قوم بختیاری

قوم بختیاری، جزئی از اقوام ایران در میان جنگل‌های بلوط دامنه‌های زیبای رشته کوه زاگرس و در جنوب غربی ایران زندگی می‌کنند. به دنبال اقوام بختیاری که نمایشی از اصالت و دلاوری را جلوی دیدگان شما تجلی می‌دهد، باید سفری جذاب را در میان چشمه‌ها و دریاچه‌های قلب زاگرس شروع کنید. جایگاه این قوم را در طبیعت مسحورکننده‌ای از سلسله جبالی پر برف، در سرسبزی خیره‌کننده جنگل‌ها، در زیبایی رودخانه‌ها و آبشارها می‌بینید. آنگاه می‌توانید شاهد گوشه‌ای از حیات اعجاب‌انگیز این قوم، حتی در جاذبه کوچ‌نشینی آنان نیز باشید. در ادامه به معرفی، تاریخچه، قوم‌شناسی، نقش زنان عشایر بختیاری، کوچ قوم بختیاری، مراسم و آداب، چهار لنگ و هفت لنگ، غذاها، جمعیت و صنایع دستی قوم و ایل بختیاری می‌پردازیم.

قوم بختیاری به عنوان یکی از اقوام پرجمعیت ایران اغلب در استان‌های چهارمحال و بختیاری، لرستان، خوزستان، اصفهان و کهگیلویه و بویراحمد ساکن هستند. قوم بختیاری از ریشه ایل بختیاری هستند، اما امروز این قوم ایرانی در استان‌های مختلف شهرنشین شده‌اند. طبیعتا برای معرفی اقوام بختیاری ما به ایل بختیاری رجوع خواهیم کرد. و مراسم‌ها و آیین‌های ایل است، که به عنوان یک میراث معنوی ارزش بسزایی دارد.

عکس‌های زیبای این پست را جناب آقای حسن مقیمی عزیز ثبت نموده‌اند. همین‌طور در اصلاح و تکمیل این مطلب هم ایشان لطف نمودند و ما از راهنمایی‌های ایشان استفاده کردیم. جا دارد، که مراتب قدردانی را مجددا از ایشان انجام دهیم.

اقوام بختیاری در شکوه تلالو دلاوری‌هایی از تیراندازی و شکار

امروز قصد داریم که جنبه‌های دلپذیر و گیرای سفره وسیع سفر در ایران را، به این قوم دلیر اختصاص دهیم. آنگاه راجع به نژاد و تیره ایل بختیاری، وضعیت سیاسی آن‌ها، وجه‌تسمیه اسامی اقوام بختیاری و چهار لنگ و هفت لنگ برای شما شرح می‌دهیم. همچنین اگر دوست داشته باشید، مختصری از تولد نوزاد، ازدواج و حتی مراسم سوگواری این قوم داستان‌ها نقل خواهیم کرد.

راستی آماده باشید که از تاریخچه اقوام بختیاری به انضمام چارت سازمانی، زبان و اوضاع سیاسی نیز بیان کنیم. اما از آیین شکار، تیراندازی، اسب‌سواری، رسم گاگریو، موسیقی، شیرهای سنگی و حتی مسئله مهم کوچ عشایر بختیاری سخن خواهیم گفت.

همچنین بد نیست که از دین و مذهب، چگونگی پوشش و غذاهای دوست‌داشتنی این قوم نیز مطلع شوید. اما باید از پوشش گیاهی و جانوری، در نواحی سکونت این قوم نیز بدانید. همچنین بهتر است از صنایع‌دستی و چگونگی منزلت زن قوم بختیاری نیز، سخن گفته شود. بنابراین، شما پیشنهاد می‌کنیم در مبحث اقوام بختیاری همراه ما باشید.

اصالت، تیره و نژاد اقوام بختیاری

باید گفت که اقوام بختیاری، ریشه در نژاد آریایی دارند و اصالت آن‌ها را از پارت‌های آریایی می‌دانند. قوم پارت سلسله اشکانیان را، پیش از دوره برقراری اسلام پایه‌ریزی کرد. حتی می‌توانید از نقش اقوام بختیاری در حکومت هخامنشیان نیز، مسائلی مطرح نمایید. اما باید از قوم لر بختیاری پس از حمله اعراب، در فرمانروایی زندیان و مؤسس آن کریم‌خان زند نیز بیان کرد. درواقع قومیت بختیاری، متعلق به جامعه لرهای کشور می‌باشد.

راستی بدانید لرها به دو دسته لر بزرگ که به نام بختیاری معروفند و لر کوچک یعنی ساکنان لرستان تقسیم می‌شوند و همچنین لنگ، واحد و سنجشی برای تعیین میزان مالیات بختیاری‌ها است. البته گستره اقوام بختیاری، در دو گروه چهار لنگ و هفت لنگ نیز مشاهده می‌کنید. قومی بزرگ که آن را، بزرگترین قوم در دنیا معرفی می‌کنند.

وجه‌تسمیه ایل بختیاری

به نظر می‌رسد که روایات، بر وجه‌تسمیه این بزرگترین قوم بسیار است. اما معنای خالص واژه بختیار، از بخت یار بودن و خوشبختی می‌آید. این احتمال می‌رود که استعمال کلمه بختیار، به خاطر نام بعضی از فرمانروایان این قوم باشد. لازم است بدانید که خاندان استرکی در زمان صفویان، بیشتر فرماندهان قوم لر بزرگ را تشکیل می‌دادند. همچنین در زمان سلطنت صفویان، نام میرزا جهانگیرخان استرکی با واژه شکیل بختیار شناخته می‌شد. شاید این نام، به یکی از نیاکان میرزا جهانگیرخان برمی‌گردد.

البته می‌توانید قومیت بختیاری را، بر اساس عقیده‌ای برگرفته از باختر نیز بدانید. چون اعتقاد بر زندگی بختیاری‌ها، در باختر بود که در طی زمان به بختیاری تغییر شکل یافته است. حتی حاج علی‌قلی خان بختیاری یا همان سردار اسعد بختیاری که از بزرگان قوم بختیار و سردار پیروز فتح تهران بود، این قوم را منتسب به عزالدوله بختیار از حاکمان سلسله آل‌بویه می‌دانست.

 

علتی بر نام چهار لنگ و هفت لنگ

اساساً بهتر است بدانید که تقسیم اقوام بختیاری به دوشاخه هفت لنگ و چهار لنگ، در زمان صفویان انجام پذیرفت. البته باید گفت اساس فرمانروایی خان‌ها و بنیاد مالی آنها بر گستره مراتع، تعداد دام و اخذ مالیات استوار بود. راستی بدانید که لنگ را نیز به «پا» معنا می‌کنند و واحد مالیاتی ایل بختیاری می‌دانند. در زمان صفوی اخذ مالیات بر پایه مادیان، در قوم بختیاری انجام می‌گرفت. بنابراین برای جمعیت زیادتر با مراتع و دام بیشتر در این قوم، دو مادیان را به‌منظور مالیات با هشت پا در نظر می‌گرفتند.

حتی یک‌پا را نیز، ازنظر مالیاتی نادیده گرفته و به آنان هفت لنگ اطلاق می‌شد. اما برای جمعیت اندک‌تر با توانایی کمتر ازنظر مراتع و دام، شالوده مالیات بر یک مادیان می‌چرخید. همچنین بر این اساس، یک مادیان معیار مالیاتی بود که آن را چهار لنگ می‌نامند.

چارت سازمانی اقوام بختیاری

باب را می‌توانید، از تقسیمات ایل هفت لنگ و چهار لنگ بختیاری بدانید. البته باب‌ها در ایل هفت لنگ، شامل چهار باب بابادی‌، دورکی، بهداروند و دینارانی می‌شود. اما ایل چهار لنگ از پنج باب، به نام‌های کیارسی، محمود صالح، میوند، زلقی و موگوئی تشکیل می‌شود. بعد از باب، نوبت به چند گروه از طایفه می‌رسد. بهتر است بدانید که هر طایفه نیز، به چندین تیره گروه‌بندی می‌شود. اما عجله نکنید و آگاه باشید که هر تیره، دارای دسته‌هایی به نام تش می‌باشد.

راستی تش نیز، به تعدادی اولاد تقسیم می‌شود. هنوز تمام نشده و بهتر است در دنباله این تقسیم‌بندی بدانید که هر اولاد، شامل چندین کریو است. راستی کریو نشان از تعداد زیادی خانوار، در تقسیمات جزئی‌تر اقوام بختیاری دارد. البته از سیاه‌چادر به‌عنوان واحد مسکونی و مکانی برای زندگی خانوار ایل بختیار در کنار هم و در سیاه‌چادرها که معرف مال هستند، نام می‌برند.

ایل بختیاری چهار لنگ

باید بدانید که یکی از دوشاخه بزرگ اقوام بختیاری، در چهارلنگ خلاصه می‌گردد. شما تفاوت زیادی بین ایل چهار لنگ و شاخه دیگر بختیاری، ازلحاظ فرهنگ و آداب‌ورسوم نخواهید دید. اما مسیر کوچ متفاوت و حتی محل سکونت متغایر، بی‌شک موجب توفیر و افتراق بین دو شاخه قوم می‌شود. از آن جمله در لهجه و نحوه گفتار این دو شاخه قوم بختیاری، شاهد تغییراتی خواهید بود. راستی پراکندگی جمعیت چهارلنگ بختیاری، کمتر از شاخه دیگر آن است.

چهار لنگ‌های اقوام بختیاری را می‌توانید، بیشتر در استان‌های لرستان، ناحیه شمال خوزستان و بخش جنوب غربی اصفهان مشاهده کنید. مسئله کوچ عشایر از ییلاق به قشلاق و خلاف آن، انجام می‌گیرد. البته می‌توانید محل کوچ شاخه چهارلنگ را در مقاله اقوام ایران، این وب‌سایت ببینید. همچنین هرکدام از باب‌های چهارلنگ، شامل چندین طایفه می‌باشد. نظیر باب محمود صالح یا ممصالح که طایفه اُورش، یکی از تقسیمات آن است.

ایل بختیاری هفت لنگ

شاخه هفت لنگ اقوام بختیاری، برخلاف شاخه چهار لنگ که از پنج باب به چهار باب تغییر داشته، ثبات خود را در چهار باب حفظ کرده است. افراد هفت لنگ را، بیشتر در چهارمحال بختیاری و نواحی شمال خوزستان می‌بینید. البته جمعیت زیادتری از قوم بختیاری، به هفت لنگ مربوط بوده و توان مالی، این شاخه نیز بیشتر است. راستی یکی از طوایف شاخه هفت لنگ بختیاری، به بهداروند یا بختیاروند مشهور است.

همچنین از این طایفه به‌عنوان طایفه‌ای قوی، صاحب دارایی و دارای صاحب‌منصب در تاریخ اقوام بختیاری یاد می‌کنند. راستی در اینجا لازم است به‌اصطلاح خین چوی (خون چوب) نیز، اشاره‌کنیم. «خین چوی» نوعی، پیمان برادری، همبستگی و دفاع بین دو یا چند طایفه است. لذا این تعهد تا زمان پاک شدن خون روی چوب، برقرار بود که نمونه آن را در بین چهار لنگ و بهداروند در مقابل طایفه بابادی با دورکی می‌بینید.

جمعیت اقوام بختیاری

جمعیت و تعداد یک قوم مطمئنا یک موضوع پیچیده است. و رسیدن به یک آمار دقیق مستلزم یک تحقیقات و آمارگیری‌های حرفه‌ای با مشخص کردن یکسری قوانین است. با این وجود آمارهایی از اقوام مختلف منتشر می‌شوند، که صحت و سقم آن در هاله‌ای از ابهام است. بطور مثال در منابع آمده که جمعیت اقوام بختیاری، در سال 1385 خورشیدی برابر1.162.700 نفر بوده است. حال اینکه این اعداد واقعا درست است یا خیر!؟ جای پرسش‌های بی‌پاسخ است. البته این موضوع برای جمعیت تمام اقوام کشورمان هست و شکی در پرجمعیت بودن این قوم عزیز در کشور نیست.

مذهب و گویش قوم بختیاری

اعتقاد به خدای یگانه، ریشه‌ای عمیق در قومیت بختیاری دارد. گرچه زمانی بختیاری‌ها پذیرای واقعی آیین زرتشت به حساب می‌آمدند ولی بعدها با ورود اسلام، به این دین مقدس گرویدند. همچنین آنان تابع، مذهب شیعه نیز می‌باشند. اما در مورد زبان و چگونگی محاوره اقوام بختیاری، باید بدانید که گویش بختیاری، یکی از اقسام گفتگو در زبان لری می‌باشد. این گویش لری بختیاری را می‌توانید در چهار نوع لهجه تقسیم‌بندی نمایید.

الف) منطقه شرقی که شامل شهرهای شمالی و شمال شرقی خوزستان، است و گویش بویر احمدی دارند.

ب) نواحی جنوبی، به گویش طایفه بهمنی صحبت می‌کنند.

ج)گویش و گفتگو منطقه چهار لنگ، بدون آنکه تحت تأثیر گویشی قرار گیرید.

د)گویش در بختیاری میانی که معمولاً روان، یکپارچه و به دور از تأثیرپذیری می‌باشد.

در مطلبی مشابه به بررسی و معرفی کامل اقوام قشقایی پرداخته‌ایم. برای مشاهده آن اینجا را لمس(کلیک) نمایید.

تاریخچه قوم بختیاری

بر اساس شواهد باستان‌شناسی محل سکونت بختیاری‌ها را می‌توانید، از نخستین مکان‌هایی بدانید که زندگی به صورت روستانشینی و با پیدایش کشاورزی در آن آغاز شد. حتی در کاوش غار پبده، در کوه‌های بختیاری به ابزاری مانند تیغه، چکش، تبر سنگی و غیره برمی‌خوریم. ضمناً به نظر می‌رسد آثار تنگ پبده (PEBDEH)، نشان از زندگی پارینه‌سنگی انسان دارد. در درون این غار واقع در خوزستان و در اطراف شهرستان لالی شواهدی از زندگی عشیره و طایفه‌ای که در آن می‌زیستند، دارد.

همچنین در غارهای میرملاس و دوشه از نواحی لرستان، به آثاری مربوط به پانزده هزار سال قبل از میلاد برمی‌خوریم. این غارها نیز، مملو از نقاشی‌هایی انسان و تصاویر حیوانات است. از این تصاویر می‌توانید، به وجود شکارهای گروهی، صید و همچنین جمع‌آوری نباتات، ریشه و میوه گیاهان نیز پی ببرید.

شناختی افزونتر از تاریخچه ایل بختیاری

در هزاره چهارم قبل از میلاد مسیح حکومت عیلام، در نواحی لرستان، پشتکوه و کوه‌های بختیاری به رشد و تکامل خود رسید. آثاری شامل چندین نقش برجسته، بر روی کوه‌ها، صخره‌ها و سنگ‌ها است، حتی کتیبه‌های خط میخی نیز، معرف مطلب می‌باشد. راستی این منطقه، توسط باستان شناسان به سنگ‌نگاره‌ها شناخته می‌شود. پارسیان با ورود به ناحیه پارسوماش واقع در شرق شوشتر از کوه‌های فرعی سلسله جبال بختیاری، حکومت تازه‌ای تشکیل دادند.

این زمان تقریباً 700 سال قبل از میلاد مسیح که عیلام دیگر آن‌چنان قدرت نداشت، اتفاق افتاد. البته با آمدن آریایی‌ها به این سرزمین، آنان به یک قوم پیروز با زبان و سنن مخصوص تبدیل شدند. اینجاست که تلفیق قوم پارس و بختیاری، مطرح می‌شود. حتی جماعت بختیاری را، از قبیله‌های به‌جامانده از پارسیان همچون مارفیان و ماسپیان می‌دانند. آنان از اولین قبیله‌هایی بودند که به کوروش هخامنشی، پیوستند.

جنگ قوم بختیاری و اعراب

اندک زمانی پس از شکست محمدتقی خان چهار‌لنگ بختیاری، گروهی از زن و بچه‌های قوم به همراه یکصد و دوازده سوار لر بختیاری، برای در امان بودن عازم کوههای بختیاری و مونگشت بودند. البته سرپرستی این گروه با کاید اسماعیل مکوند، مشهور به «کاسمال» بود. بدین ترتیب آنان در ناحیه چک سدر، با حدود 1500 نفر از اعراب مواجه شدند. راستی شیخ حمید بن احمد شریفات، حکمرانی گروه اعراب را بر عهده داشت.

این فرد به‌منظور نزدیکی و تقرب به منوچهر خان گرجی، از طرف او قصد کشتار قوم بختیاری را نمود. منوچهر خان در دوره فتحعلی شاه، جزء درباریان شده و به لقب معتمدالدوله ملقب بود. شریفات قصد طمع و دست‌درازی به زنان زیباروی، اموال و غنائم قوم را داشت. ولی چهارده سوار از قوم بختیاری، مجری نابودی زنان شدند تا در صورت شکست. از اسارت آنان جلوگیری بورزند.

جنگ شجاعانه اقوام بختیاری و اعراب

در آن زمان زنان قوم سه‌به‌سه موهای خود را به هم بافتند، تا با صرفه‌جویی در تیر با یک شلیک سه نفر با هم بمیرند. در هنگام روبرو شدن با اعراب، کاید اسماعیل مکوندی شروع به سخنرانی نمود. آنگاه با استفاده از تاکتیک‌های دقیق جنگی، دلاور مردان قوم بختیاری را به جنگ دعوت کرد.

اما لابارد بریتانیایی تعریف می‌کند که هر یک از افراد غیور بختیاری، دقیقاً مثل یک شیر جنگیدند. به‌طوری که تا آن روز ندیده بودم، انسان چگونه می‌تواند مثل یک شیر بجنگد. همچنین علی‌رغم چند برابر بودن تعداد نفرات اعراب، پرچم و ابزار و آلات جنگی، آنان را شکست و فراری دادند. بنابراین در این جنگ، عرب‌ها شکستی تحقیرآمیز و با ذلت را تحمل نمودند. سرانجام قوم بختیاری علاوه بر شکست اعراب توانستند، اسیران و حتی غنائم بسیار نیز کسب کنند. این واقعه در بهمن سال 1220 خورشیدی، به وقوع پیوست.

طوایف بختیاری

باید بدانید که نژاد بختیاری از ترکیب گروه‌هایی که به‌تدریج به سرزمین بختیاری مهاجرت نمودند، تشکیل می‌شود. آنان در تلفیق زندگی با بومیان توانستند، یک ایل با شرایط سیاسی و اجتماعی به نام بختیاری را تشکیل دهند. راستی در قرن چهارم، مناطق لرنشین به دو بخش بزرگ و کوچک تقسیم شدند. قوم بختیاری، جزء لر بزرگ محسوب می‌شد. همچنین ایل بختیاری، به دو دسته به نام چهار لنگ و هفت لنگ تقسیم می‌شود. هرکدام از آنها می‌تواند معرف یک شاخه، از ایل بختیاری باشد.

اما باب نشانه‌ای از تعلق و پیوستگی را، در قوم بختیاری یادآوری می‌کند. البته ایل بختیاری توسط آبشارها و کوههای زیادی تقسیم می‌گردد و طوایف زیادی را به وجود می‌آورد. هرگاه وابستگی‌ها بیشتر احساس شود و تعلقات در قوم زیادتر گردد، تیره‌های مختلف از یک طایفه به وجود می‌آید. حتی تیره‌های به وجود آمده از یک طایفه می‌تواند، به‌صورت کوچک یا بزرگ باشد.

توضیحاتی بیشتر از ساختار اقوام بختیاری

 اما اجازه دهید بعد از تیره، تش را بیان کنیم. این ساختار را باید واحدی ذهنی بدانید، زیرا قادر به دیدار شاخه‌های فرعی‌تر آن که اولاد نامیده می‌شود، در یک لحظه زمانی نمی‌باشید. اما ریاست تش، با فرد لایق و کاربلدی است که ریش‌سفید نامیده می‌شود. این افراد همچنین مسئولیت امور سیاسی به همراه رفع‌ورجوع امور اجتماعی تش را، به عهده می‌گیرند. حالا نوبت به واحد کوچکتری، به نام اولاد می‌رسد. در زندگی سنتی اقوام بختیاری، مشاهده می‌کنید که معمولاً ساکنین یک روستا تشکیل‌دهنده یک اولاد یا کریو هستند.

حتی کسانی را می‌بینید که با اجازه آنان در کنارشان، زندگی می‌کنند و وابسته آنها می‌شوند. در دسته‌بندی کوچک‌تر، هر اولاد شامل ده‌ها خانوار می‌شود. هر خانوار نیز، درون یک سیاه‌چادر یا بهون، زندگی می‌کند. البته بهتر است بدانید که سیاه‌چادر، واحد مسکونی اقوام بختیاری است. همچنین هرچند سیاه‌چادر نیز، تشکیل یک مال را می‌دهد.

اوضاع سیاسی اقوام بختیاری

 باید بدانید توانایی سیاسی قوم مقتدر بختیاری، در زمان حکومت قاجار و دوران رضا شاه پهلوی دستخوش دگرگونی بسیار شد. البته این موضوع با تغییراتی در نحوه حکمرانی خان‌ها و از دست دادن قدرت و قرارگاه سیاسی آنان، انجام گرفت. حتی می‌توانید تحول از سیستم کوچ‌نشینی به سکونت در یک مکان و تضعیف امور دامپروی را، در این ضعف سیاسی مؤثر بدانید. در واقع با کاهش قدرت افراد رده‌بالا، در بین اقوام بختیاری مثل خان‌ها و کلانتران شاهد تغییرات سیاسی بودیم.

همزمان با کاهش قدرت سیاسی خان‌ها در اقوام بختیاری، قدرت‌نمایی دولت مرکزی با افزایش پاسگاه‌های انتظامی شروع شد. در بحبوحه جنگ ایران و عراق ایثار و دلاوری‌های شجاعانه، این قوم غیور تجلی نموده است. بنابراین باید تاریخ را همواره شاهد معتبری، در راه نثار جان جوانان بختیاری دانست. بدین‌وسیله این قوم قدم‌های بزرگی، در راه اعتلا و نجات وطن برداشتند.

تفاوت لر و بختیاری

برخی از افراد بر این باورند که این دو نام از نظر اصالت و ریشه با یکدیگر متفاوت بوده و اقوامی از یکدیگر جدا هستند. اما در این بحث باید بگویم که بازی با واژگان بزرگترین دلیل مطرح شدن این سوال است. درواقع درست مطرح نشدن سوال به ابهام در پاسخش دامن زده است. اگر بخواهیم به این سوال با توجه به اسناد و مستندات علمی و تاریخی پاسخ بگوییم، بهتر است ریشه‌یابی اقوام را بررسی و مطالعه کنیم.

براساس مستندات و منابع اقوام شناسی در دست این دو قوم از لحاظ ریشه‌یابی و اصالت هر دو از یک ریشه‌اند. به زبانی گویاتر و صحیح‌تر، هر دو منشعب شده از قوم لر هستند. اگر به شجره‌نامه این قوم بنگریم می‌بینیم که قوم لر به دوشاخه اصلی به نام‌های لر بزرگ ( قوم بختیاری ) و لر کوچک ( اقوام لر زبان سرزمین لرستان ) تقسیم می‌شوند. به گفته حمدالله‌ مستوفی بختیاری‌ها از تبارهای بزرگ ایران‌اند که به لر بزرگ نیز شناخته می‌شوند.

شرق شناس مشهور مینورسکی در مورد قوم بختیاری : این طوایف احتمالا همان طوایف لری بودند که به گفته شهاب الدین‌العمری کوچ کرده‌اند. حال در مورد سوال صحیح صحبت می‌کنیم که آیا قوم لر بزرگ و لر کوچک با یگدیگر تفاوت دارند؟ باید بگویم بله. آنها در نوع گویش خویش با یکدیگر متفاوت اند. هر دو آنها با زبان لری سخن گفته اما با گویش‌های متفاوت. برای بیشتر پرداختن به این تفاوت و بسط دادن جواب سوال منابع بیشتری در دست نیست.

آداب شکار در رسوم قوم بختیاری

آیا می‌دانید که رسوم شکار در اقوام بختیاری، تابع چه اصول خاصی بوده است؟

بهتر است آگاه باشید که قوم بختیاری صید و شکار، هر حیوان زنده را بر خود روا نمی‌داند. آنان سعی می‌کنند که حیوان ماده یا جوان را طعمه خود نسازند و حیوان نر پیر را شکار می‌کنند. همچنین بختیاری‌ها عقیده دارند، حیواناتی چون کبک هرچند زیبا، خوشخوان و باظرافت باشد، برای شکار مناسب هستند.

آنان نوک قرمزرنگ کبک را ناشی از فرو نمودن، در خون شهدای کربلا می‌دانند. لذا شکار این پرنده را، حتی ثواب می‌دانند. همچنین تیهو که پرنده‌ای زیبا می‌باشد و در هنگام خطر به‌طرف سربالایی در کوهستان پرواز می‌کند، مورد دیگر شکار است. اما بز کوهی و میش کوهی نیز، بیشتر در مناطق اقوام بختیاری دیده می‌شود. راستی تأثیر برنامه‌های شکار را در اشعار بختیاری‌ها که به صیادی معروفند، نیز می‌بینید.

اما بدانید باز هم از رسوم شکار

 از دیگر آدابی که در شکار مابین قوم بختیاری مرسوم است، تقسیم گوشت شکار بین افراد ایل و روستا است. البته مناسبت شکار در اینکه چه روزی برای صید مناسب‌تر است، حائز اهمیت است. حتی اینکه چه کسی باید تفنگ را به شکارچی بدهد و او با کدام دست اقدام به گرفتن تفنگ می‌کند، نیز مهم است.

آداب سنتی عروسی در اقوام بختیاری

راستی می‌دانید که عروسی اقوام بختیاری، در بیشتر مواقع به‌صورت فامیلی انجام می‌پذیرد؟

اقوام بختیاری بندرت افراد غریبه را، جهت ازدواج می‌پذیرند. مراسم ازدواج درگذشته می‌توانست به روش ناف برون که بریدن ناف نوزاد دختر به اسم پسری که تازه متولد شده بود، باشد. همچنین برای جلوگیری از دامنه اختلافات در اقوام بختیاری، از ازدواج به روش خون بس استفاده می‌کردند. از دیگر اقسام سنتی ازدواج می‌توانید، به گا به گا، ازدواج فامیلی و هم بهری نیز اشاره‌کنید. در قومیت بختیاری همکاری، حرف اول را می‌زند و نقش اساسی والدین را در امر ازدواج نمی‌توانید نادیده بشمارید.

از انتخاب دختر، زون گشتن یا بله گفتن، حتی مراسم بله برون و دست‌بوسی، تابع آداب و رسومات خاصی است. البته به مناسبت مراسم ازدواج در اقوام بختیاری، ترانه‌های برگزیده‌ای خوانده می‌شود. این ترانه‌ها را در اصطلاح، دوالالی به معنای عروس و دامادی می‌گویند.

دانستنی‌هایی راجع به جهیزیه در اقوام بختیاری

بنا بر رسوم قوم بختیاری معمولاً داماد باید به‌عنوان حق شیر یا شیربها، هدیه‌ای گرانبها یا مبلغی پول به مادر عروس بدهد. این مبلغ اغلب اوقات، صرف خرید جهیزیه برای عروس می‌گردد. اما نکته اساسی در جهیزیه هر تازه عروسی، قالیچه‌ای است که هنر دست عروس است.

یک عروس بختیاری با توجه به هنر بافت قالی و ظرافت آن سعی می‌کند، بهترین قالیچه را ببافد. آنگاه اوج هنر و خوش‌سلیقگی خود را، نشان می‌دهد. اما پدر عروس تعدادی وسایل خانه، لوازم و امکانات مربوط به خانم‌ها، به‌عنوان جهیزیه به منزل داماد می‌فرستد. همچنین اجازه دهید از دادن یک رأس قاطر و یا یک مادیان هم، در جهیزیه گفته شود. حتی بعضی پدران، از دادن یک گاو ماده نیز به دختران خود دریغ نمی‌ورزند. راستی دختر بختیاری برای حمام کردن، یک بادیه مسی نیز به‌عنوان جهیزیه به خانه همسرش می‌برد.

حضور مردان و زنان غیور بختیاری را با لباس سنتی و اصیل خود در مراسم عروسی در روستای دورک منطقه زردکوه زاگرس مشاهده می‌کنید.

تلفیق شکار با رسم ازدواج در ایل بختیاری

معمولاً رسم بر این است که جوان طالب عروسی قبل از برگزاری مراسم عقد، باید راهی شکار شود. در این فاصله زمانی، یاور او به دوختن البسه شکار می‌پردازد. جوانی که قصد دامادی دارد، به کوهستان رفیع کلار از کوههای استان چهارمحال و بختیاری می‌رود.

آنگاه عزم شکار بز یک‌شاخی به نام بز‌کل که بسیار فرز و سریع است، می‌کند. این صید به منظور تهیه غذای مراسم ازدواج، صورت می‌پذیرد. البته مادر جوان نیز، مشغول تهیه نوعی نان سنتی بنابر رسوم اقوام بختیاری می‌شود. حتی روزی که قرار است جوان راهی شکار شود، رسم است که بر کمر جوان شال بسته شود. اما همیشه در اقوام بختیاری شکار بز‌کل، افتخارآفرین است. زیرا در اقوام بختیاری شکار این حیوان می‌تواند دلیلی بر شجاعت و دلاوری، مرد جوان باشد.

بعضی از رسوم تولد نوزاد در قومیت لر بختیاری

ولادت نوزاد در اقوام بختیاری تابع شرایطی، ازجمله دود کردن گیاه « فنگ سیاه» توسط قابله در نزدیک زائو است. این عمل، برای سهولت زایمان انجام می‌گیرد. سپس بعد از تولد، قابله ناف نوزاد را بریده، او را می‌شوید و قنداق می‌کند. اما در مورد اقوام بختیاری به‌ویژه در ایذه، آنان از گذاشتن نام اقوامی که قرابت نزدیکی با آنها دارند و یا وفات یافته‌اند، خودداری می‌کنند. حتی اسامی مذهبی را نیز، بر نوزاد می‌پسندند. بختیاری‌ها دو اسم پسرانه و دخترانه انتخاب می‌نمایند که با تولد نوزاد، یکی از آنها را مورد استفاده قرار می‌دهند.

راستی بدانید که یکی از رسوم اقوام بختیاری، بو دادن مقداری نخود و گندم است. سپس بذل آن به همسایگان، همزمان با درآوردن دندان کودکان انجام می‌گیرد. در عوض هر همسایه مقداری شیرینی یا حتی پول خرد، به‌جای آن در ظرف قرار می‌دهد.

مراسم عزاداری ایل بختیاری

نشانه‌های همدردی را در هنگام عزا، به‌خوبی می‌توانید در قوم بختیاری شاهد باشید. آنان بنا به رسوم بختیاری‌ها، هرگز صاحب‌عزا را تنها نمی‌گذارند. رسم بر این است که لباس سیاه بر تن می‌کنند. صاحب‌عزا نیز یک چادر سیاه بر پا می‌کند. برپایی این چادر سیاه برای این است که افراد مربوط به طوایف و تیره‌های مختلف بتوانند، حتی از موقعیت راه دور و در زمانهای گوناگون جهت همدردی به دیدن آنان بیایند.

افراد در هنگام سر زدن به صاحبان عزا و به‌منظور کاهش مخارج عزاداری، اصطلاحاً «سرباره» می‌پردازند. همچنین بعد از خاک‌سپاری فرد وفات یافته، مردان نسبتاً در مسافتی دورتر از قبر او جمع می‌شوند. در این زمان، زنان با گریه به دور قبر متوفی جمع شده و مرثیه‌ای به نام گاگریو خوانده می‌شود. همچنین زنان بختیاری در مراسم عزا، گاگریو را به‌صورت گروهی اجرا می‌نمایند. آنگاه در این مدت، به بیان شرح‌حال متوفی می‌پردازند.

مختصری از کوشک در اقوام بختیاری

در قلب صخره‌ها، حفره‌ها و اتاق‌های حفاری‌شده‌ای تجلی می‌کند که کوشک نامیده می‌شود. حتی این اتاق‌ها را، بر روی زمین نیز مشاهده می‌کنید. شما می‌توانید این کوشک‌ها را در دو طرف زرد کوه، یعنی بازفت و یا بیرگان واقع در استان چهارمحال و بختیاری مشاهده کنید.

برد گوری یا برد گبری

برد گوری یا برد گبری ها، دخمه‌های دست کندی هستند. که در دیواره صاف صخره‌ها و یا سنگ‌های بزرگ جدا شده از کوه‌ها ایجاد شده‌اند. ورودی این دخمه‌ها کوچک و مربع شکل است و داخل آنها حدود 2 متر حفر گردیده تا بتواند بدن یک انسان را در خود جای دهد. کاربرد این دخمه‌ها برای دفن موقت اجساد مردگان بوده که آیین زرتشتی به خاطر اعتقاد به تقدس خاک و آلوده نکردن خاک، ابتدا جسد را در این حفره‌ها قرار داده و بعد از تجزیه شدن جسد، استخوان‌ها را از آن خارج کرده و به جای دیگری می‌بردند. این موضوع را شما در گور دخمه‌های زرتشتیان مانند گوردخمه یزد یا استودان‌های مختلف در سراسر کشور می‌بینید. البته عده‌ای این دست‌کندها رو محل دفن و قرار دادن دائم مردگان می‌دانند.

در گویش بختیاری برد به معنای سنگ است و گبر هم اصطلاحی بوده که به زرتشتیان اطلاق می‌شده است. بردگوری ها در مناطق مختلف زاگرس پراکنده هستند. به ویژه در چهارمحال بختیاری و کهگیلویه و بویراحمد بیشتر مشاهده می‌شوند. عده‌ای بر این باورند که این دست کندها متعلق به قبل از اسلام و حتی تاریخچه برد گوری ها را به دوران ماد می‌دانند. (مطلب این عنوان از زبان جناب آقای حسن مقیمی عزیز ثبت شده است.)

شناختی از گاگریو در قوم بختیاری

بهتر است بدانید که بیان و بروز احساسات، در موسیقی شکل گرفته و تجلی می‌یابد. ازجمله گاگریو نیز نوعی موسیقی سنتی، در ایل بختیاری محسوب می‌گردد. البته این موسیقی محلی را، در مراسم سوگواری و یا عروسی بکار می‌برند. همچنین تو‌شمال‌ها، کسانی هستند که این نوع موسیقی را اجرا می‌کنند. ابزار موسیقی استفاده شده هم شامل فلوت، سرنا، کرنا و دهل می‌باشد. همچنین تو‌شمال‌ها در زمان اجرا، اشعار خاصی که متداول است بکار می‌برند.

آنچنان که شور و حرارت جدایی و غم فراغ از عزیز تازه وفات یافته را، گرمی ببخشند. بی‌شک نقش اساسی گاگریو را که به‌منزله یک منبع خبررسانی، در آگاهی افراد قوم بختیاری در دامنه‌های زاگرس ایفاء می‌کنند، نباید نادیده انگاشت. البته تک‌خوان گروه یک بیت حزن‌آلود را، بنا به مناسبت‌های مختلف می‌خواند و آنگاه همخوانان با او همراه و هم‌آواز شده و گاگریو انجام می‌پذیرد.

شیرهای سنگی نماد اقوام بختیاری

تندیس‌های شیر سنگی که میان اقوام بختیاری به برد شیر نیز شناخته می‌شوند، در قبرستان‌های بختیاری هنوز جا خوش نموده‌اند. درواقع شیر سنگی که بختیاری‌ها، آنها را مظهر شجاعت و رشادت می‌دانند، نمادی از این قوم به شمار می‌آیند. بنابراین بر مزار افراد مشهور و تراز اول قوم و یا جوانان دلاور و مبارز، این مجسمه‌ها را قرار می‌دهند. درگذشته شهرکوهستان‌های بلند هفشجان واقع در استان چهارمحال و بختیاری، شاهد تراش زیباترین شیرهای سنگی بود.

البته تراش‌های مختلف این تندیس‌ها، در نقاط مختلف و قبایل گوناگون بختیاری باهم تغییرات جزئی داشت. اما  معمولاً علامت شمشیر، خنجر، گرز و تفنگ در پهلوی این مجسمه‌ها دیده می‌شود. همچنین بر گرده این شیرهای سنگی نیز، شاهد مشخصات متوفی هستیم. این شیرهای سنگی در اندازه‌های کوچک و بزرگ به عنوان نشانه‌ای از سلحشوری و جنگاوری مبارزان ایل بختیاری، بر سنگ مزار آنان برپا و یا در اصطلاح نقر می‌شود.

رسومی از عید نوروز اقوام بختیاری

در عید نوروز آدابی هیجان‌انگیز، شادی‌آور و با طراوت به‌مانند دیگر اقوام ایران، در اقوام بختیاری نیز دیده می‌شود. رسم خانه‌تکانی و شستن فرش‌ها از دو هفته به عید باشکوه نوروز، خبر از نو شدن سال می‌دهد. حتی این کار با خیساندن و سبز کردن، دانه‌هایی نظیر گندم، عدس و ماش نمود بیشتری می‌یابد. البته اقوام بختیاری در روز قبل از عید، مراسم عید کوچک را به نام عید علفه برگزار می‌کنند. قوم بختیاری‌ در عید علفه، بر سر مزار عزیزانی که بین آنان بودند و دیگر نیستند، می‌روند.

اما سنت چهارشنبه‌سوری با پریدن از روی تعداد فرد آتش، همچون تهیه تعداد فرد در سبزه‌ها نیز از کارهای شورانگیز دیگر آداب عید است. راستی گذاشتن سفره هفت‌سین نیز، از دیگر رسوم این عید سنتی است. هفت‌سین سفره‌ای که با قرآن، سبزه، سمنو، تنگ زیبای پر از ماهی و غیره تزئین می‌شود.

باز هم در سنن عید اقوام بختیاری

اما بدانید زنان ایل بختیاری بنا بر رسوم قدیمی، قبل از عید گیسوان و دست‌های خود را حنا می‌بندند. راستی عیدی دادن گندم برشته به همراهی شاهدانه نیز، از دیگر رسوم اقوام بختیاری در عید نوروز است. همچنین در قوم بختیاری، رسم پختن سمنو نیز در عید نوروز وجود دارد.

اما رسم جالب عشایر بختیاری در برپانمودن سیاه‌چادر، در منطقه‌ای پر از سبزه و چمن است. البته در زمانی که سال نو می‌شود، بزرگ خانواده قرآن می‌خواند. آنگاه پدر خانواده به نشانه خیروبرکت و افزایش روزی، پولی که قصد تقسیم آن را دارد، لای اوراق قرآن می‌گذارد. این پول پس از سال‌تحویل، بین اعضای خانواده تقسیم و بذل می‌گردد.

موسیقی در دیار اقوام بختیاری

موسیقی را در دیار بختیاری به ‌تناسب زندگی در کوهستان‌ها و تحمل رنج بسیار از طبیعت سرسخت، بسیار پرتنوع می‌بینید. حتی در موسیقی بختیاری برخی موارد بجای دهل، نقاره را جایگزین مناسبی باید دانست. البته این موضوع می‌تواند، به ‌نوعی برگرفته از موسیقی قوم قشقایی باشد. از انواع موسیقی می‌توانید، به نوع حماسی آن اشاره‌کنید که شامل شاهنامه‌خوانی، به همراه آوای زیبای نی است.

در مراسم باشکوه ازدواج اقوام بختیاری، از اشعار بیان‌شده در عروسی‌ها استفاده می‌کنند. این موسیقی، با دایره نوازی انجام می‌شود. تازه همراه آن، شاهد دست زدن که به شپ و تنگه معروف است، نیز می‌باشیم. اما توشمال‌ها که مجریان خاص سنت و آیین روح‌بخش موسیقی ایل بختیاری هستند، درواقع از این هنر اصیل حراست می‌کنند. مردم شاعرپیشه توشمال اغلب به غیر از پرداختن و اجرای مراسم در شادی و عزا، به مشاغلی مانند کشاورزی و دامپروری نیز می‌پردازند.

بازهم در سرزمین اعجاب موسیقی

گروه‌بندی عمده موسیقی در اقوام بختیاری، بر دو پایه سازی و آوازی قرار دارد. در موسیقی سازی، شاهد نغماتی جهت موسیقی مراسمی چون انواع بازی، رقص‌ها، مراسم عزاداری و نغمات چوپانی که بر احوالات دامپروری نظارت دارد، می‌باشید. البته بدانید که موسیقی آوازی، دلالت بر سنین مختلف از کودک، زن و مرد دارد. همچنین از انواع آن می‌توانید به لالایی جهت آسایش نوزادان، نغمات بلال با مضامین عاشقانه‌اش، حماسی، عروسی و غیره اشاره کنید.

حتی زنان به خواندن نغمات مخصوص بافت قالی که به آوازهای تن دار، معروفند و یا آوازهایی برای مشک زنی و گاو دوشی می‌پردازند. راستی باید آوازهایی برای چرای گاوها و آوازهای سوگ آمیز که گاگریو خوانده می‌شود، را نیز اضافه کرد. اما در کل باید موسیقی اقوام بختیاری را، بی‌ارتباط با فرهنگ و رسوم ایل ندانید. حتی می‌توانید، تبلوری از ذات، شوق‌وذوق افراد قوم را نیز در آن لمس کنید.

مسئله کوچ‌نشینی در ایل بختیاری

اگر قصد اطلاع از فرهنگ، آداب‌ورسوم قوم بختیاری را دارید، می‌توانید آن را در عشایر چادرنشین بختیاری جستجو کنید. مسئله کوچ که امروزه جزء جاذبه گردشگری نیز محسوب می‌شود، جزء لاینفک زندگی قوم بختیاری است. عشایر کوچ رو بختیاری که باید آنان را جدای جمعیت شهرنشین و روستانشین اقوام بختیاری به‌حساب آورد، به خاطر دسترسی به مراتع سرسبز جهت چرای دامها با شروع فصل گرما از مناطق قشلاق به نواحی ییلاق و برعکس کوج می‌کنند.

در جریان مهیج و پررمز و راز کوچ، اقوام بختیاری کوچ رو، سختی‌ها و مصیبت‌های بسیاری را تحمل می‌کنند. آنان حتی مشکلات گذر از ارتفاعات خطرناک را به جان می‌خرند و از رودخانه‌های طغیان زده و خروشان، در مسیر کوچ عبور می‌کنند. دقت در زمان کوچ، باعث می‌شود مبادا برف خارج از وقت و یا سیلاب رودخانه‌ای، گریبان اقوام بختیاری را بگیرد. همچنین به راه کوچ، ایل راه نیز می‌گویند.

در عکس بالا کوچ بهاره ایل بختیاری در منطقه شیمبار خوزستان را مشاهده می‌کنید.

سوارکاری در اقوام بختیاری‌

اسب حیوان قبراق و چابکی می‌باشد، که با اندام موزون و زیبای خود، در کوهستانهای دیار بختیاری به تاخت‌وتاز می‌پردازد. این حیوان نجیب و وفادار از زمان تولد که کره نامیده می‌شود، تحت پرورش افراد قوم بختیاری قرارمی‌گیرد. در سه‌سالگی با بستن زین بر کمر اسب، او را آماده بار بردن می‌نمایند. اسب پس از چند مرتبه بردن بار، به ‌یقین خسته شده و خواهان کمی استراحت است. سپس به مدت چند بار، این کار تکرار شده و این اسب به نام نوزین نامیده می‌شود.

بدین ترتیب اسب را، در مرور زمان جهت سوارکاری و یا باربری آماده می‌کنند. حتی به‌تناسب از اسب، در مراسم‌ مختلف عزاداری و عروسی یا حتی بازی چوگان نیز استفاده می‌شود. راستی اسب نژاد بختیاری را باید از نژادهای زیبای اسب، دانست. همچنین در مسلک بختیاری نام اسب ماده مایون و یابو نیز به اسبی که فاقد اصل و نصب باشد، اطلاق می‌شود.

چراها و رازهای تاریخ بختیاری

یکی از مباحثی که در مورد ایل بختیاری مطرح است، خاستگاه و ریشه این قوم عشایر است. روایات و داستان‌های بسیاری در مورد این قوم آورده شده است که بیشتر آنان را تاریخ‌ نگاران برجسته ایران و جهان نوشته‌اند.

برخی مورخان مانند لرد کرزن در مورد اصالت و خاستگاه این قوم ایرانی اینگونه بیان می‌کند: این موضوع که لرها از چه قوم و طایفه‌ای بوده‌اند و از کجا آمده‌اند از رازهای باز نشده تاریخ بوده و خواهد بود. اینان قومی هستند، بدون تاریخ و بدون آثار مکتوب و حتی بدون هر گونه روایتی درباره گذشته خود.

آیا بختیاری ها یونانی هستند؟

با تمام این دیدگاه‌ها، در مورد خاستگاه قوم بختیاری دو نظریه وجود دارد. نظریه اول به قول و تحقیقات برخی مردم شناسان مانند ویلسون که با استناد بر مقاله‌ای علمی از لوریمر می‌گویند: گویش بختیاری در اصل ایرانی آمیخته با کلماتی از پهلوی قدیم و همچنین مخلوطی از واژه‌های عربی، ترکی و کردی ست که ریشه قومی و عشیره‌ای دارد.

نظریه دوم بر اساس قول شنیدر یکی دیگر از محققین شکل گرفته است. او معتقد بود که بختیاری‌ها غیر ایرانی بوده و از تبار یونانی‌ها، ترک‌ها و مغول‌ها هستند. تصمیم گیری درمورد این مهم مستلزم تحقیقات بیشتر و دانستن وجه تسمیه واژه بختیاری ست. آنچه که مهم است، ایرانی بودن این قوم بزرگ است.

تیراندازی در فرهنگ بختیاری

باید بدانید که زندگی در بیابان، کوهستان و برخورداری از شرایط سخت زندگی، سیستم مهارت در تیراندازی را برای جماعت بختیاری ضروری ساخت. حتی نیاز به دفاع نیز، انجام یادگیری این تسلط و تبحر را ممکن می‌کند. اقوام بختیاری در تیراندازی و شکار از زمان‌های گذشته، سرآمد بوده و بسیار در زمینه تیراندازی مهارت داشتند. ایل بختیاری حتی به ‌قدری در هنر تیراندازی، تبحر دارند که می‌توانند در زمان اسب‌سواری با موفقیت به هدف شلیک نیز نمایند.

هنرهای تیراندازی و اسب‌سواری، جزء آموزش‌های اولیه والدین بختیاری به فرزندان خود است. حتی شعله این هنر و استادی را، در طی قیام مشروطه و فتح تهران روشن می‌بینیم. راستی شاهد مبارزات دلاورمردان اقوام بختیاری با استفاده از این هنر، در جنگ ایران و عراق نیز بوده‌اید. اقوام بختیاری از هنر تیراندازی به انضمام سوارکاری، در مناسبت‌های گوناگون نظیر عزاداری‌ها، عروسی‌ها و جشن‌های دیگر استفاده می‌کنند.

اعتقادات و باورهای قوم بختیاری

ایل بختیاری گاه باورهایی در زندگی دارد که ریشه آنها به مذهب، طبیعت، تفنگ ، دام، کوه و دشت برمی‌گردد. باورهایی که در حین سادگی گاه تخطی از آنها می‌تواند، به‌صورت امری غیرممکن درآید. از آن جمله اقوام بختیاری درصورتی‌که فرزند اول زنی پسر باشد، آن زن را باارزش و قابل‌احترام می‌شمارند. پسردار شدن را مترادف با ازدیاد قدرت جنگاوری، اصالت، حفظ و انتقال فرهنگ بزرگان می‌شناسند. درصورتی‌که فردی فاقد فرزند پسر باشد، او را اجاق‌کور می‌دانند.

همچنین به باوری قدیمی، اعتقاد به ستاره نحس دارند. بختیاری‌ها بر این باور هستند که در هنگام خروج از خانه، به ‌وقت کوچ رفتن و غیره با این ستاره در آسمان مواجه نشوند. راستی در قوم بختیاری، اعتقادی براساس دور کردن بلا و شر، از طریق قربانی و ریختن خون نیز وجود دارد. این گونه باورها با زندگی اقوام بختیاری، عجین شده و پایه ساز تحولات زندگی آنان است.

ضرب‌المثل‌ها در قوم بختیاری

باید دانست که ضرب‌المثل‌های رایج در ایل بختیاری، بی‌ارتباط به محیط زندگی آنان در قلب طبیعت نیست. ضرب‌المثل‌ها بدین‌گونه‌اند که رک و دور از زیاده‌گویی، در کمترین واژه‌ها و کلمات پر از پند، اندرز و نصیحت می‌باشند. این موعظه‌ها از نسلی به نسل دیگر انتقال‌یافته و حاوی تمثیل و اشاراتی به‌یادماندنی و جاودانه هستند.

ضرب‌المثل‌ها را در ارتباط مستقیم با قصه‌های شیرین، شعر و ادبیات می‌بینیم. آنان هستند که بازگوکننده فرهنگ، آداب، رسوم و سنن یک قوم می‌باشند. از آنجا که ضرب‌المثل‌ها را بسیار ساده، تأثیرگذار، مختصر و قابل‌درک مشاهده می‌کنیم، لذا به آسانی بر دل مردم می‌نشیند.

 مانند:«هر چی کنی، سی ناکس، نه ایگو خو، نه ایگو بس»

برای فردی که فرومایه است، هرقدر زحمت بکشی، هرگز نمی‌گوید نه خوب است و نه می‌گوید کافی است. درواقع به افرادی اشاره می‌کند که قدر نمی‌شناسند و جزء طبقات انسان‌های پست هستند.

لباس زنان در قوم بختیاری

در رابطه با زنان اقوام بختیاری مشاهده می‌شود، که پوشش شاداب و رنگین آن‌ها، نشاط و طراوت را به جامعه بختیاری هدیه می‌کند. اجازه دهید از مینا که یک روسری بزرگ از جنس حریر است، شروع کنیم. این روسری، به شکل مستطیل می‌باشد. حالا باید از لک گفت که کلاهی تزئینی با سکه، مروارید و پولک است و در زیر مینا قرار می‌گیرد. درعین‌حال بدانید سیزن بن که یک زنجیر نقره‌ای است، برای محکم نگه داشتن مینا و لک به کار می‌رود.

سیزن بن با تزئینات زیبایش، به‌صورت جلوه خاصی تجلی می‌کند. البته جومه را تن‌پوش بالاتنه باید حساب کرد که تا زانو می‌رسد و اغلب دارای چاک نیز می‌باشد. تازه شلوار قری که معمولاً از پارچه مخملی است، شلواری چین‌دار است. جلیقه هم که از جنس مخملی است، تن‌پوش روی پیراهن است. اما کفش زنان بختیاری، از چرم و به نام ارسی نامیده می‌شود.

لباس مردان در قومیت بختیاری

در مورد لباس مردان بختیاری از چوقا یا چوخا شروع می‌کنیم، که بالاپوشی از جنس پشم گوسفند است. این لباس منحصربه‌فرد دارای بلندایی تا زیر زانو، بوده و در تلفیق زیبایی از خطوط سیاه و سفید قرار دارد. ترکیب دو رنگ سیاه و سفید در چوقا می‌تواند، شناسانده و نمادی بر خیر و شر باشد. اما در رابطه با شلوار با دمپای بسیار گشادی که دبیت نام دارد، باید گفت این شلوار اغلب به رنگ مشکی است. حتی اقوام بختیاری معمولاً آن را، با کت و یک دوال یا کمربند چرمی به تن می‌کنند.

البته شلوار دبیت، به همراه چوقا نیز، پوشیده می‌شود. اما اقوام بختیاری در زمینه پوشش سر، از کلاه سیاه‌رنگ خسروی استفاده کرده و این کلاه را نشانه‌ای بر بزرگی فرد می‌دانند. راستی در مورد پاپوش اقوام بختیاری نیز، از کفش ویژه‌ای که به گیوه ملکی معروف است، استفاده می‌شود.

زن و نقش او در اقوام بختیاری

اجازه بدهید از زنان نام‌آور در تاریخ بختیاری، نظیر بی‌بی مریم و رشادت‌ها و شجاعت او سخن بگوییم. این زن دلاور که به سردار مریم نیز شناخته می‌شد، دارای فکری آزاده بود و به چند زبان روز دنیا تسلط داشت. اما تاریخ بختیاری نقش حساس او را، در سرنوشت این قوم نادیده نمی‌گیرد. میزان وطن‌پرستی بسیار و مبارزاتش برای سرزمینش، او را به اسطوره‌ای در قوم بختیاری تبدیل کرده است. همچنین نقش جاودانه زن را در تمامی ادوار تاریخی، در اقوام بختیاری و جامعه لرهای کشور می‌بینید.

زن بختیاری در دامنه‌های زاگرس، همواره در کنار مردمانش قدم برمی‌دارد و زندگی می‌کند. او به ‌عنوان یک مادر و همسر وظایف زیادی را، بر عهده دارد. زن رکن اساسی هر گونه سعی و تلاشی را، در ایل بختیاری ایفاء می‌کند. فداکاری‌های زنان در عشایر کوج رو، به‌خوبی با نمودی از ایثار خود را نشان می‌دهد.

شناختی افزونتر از زن بختیاری

 زن بختیاری حتی برای دفاع از سرزمینی که درگذر از کوهستانش، یا از رودخانه‌اش در آن ولادت یافته، در کنار مردان و پابه‌پای آنان می‌جنگد. زن بختیاری، هیزم می‌شکند و به کشاورزی می‌پردازد. در تنورهای هراسناک، نان می‌پزد و اما از در آغوش گرفتن کودکش نیز غافل نمی‌شود. او از بلندای کوهساران در زاگرس بالا می‌رود و هرگز واهمه‌ای به خود راه نمی‌دهد. زن بختیاری قالی می‌بافد و در صنایع‌دستی ذوق، استعداد و توانش را عرضه می‌سازد. او به دامپروی، می‌پردازد و از دام‌هایش مراقبت می‌کند. همچنین پس از ازدواج، در کنار مردش می‌ایستد. او حتی به‌عنوان قاضی یا داگپ وارد عمل می‌شود. این فهمیده‌ترین زن ایل بختیاری، برای رفع اختلافات به وسط دعوا می‌رود و صلح برقرار می‌کند. درصورتی‌که اختلاف حل نشد، تهدید به برداشتن مینا یا روسری‌اش می‌کند. مرد بختیاری نیز که صبر برداشتن مینای داگپ را نمی‌آورد، موضوع دعوا را فیصله می‌دهد.

تنوع زیست جانوری در مناطق ایل بختیاری

در استان چهارمحال و بختیاری، حیوانات متنوعی را مشاهده خواهید کرد. این جانوران شامل پلنگ باابهت و قدرت، خرس قهوه‌ای، عقاب مغرور و پرندگان شکاری می‌باشند. البته هرگز نباید قوچ، میش، لک‌لک با منقار بلندش، اردک‌ماهی، خروس کولی و بزمجه را نادیده گرفت. همچنین از پرنده کوچک‌جثه قرقی، کبک دری، لاک‌پشت، پرستو، افعی شاخ‌دار، ماهی قزل‌آلا نیز باید نام برد. اما از حیوانات دیگری نظیر عقاب طلایی، ماهی گوره‌خری، شاهین بحری و غیره نیز در محل زندگی بختیاری‌‌‌‌‌‌ها باید سخن گفت.

پوشش گیاهی در نواحی اقوام بختیاری

شما در استان چهارمحال و بختیاری می‌توانید، شاهد دو نوع مختلف از پوشش گیاهی جنگلی و یا مراتع باشید. البته سطح وسیعی از بخش جنگلی، توسط درختان بلوط پوشیده شده است. همچنین پوشش گیاهی آن، شامل زبان‌گنجشک، گیاه خودرو جنگلی زالزالک، پسته وحشی، بادام با خواص دارویی، انجیر کوهی، سماق و غیره است. اما بخش مراتع استان چهارمحال و بختیاری، در رشد و نمو گیاهان علوفه‌ای بسیار مستعد می‌باشد.

در مراتع این استان، گیاهان دارویی و حتی صنعتی به‌وفور مشاهده می‌شود. راستی در مجاورت خلیج فارس، درختان کهور و درخت نورپسند کنار را نیز مشاهده می‌کنیم. پوشش گیاهی سرشار این منطقه، بسیار چشمگیر و دلنواز است. از گیاهان دارویی این نواحی می‌توانید، گیاه گل‌گاوزبان با خاصیت تقویت اعصاب و روان، ریواس و مرزنگوش را مطرح کنید. همچنین به شیرین‌بیان در جلوگیری از پیری زودرس، بارهنگ با خواص زیبایی پوست و مو و غیره اشاره داشته باشید.

هنرها و صنایع‌دستی در قوم بختیاری

باید بدانید که تبلور روحیه دلپذیر و شیرین هنر راستین را می‌توانید، در قوم مقتدر و بزرگ بختیاری مشاهده کنید. ابتدا از مهمترین عرصه هنر، یعنی فرش بختیاری که حاصلی بر دسترنج هنرمندان عشایر بختیاری است، سخن می‌گوییم. زنان قوم بختیاری با نخ پشمی رنگریزی شده، در زمان فراغت اقدام به تهیه گلیم می‌کنند. اما در زمینه نمدمالی که از پشم تهیه می‌شود، هنری از صنایع‌دستی بختیاری‌ها می‌باشد. از نمدمالی، جهت تهیه روانداز، جلیقه، شنل و غیره استفاده می‌کنند.

راستی هنر ظریف خاتم‌کاری نیز، با چوبی‌های رنگین، یا استخوان در قوم بختیاری تجلی دارد. جاجیم، خورجین پوششی تزئینی، توبره که حالتی از کوله‌پشتی دارد و تهیه پاپوش مخصوصی، در هنر گیوه‌دوزی نیز از صنایع‌دستی به شمار می‌آید. البته سنگ‌تراشی و حکاکی روی سنگ و حجم سازی سنگی، قلمزنی، منبت روی چوب ، ساخت طلا، سرمه‌دوزی، معرق و غیره نیز از هنر‌های اقوام بختیاری است.

غذاهای دلچسب در سرزمین بختیاری

حالا نوبتی هم که باشد، بهتر است به سراغ غذاهای خوشمزه ایل بختیاری برویم. معروفترین غذای بختیاری را، باید در کباب‌های خوش‌طعم و نوع محبوب آن کباب بختیاری جستجو کنیم. اما اجازه دهید، از آش دوغ وسوسه‌انگیز چهارمحال با سبزی‌های خوش رایحه و منحصربه‌فرد آن بیان شود. راستی از گوجه پلو غذای محبوب اقوام بختیاری که گوشت گوسفند در آن به‌صورت جداگانه طبخ می‌شود، نیز باید گفت. البته از رسم قرار دادن یک سکه در درون کوفته نیز می‌توانید، بگویید.

عقیده به اتفاقات خوب برای فردی که کوفته سکه‌دار نصیب او می‌شود، در غذاهای شب عید می‌باشد. از دیگر غذاهای دلپذیر اقوام بختیاری می‌توانید، به آب‌ریز یا به قول بختیاری‌ها اوبریز اشاره کنید. جالب است بدانید گوشت، مرغ حتی جگر در این غذا بدون آب پخته می‌شود. راستی از غذای مطلوب آش کشک که به آن سیرابی نیز اضافه می‌شود، نیز نمی‌توانید بگذرید.

چشم‌اندازی روشن و دلپذیر به سوی قوم بختیاری

ایل بزرگ بختیاری، دلاور مردان آن و زنان نجیب و باپشتکار بختیاری را در استان چهارمحال و بختیاری می‌توانید ببینید. همچنان آوازه این قومیت بسیار مهمان‌نواز را در خوزستان، اصفهان، بخشی از شرق لرستان و شمال کهگیلویه و بویر احمد نیز می‌شنوید. قومیت شجاع و باارزشی که علاوه بر یکجانشینی در شهر و روستا، فرهنگ کوچ‌نشینی متد اصلی زندگی آنها است. در اینجا گذری مختصر، بر زندگی و احوالات اقوام بختیاری داشتیم. ازسرافرازی‌های دلاورمردان بختیاری و تلاش‌های وافر زنان آنها حکایت‌ها نقل قول کردیم.

البته اگر به اجمالی از باب سخن بسنده نمی‌شد، شاید به قدمت چند هزارساله این قوم و به بزرگی غیورانه ایل بختیاری باید روزهای متوالی همچنان این نوشتار به درازا می‌کشید. پس با آرزوی پیروزی برای اقوام بختیاری، آنان را به آسمان درخشان، نیلگون و سرزنده اقوام ایران می‌سپاریم.

عکس‌های این پست را جناب آقای حسن مقیمی عزیز ثبت نموده‌اند.