قوچ ارمنی

قوچ ارمنی یکی از انواع قوچ های ایران است. گوسفند وحشی ارمنی با نام علمی Ovis ammon gmelini از زیر گونه‌های گوسفندان وحشی است. تعداد كروموزوم‌های این گوسفندان وحشی ۵۴ است. این گوسفندان وحشی با نام گوسفند قرمز ایران نیز شناخته شده است. در این محتوا سعی شده است تا به معرفی مشخصات قوچ و میش ارمنی، پراکندگی آنها در جهان و ایران، زیستگاه و نوع تغذیه این حیوانات، فصل جفتگیری این گوسفندان وحشی، رفتار و عادات آنها، شکارچیان قوچ و میش‌ها، طول عمر آنها، عکس قوچ ارمنی، مناطق حفاظت شده قوچ و میش ارمنی، فیلم و کلیپ قوچ ارمنی، تهدیدات و وضعیت حفاظتی آنها، قوچ‌ها در باور و فرهنگ مردم آذربایجان، مشخصات قوچ‌های سنگی در گورستان‌های آذربایجان، حفاظت از قوچ‌های سنگی آذربایجان  و آثار تاریخی  بازمانده از قوچ‌ها پرداخته شود.

گوسفند و قوچ وحشی اوریال

در برخورد دو گونه یعنی گوسفندان وحشی ارمنی در غرب با گوسفندان وحشی اوریال در ‌شرق، در مركز ايران و مناطق مجاور قوچ و میش‌های دیگری مثل قوچ لارستان، قوچ اراک و قوچ البرز مرکزی بوجود آمده است.  این قوچ و میش‌ها خصوصیات ترکیبی از دو گونه‌ی قوچ ارمنی و اوریال را دارند. قوچ و میش‌های ترکیبی از نظر فرم شاخ، اندازه جثه، رنگ، تعداد کروموزوم با هم متفاوت هستند. قوچ و میش‌های ترکیبی در برابر بیماری‌های دامی متداول ضعیف هستند. البته هنوز هم در مورد تقسیم‌بندی گونه‌های قوچ و میش‌های ایرانی بحث‌های زیادی وجود دارد.

مشخصات  قوچ و میش ارمنی

رنگ عمومی این حیوانات قهوه‌ای مایل به قرمز است. در ناحيه گلو و سينه‌ی قوچ و میش ارمنی، ريش و موهاي زبر و كوتاه به رنگ قهوه‌اي تا سياه از زير گردن تا سينه روییده است. در زمستان رشد این موها زیاد است و كاملاً مشخص است. قوچ‌های ارمنی در ناحيه كمر لکه سفيد و زینی شکل دارند كه در اصطلاح محلی به آن آلا كمر می‌گویند. در زمستان موي بدن قوچ ارمنی در پهلو‌ها سفید می‌شود . تعویض موی بدن این حیوان در اواسط بهار صورت می‌گیرد و به رنگ روشن در می‌آید. ریش در قوچ ارمنی کوتاه‌تر از قوچ اوريال است. وزن نرها 50 الی 70 و ماده‌ها  30 الی 50 کیلوگرم است. قد این حیوان 80 و طول بدن آن 140سانتی‌متر است. این گوسفندان وحشی  پاهایی نسبتاً بلند و باریک  سفید رنگ دارند. زیر قسمت‌های پایین پاها و پوزه سفید رنگ است.

شاخ‌ها در اين قوچ ارمنی از شاخ‌های قوچ اوريال كوتاه‌تر است. بیشترین اندازه‌گیری شاخ‌ در این قوچ‌ها 89 سانتی‌متر در آذربایجان غربی ثبت شده است. از ویژگی شاخص شاخ‌های قوچ ارمنی خمیدگی آنها است. خمیدگی شاخ‌های این گوسفندان وحشی برخلاف ساير قوچ‌ها به طرف گردن است. در حالی که در سایر گوسفندان وحشی خمیدگی شاخ‌ها  به طرف پهلوي صورت است. میش‌ها  فاقد شاخ هستند و يا شاخ‌‌های آنها بسیار کوچک است. مقطع شاخ‌ها در این قوچ‌ها بیضی شکل است. شاخ‌ها در قسمت جلویی فاقد زوایای تند هستند.

پراکندگی قوچ و میش ارمنی در جهان

قوچ و میش ارمنی فقط در غرب ایران، شرق ترکیه، شمال شرقی عراق، نخجوان آذربایجان و ایروان ارمنستان پراکنش دارند.

فیلم گله قوچ ارمنی

پراکندگی قوچ و میش ارمنی در ایران

این قوچ و میش از مناطق مرزي آذربايجان تا زنجان، همدان، کردستان، ایلام و شمال غربی خوزستان زیستگاه دارند. عمده پراکندگی آنها در انگوران زنجان، مراكان و جزيره‌ی كبودان درياچه اروميه مشاهده شده است.

زیستگاه قوچ و میش ارمنی

گوسفندان قرمز ایرانی بیشتر در ارتفاعات متوسط تا زیاد در مناطق ناهموار و باز زیستگاه دارند. آنها در صخره‌های سنگی، استپ‌های دشت‌های مرتفع و نیمه بیابانی و همچنین در دامنه‌های پوشیده از چمن و چمنزارها  مناطق کوهستانی زندگی می‌کنند.

این گوسفندان وحشی،  تابستان را در بالاترین ارتفاعات یعنی تا شش هزار متری درست در کنار برف‌ها سپری می‌کنند اما در زمستان آنها به سمت پایین‌تر حرکت می‌کنند و حتی وارد دره‌ها  نیز می‌شوند.

تغذیه قوچ و میش ارمنی

قوچ و میش ارمنی گیاه‌خوار است و از چمن‌ها، بوته‌ها، درختچه‌ها و برگ درختان تغذیه می‌کند. البته با توجه به نوع پوشش گیاهی منطقه مختلف و فصل، رژیم غذایی تا حدي تغییر می‌کند.

کلیپ قوچ ارمنی

فصل جفت گیری گوسفند وحشی ارمنی

در فصل جفتگیری قوچ و میش ارمنی نبرد شدیدی بین قوچ‌ها رخ می‌دهد.  نبرد بین قوچ‌ها ابتدا با زدن ضربات سم و نیز ضربه‌های نه چندان شدید شاخ‌ها به هم با سنجیدن قدرت رقیب شروع می‌شود. سپس ضربات شاخ‌های شدید شروع می‌شود. ضربات شاخ‌ها بین آنها آنقدر شدید است که لرزه‌ای که زمان برخورد شاخ‌ها در بدنشان ایجاد می‌شود، کاملا آشکار است. علاوه بر این، صدای برخورد شاخ‌ها در کوهستان نیز طنین‌افکن می‌شود.

در فصل جفتگیری نزدیک شدن به این حیوانات بسیار خطرناک است زیرا در این فصل قوچ‌های ارمنی، به دلیل تغییرات هورمونی به شدت تحریک پذیر می‌شوند. ضربه‌های شاخ‌ آنها قادر است انسان را در جا بکشد. نبرد بین قوچ‌ها ساعت‌ها طول می‌کشد تا زمانی که یکی از آنها از خستگی از پای درآمده یا تسلیم قدرت حریف شود. به فصل جفت گیری گوسفندان وحشی، قوچ مستی گفته می‌شود که از اواسط آذر ماه آغاز شده تا اوایل دی ماه طول می‌کشد. دوره بارداري معمولا پنج ماه و نیم است. دوره بارداری در فصول سرد سال ادامه می‌یابد و یک تا دو بره در شروع بهار و گرم شدن هوا به دنیا می‌آید. دوقلو زایی در میش‌های مسن مشاهده می‌شود. همچنین دوقلو زایی به شرایط محیط یعنی دسترسی به گیاه و آب نیز بستگی دارد.

رفتار و عادات قوچ و میش ارمنی

گوسفند و قوچ ارمنی در گله‌های کوچک یا بزرگ زندگی اجتماعی دارند. در فصل جفتگیری معمولا تعداد آنها در گله‌ها بیش از 40 عدد نیز می‌رسد. در تابستان نرهای مسن به صورت منفرد یا در گروه‌های نرهای مسن، جدا از سایرین قوچ و میش‌ها زندگی می‌کنند. اما در فصل جفتگیری به گروه‌ گله‌های میش‌ها و جوان‌ها می‌پیودند. حس بینایی و شنوایی این حیوان قوی است.

چشم‌های آنها که به صورت جانبی در دو طرف سر قرار گرفته است، این امر به آنها اجازه می‌دهد تا دید پهن زیادی را بدون چرخاندن سرشان ببینند. در صورت احساس خطر قوچ و میش ارمنی، به سمت صخره‌های صعب العبور فرار می‌کنند. در مناطق پست و هموار، آنها فقط می‌توانند مسافت کوتاهی را فرار کنند و طعمه‌ای آسان برای تعقیب‌کنندگان هستند. همینطور در مناطق دشت آنها در غیاب شکارچیان طبیعی می‌تواند زنده بمانند. برای کنترل جمعیت آنها می‌توان از گرگ ها یا سیاه‌گوش کمک گرفت.

نحوه ارتباط در قوچ و میش ارمنی

صدا در قوچ و میش ارمنی به صداهای‌های ارتباطی، هشدار دهنده، ناله و همچنین صداهای جفتگیری تقسیم می‌شود. فقط چند دقیقه پس از تولد یک بره، میش یک صدای کوتاه سر می‌دهد که بره نیز به آن پاسخ می‌دهد. در گله، میش‌ها، بره‌هایشان را با استفاده از یک صدای طولانی کشیده فرا می‌خوانند و نیز بره‌ها با صدای بلند و تقریباً بلعیده در جستجوی مادرشان هستند. وقتی بره‌ها توسط دشمن مورد حمله قرار می‌گیرند یا به شدت زخمی می‌شوند، ناله آنها شنیده می‌شود. هیچ صدای ناله توسط قوچ و میش بالغ ایجاد نمی‌شود.

قوچ‌ها هنگام تعقیب میش‌ها در فصل جفتگیری صدای جغجغه و خروپف ایجاد می‌کنند. برخورد شاخ‌ها یکی از آشناترین صداهای قوچ‌ها است. 

هنگامی که صدای هشدار توسط قوچی سر داده می‌شود، قوچ و میش‌ها از طریق سوراخ‌های بینی صدای خش خش سر می‌دهند. اغلب صدای هشدار دهنده با پایکوبی عصبی پاهای جلویی همراه است. صدای هشدار دهنده کمی آرام است اما با تهدید خطر بسیار بلندتر می‌شود. گله‌ای که رهبر آن، این صدا را ایجاد می‌کند، گله بلافاصله پراکنده و فرار می کنند. اما اگر صدا توسط، قوچ و میش‌ دیگری در گله ایجاد شود، بقیه همچنان منتظر واکنش رهبر گله هستند.

شکارچیان قوچ و میش

به جز انسان‌ها، پلنگ‌ها بزرگترین شکارچیان قوچ و میش‌ها هستند. البته گرگ و سگ‌های وحشی این حیوانات را نیز شکار می‌کنند.

طول عمر قوچ و میش ارمنی

متوسط طول عمر قوچ و میش ارمنی 11 تا 18 سال است.

مناطق حفاظت شده قوچ و میش ارمنی

منطقه حفاظت در انگوران زنجان، بیجار کردستان، ارسباران و جزیره کبودان درياچه اروميه، و حیات وحش کیامکی در آذربایجان‌شرقی است.

تهدیدات و وضعیت حفاظتی قوچ و میش ارمنی

گوسفند قرمز ایرانی یا قوچ و میش ارمنی کاملاً در معرض خطر انقراض در مناطق پراکندگی به خصوص در ارمنستان و آذربایجان قرار دارند. در حال حاضر در ارمنستان تعداد دوازده گونه از این قوچ‌ها در انستیتوی جانورشناسی و پنج گونه در باغ وحش ایروان در اسارت نگهداری می‌شود. برآوردی دقیقی از جمعیت آنها در ایران وجود ندارد.

از دلایل کاهش گوسفند قرمز ایرانی می‌توان به گسترش فعالیت‌های اقتصادی و کشف معادن و بهره‌برداری از آنها در زیستگاه‌های این حیوانات، شکار غیرقانونی، خشکسالی‌ها، از دست دادن زیستگاه‌ها توسط دام‌های اهلی و چرای بیش از حد آنها اشاره کرد.

 قوچ ها در باور و فرهنگ مردم آذربایجان

قوچ از حیوانات اساطیری ایران است. این حیوان بومی ایران  در نزد اکثر قوم‌های ایرانی به خصوص قوم بختیاری و آذری بسیار ارزشمند بوده است.

در فرهنگ فولكلور آذربايجان دادن لقب قوچ به قهرمانان و پهلوانان به صورت پسوند و پیشوند رایج بود. از مشهورترین مبارز و قهرمان آذربایجان علیه تزارهای روسیه شخصی به نام نبی بوده است که مردم به او لقب قوچ نبی داده بودند. رشادت مبارزات او هنوز در شعرهای آشیق یا عاشیق- نغمه‌سرای سیاری است که ساز می‌نوازد و آواز می‌خواند- وصف می‌شود.

قدمت دقیق گذاشتن قوچ‌های سنگی در قبرها در آذربایجان  دقیقا مشخص نیست و هیچ گونه مطالعه علمی برای تعیین قدمت آنها نشده است. قدمت برخی از سنگ‌ها با توجه به تاریخ درج شده در آنها، به سیصد سال قبل بر می‌گردد. برخی بر این عقیده هستند که رسم گذاشتن قوچ‌های سنگی در بالای قبر به قبل از اسلام بر می‌گردد. علت این عقیده به این مبنا است که گذاشتن مجسمه بر مقبره اشخاص نمی‌تواند اسلامی ‌باشد.  

قوچ و شیرهای سنگی گورستان‌های آذربایجان و لرستان نشان از جنگ‌های فراوان در این خطه‌ها دارد. چرا که  قوچ سنگی بر مزار دلاورها و مبارزها نیز قرار می‌گرفت. همچنین گذاشتن این سنگ‌ها در بالای قبور تداعی روح جاودانه و روح نیاکان نیز است.

به نظر می‌رسد قوچ‌ها در گورستان‌ها برای اولین بار برای راندن ارواح خبیثه، شیاطین و حفاظت از ارواح پاک مردگان بوده است. سپس بر قبور بزرگان و رهبران ایل و افراد صاحب نفوذ که نزد مردم منزلت اجتماعی بالایی داشتند، گذاشته شده است و بعدا  دلاورها و جنگاور ها، به آنها اضافه شده است.

شفادهی قوچ های سنگی در باورهای کهن آذربایجان

همچنین در فرهنگ فولكلور کهن روستاهای آذربایجان، قوچ‌های سنگی خاصیت شفادهی داشتند. به طوری که برای مریض نشدن بچه‌ها، آنها را از زیر پاهای این مجسمه‌های سنگی عبور می‌دادند و نیز زنانی که باردار نمی‌شدند و یا نازا بودن نیز از زیر پاهای این قوچ‌ها رد می‌شدند. ظاهرا این امر به قدرت باروری قوچ اشاره دارد که مولد نیروی باروری و قدرت در گله است.

مشخصات قوچ های سنگی  در گورستان های آذربایجان

ارتفاع این قوچ‌ها، در حدود 130 سانتی‌متر و طول آنها 1 الی 160 متر است. وزن آنها در حدود 5/1 تا 2 تن است. شکل‌ها آنها به صورت انتزاعی و هندسی است. جنس آنها از رس و سنگ است. در روی قوچ‌های سنگی وسایل جنگی مثل شمشیر، گرز و زره دیده می‌شود. همچنین ابزارهای دیگری مثل قیچی و تار حک شده است که حکایت شغل و زندگی شخص مرده دارد. در برخی از آنها به زبان پارسی، عربی و ترکی نوشته‎های وجود دارد. برخی از نوشته‌ها با فرسایش از بین رفته است.

تراش شاخ قوچ ها

مهمترین قسمت‌های قوچ‌های سنگی، سر قوچ‌ است که سر و پیچش شاخ‌ها به صورت هنرمندانه تراش یافته است. پیچش شاخ‌ها به صورت حلزونی یک و نیم تا دو دور کامل صورت گرفته است. به نظر می‌رسد پیچش شاخ‌ها مرتبط با سن شخص فوت شده است. چرا که با افزایش سن قوچ‌های ارمنی بر پیچش شاخ‌ها آنها نیز افزوده می‌شود. کل بدن قوچ‌های سنگی مکعب مستطیل است. در گردن برخی از قوچ‌های سنگی گردنبند حک شده است که نشان دهنده اهلی بودن این قوچ‌ها است.

تعداد قوچ‌های سنگی در روستاها و گورستان‌های روستاهای آذربایجان بسیار فراوان بود اما در حال حاضر تعداد آنها به شدت کاسته شده است. تعداد دقیق قوچ‌های سنگی در حال حاضر مشخص نیست. در طول سالیان متمادی این قوچ‌ها به غارت رفته است. حتی بعضی از آنها از مکان اصلی تغییر داده شده است و در باغ‌ها و ویلاها به صورت تزیین استفاده می‌شود. بعضی از آنها بدون اطلاع از ارزش تاریخی آنها خرد شده و در مصالح ساختمانی در روستاها به کار رفته است.

برخی اشخاص گنج و دفینه‌یاب‌ها در جستجوی گنج در داخل آنها، این پیکرها را خرد و شکسته‌اند. در حالی که طبق تایید باستان‌شناسان دفینه و حتی هیچ چیز در داخل آنها موجود نیست.

حفاظت از قوچ‌های سنگی آذربایجان

برخی از این قوچ‌های سنگی از روستاهای مختلف آذربایجان جمع‌آوری شده است و در حیاط موزه‌ی آذربایجان تبریز به نمایش گذاشته شده است اما بیشتر این آثار تاریخی ایران در حال نابودی در نقاط مختلف شهرهای ایران است. برای حفظ آنها بایستی تعداد دقیق آنها مشخص و شناسایی شود و در مراکز مربوطه آثار تاریخی محل و تعداد آنها ثبت شود تا از دستبرد و چپاول حفظ شود و یا موزه بزرگی برای نگهداری آنها احداث شود. اگر امکان احداث موزه اختصاصی برای آنها ممکن نیست، آنها در مراکزی مثل شهرداری یا بخشداری و حتی مدارس هر شهر و روستا نگهداری شود تا مانع چپاول و از بین رفتن آنها شود. تحقیق و مطالعه علمی در مورد این آثار تاریخی برای آگاهی و اطلاع‌رسانی نیز بایستی صورت بگیرد.

آثار تاریخی بازمانده از قوچ‌ها

در سطح بیرونی مناره برج شمس تبریزی در شهرستان خوی استان آذربایجان غربی، شاخ‌هایی از قوچ وحشی برای تزیین این مناره به کار رفته است. این شاخ‌های قوچ‌ها توسط شاه اسماعیل صفوی طی اقامت چهل روزه‌ در کوه چله خانه‌ی خوی شکار شده بود. هنوز علت مشخصی برای به کار بردن شاخ قوچ در این مناره ذکر نشده است. برخی‌ها بر این باورند شاه اسماعیل صفوی خواسته تا مهارت شکارش را به رخ بکشد.

در نقوش گلیم‌ها و فرش‌های مختلف در سراسر ایران نقوش قوچ و شاخ‌ها قوچ مشاهده می‌شود. این نقوش اهمیت این حیوان ایران را در زندگی این اقوام مختلف نشان می‌دهد.

عکس‌ها و فیلم‌های مربوط به قوچ و میش‌های ارمنی را جناب آقای جعفر پناه پور و جناب آقای علی ثقفی عزیز ثبت نموده‌اند.