمدن‌هاي بين النهرين و فلات مركزي ايران (ايران باستان) بر اساس آيين‌ها و اعتقاداتي كه داشته‌اند. و احتياجات زمان خويش به همراه اموات خود وسايل و لوازم مورد نياز را به خاك مي‌سپردند. بسياري از موزه‌ها و مجموعه‌هاي امروزي از جمع‌آوري اين اشيائ بوجود آمده است. بررسي اين اشيا خود تاريخي مصور از گذشته است. در همان زمان در همان تمدن‌هاي باستان، معابد موزه‌اي زيبا از اشيا و لوازم ارزشمند بوده است.
تاريخچه موزه در جهان
پس از گذشت زمان، در اواخر قرن سوم ميلادي پيش از ميلاد موزه شكل ديگر و شكل امروزي خود را به خود گرفت. اولين موزه توسط بطلميوس در اسكندريه برپا شد. روند تكاملي و پيشرفت موزه‌سازي و موزه تا قرون وسطي ادامه داشت. در اوايل قرون وسطي به علت حاكميت كليسا و تفتيش عقايدي كه صورت مي‌گرفت، نقش آموزشي و فرهنگي موزه‌ها كمرنگ شد. پس از اين دوران ركود و با آغاز رنسانس و شكوفايي علم، موزه‌ها نيز به رشد خود ادامه دادند. دراين دوران موزه‌ها نقش آموزشي و پژوهشي به خود گرفتند و وسعت يافتند. اهميت موزه در دوران رنسانس افزايش يافت.
نخستين موزه بزرگ و مشهوري كه پس از اين دوران برپا شد، در سال 1683 در شهر آكسفور انگلستان بود با نام اشمولين. اين موزه نخستيم موزه ملي بود كه بر مبنا و موجودي يك مجموعه خصوصي شكل گرفت. پس از آن در سال 1750 در شهر پاريس و كاخ لوگزامبورگ مجموعه‌اي از اشيا سلطنتي در معرض ديد مردم و عموم قرار گرفت. پس از انقلاب كبير فرانسه كه خود نقطه عطفي در علم و صنعت بود، موزه لوور در فرانسه برپا شد. در همان سال‌ها هم در انگلستان و هم در فرانسه برخي سرمايه‌داران و ملاكين نيز عمارات و وسايل خويش را در روزهاي خاصي از هفته و يا ماه در معرض ديد عموم قرار مي‌دادند.
تاریخچه موزه در ایران
در ايران نيز ساخت اولين موزه‌هاي رسمي در دوران ناصرالدين شاه قاجار صورت گرفت. ايشان پس از اولين سفر اروپايي خويش و بازديد از موزه‌هاي پاريس و انگلستان دستور ساخت آن را صادر كردند.
انواع موزه‌ها
بر اساس موضوع و هدفي كه هر موزه دارد، به انواع مختلفي تقسيم مي‌شود. هر موزه آثار و تفكري خاص را به نمايش قرار مي‌دهد. برخي از موزه‌ها ديگري پوشش مي‌دهد. از انواع موزه‌ها ميتوان به هنرهاي زيبا، هنر كاربردي، صنايع دستي، باستان شناسي، مردم شناسي، قوم شناسي، تاريخ، تاريخ فرهنگي، تاريخ نظامي، علم، فناوري، نقشه، كودكان، تاريخ طبيعي، سكه شناسي، گياه شناسي، علوم طبيعي، حيات وحش، تمبر شناسي نام برد.
كاخ‌ها و عمارات تاريخي نيز در دسته موزه‌ها تقسيم مي‌شوند. برخي مجموعه‌هاي كوچك در پوشش مجموعه‌هاي بزرگ‌تر در مي‌آيند و موزه‌هاي بزرگ را تشكيل مي‌دهند. نوع ديگري از موزه نيز وجود دارد كه با نام و عنوان موزه‌هاي خصوصي ست. اين موزه‌ها به اشخاص تعلق دارد. يكي از اين موزه‌ها موزه محمدصادق محفوظي ست. اين موزه شخصي كه در آن از 120 هزار اثر تاريخي از قبل از تاريخ، ايلامي، هخامنشي تا دوران اسلامي و قاجار به نمايش گذاشته شده است.
معروف‌ترين و مشهورترين موزه‌هاي ايران و جهان
در ميان موزه‌هاي متعددي كه در جهان با هدف و عناوين مختلف ساخته شده است، مشهورترين و معروف‌ترين موزه‌هاي جهان را ميتوان موزه آرميتاژ در سن‌پترزبورگ، بريتيش موزيوم در لندن و انگلستان و موزه لوور فرانسه را نام برد. در ايران نيز موزه‌هاي زيادي تاسيس شده است، كه اهداف مختلفي دارد. برجسته‌ترين موزه‌هاي ايران موزه ايران باستان، موزه آبگينه، موزه رضا عباسي، موزه هنرهاي معاصر در استان تهران، موزه ارومیه، موزه مردان نمکی زنجان و موزه آذربايجان، موزه صدا، موزه سفال در آذربایجان شرقی را نام برد.
از دیگر موزه‌های ایران می‌توان به موزه ملک، موزه پول بانک سپه، موزه عاج رامسر و موزه نور یزد نیز اشاره کرد.
ويژگي‌هاي مكان موزه‌ها
مكان‌ها و بناهايي كه به موزه تخصيص داده مي‌شود، بايد از لحاظ مكاني و نور و … مشخصات خاصي داشته باشند، تا آن مكان مناسب موزه باشد. زيربناي موزه، نور موزه و موقعيت مكاني موزه از موارد مهمي است كه در احداث موزه بايد رعايت شود.
زيربناي موزه
فضاي زيربنا موزه يكي از مهم‌ترين عناصر موزه است. اين مهم بايد به‌گونه‌اي باشد كه همگام و همراه با توسعه فضايي موزه قابليت انعطاف و وسيع شدن را داشته باشد. فضاي اختصاص داده شده به موزه بايد به حد كفايت براي بخش‌هاي مختلف موزه باشد. جوابگويي فضايي بابت هربخش بنا به كاربري و كاربرد آن ضروري و مهم است.
نور موزه
مبحث نور يكي از عناصر مهم در موزه است، كه بايد رعايت شود. نور در موزه هم براي بيننده و هم براي اثر قابل تامل است. براي تامين نور موزه دو راه وجود دارد:
نور طبيعي و نور الكتريكي در موزه
- نور طبيعي در موزه
يكي از مقرون به صرفه‌ترين راه‌هاي تامين نور موزه، نور طبيعي و همان نور خورشيد است. اين نور بايد توسط پنجره‌ها و روزنه‌هاي ساختمان تامين گردد. تعداد پنجره‌ها و ارتفاع آن از سطح زمين نكات مهمي‌است كه بنا بر صلاح ديد و كاربري موزه متفاوت خواهد بود. وجود عنصر نور طبيعي براي اشيائي چون سفال و رنگ‌هاي طبيعي الزامي است. در چنين نوري جلوه و خودنمايي اين اشيا بهتر است.
- نور الكتريكي در موزه
از آنجايي كه نور طبيعي كفايت روشنايي موزه‌ها را نخواهد داشت، ناگزير بايد از نور مصنوعي براي تكميل روشنايي موزه‌ها استفاده كرد. بنا بر موقعيت مكاني ساختمان موزه و نورگيري آن، تعداد جايگزاري نور مصنوعي متفاوت خواهد بود. در انتخاب نوع نور لامپ‌ها بايد دقت كرد. زيرا طول موج برخي از الوان‌هاي نوري براي اشيا موزه مخرب خواهد بود.
براي مثال نور پرتو مادون قرمز به دليل بالا بردن درجه حرارت و به دنبال آن واكنش شيميايي كه رخ خواهد داد، اين طول موج مضر خواهد بود. پس بايد در ميزان اين طول موج در نور و لامپ انتخابي دقت كرد. در طول موج فرابنفش نيز به دليل انرژي بالايي كه دارد سبب فرسودگي اشيا و آثار مي‌گردد. به دو صورت ميتوان از نور الكتريكي استفاده كرد: كارگيري در ساختمان موزه و به كارگيري در ويترين‌هاي نمايشي اشيا. براي دوري از آثار مخرب اشعه‌هاي مذكور بر روي اشيا، بايد از فيلتر‌‌هاي مناسب استفاده كرد.
موقعيت مكاني موزه
مكان و موقعيت قرارگيري موزه اهميت فراواني داردو اين مكان بايد ويژگي‌هاي خاصي داشته باشد. موزه بايد از لحاظ دسترسي در نقطه‌اي از شهر باشد كه براي همگان در دسترس و بازديد بوده باشد. يكي ديگر از نقاطي كه براي مكان موزه بايد درنظر گرفت، نزديكي آن به اماكن فرهنگي چون كتابخانه‌ها، دانشگاه‌‌ها، مدارس و ديگر اماكن فرهنگي باشد. اين امر دليل هدف فرهنگي و پژوهشي موزه و استفاده دانشجويان از اين مكان است.
آيا موزه‌هاي ایران استاندارد هستند؟
موضوع قابل توجه در اين مباحث اين است كه، نكات ذكر شده براي داشتن موزه‌اي استاندارد در موزه‌هاي ایران به درستي رعايت نشده است. شايد از گفتن اينكه اصلا رعايت نشده است، پرهيز كرده باشيم. زيرا در موزه‌اي چون آبگينه بسياري از نكات رعايت شده است. اما در موزه‌ای مهم و خاص چون موزه ایران باستان در شهر تهران شما حس می‌کنید، اینجا هیچ طراح و کارشناسی ندارد. جالب این است، که این موزه حتی یک وسیله الکترونیکی و پیشرفته ندارد. البته انگار توقع ما زیاد است، چون در این موزه شما باید برای رفع خستگی روی زمین بشینید…
و نكته‌اي ديگر كه نبايد از آن چشم‌پوشي كرد، پيشرفت شهر و روستايي است كه موزه در آن احداث مي‌شود. اين امر ميتوان در دسترس بودن موزه و گاها نور موزه را تحت شعاع قرار دهد. بديهي است كه مهندس و معمار موزه با تدابير خود بسياري از اين عوامل را پيشبيني كرده و تا جاي ممكن براي رفع آنها چاره مي‌انديشد.
عناصر و بخش‌هاي مختلف موزه
موزه از بخش‌هاي مختلفي تشكيل شده است. در تصور عموم تنها بخش موزه همان سالن‌هايي نمايش است. اين درحالي است كه براي طراحي و داشتن موزه‌اي استاندار بخش‌هاي مختلفي لازم است.
تالار و ورودي موزه‌ها
براي هر تالار و سالن نمايش يك ورودي و خروجي به صورت مجزا بايد تعبيه شود. اين امر سبب تسهيل ورود و خروج و عدم ازدحام در هر تالار خواهد بود. علاوه بر موارد ذكر شده، امنيت موزه نيز بالا مي‌رود. اين كار سبب هدايت بازديدكنندگان نيز مي‌شود.
لابي و بخش ابتدايي موزه
اين بخش بايد شامل لابي و اتاق انتظار، گيشه فروش بليط و گالري‌ها و سالن‌هاي نمايشي باشد. اين بخش‌ها بايد بگونه‌اي تعبيه و ساخته شود كه براي بيننده جلب توجه كند. و در زماني كه در آن مكان سپري مي‌كنند لذت ببرند.
ويترين در موزه‌ها
اشيا و آثار در سالن‌هاي نمايش بايد در ويترين و محل نمايش قرار بگيرند. ويترين‌ها بايد متناسب با آثار در معرض ديد باشد. يكي ديگر از نكاتي كه بايد درنظر داشت منعطف بودن ويترين است. آثار بايد به ترتيبي منطقي براساس اندازه و اهميت در ويترين چيده شود.
در يك موزه علاوه بر اماكن و بخش‌هايي كه ذكر شد، بخش‌هاي جانبي ديگري نيز هست، كه وجودشان الزامي ست. بخش‌هايي چون انبار، تالارهاي نمايش موقت، كتابخانه، مراكز نگهداري اسناد و مدارك، آزمايشگاه، كارگاه، بخش اداري و كافه و چايخانه ازجمله بخش‌هاي جانبي و مهمي است كه در هر موزه بايد وجود داشته باشد.
