قوچ اصفهان

گوسفندان وحشى بخش مهمى از حيات وحش را شامل مى‎شوند به خصوص در ايران كه گفته مى‎شود، بيشترين تنوع گوسفندان وحشى را در جهان دارد. اين تنوع موجب گرديده تا دسته بندى و تقسيمات آنها نيز بسيار مشكل باشد و تاكنون چند بار نسبت به تجديد نظر  در رده بندى انواع گوسفندان وحشى كشور كارهايى صورت گرفته است. قوچ و میش اصفهان، نماد حیات وحش در استان اصفهان هستند. در این مقاله به معرفی، نام علمی، زیستگاه‌ها، گله‌‌های قوچ و میش اصفهان، تولید مثل، وضعیت کنونی و ریخت‌شناسی قوچ اصفهان می‌پردازیم.

این مقاله را جناب آقای حسن مقیمی عزیز لطف کرده‌اند و به رشته تحریر درآوردند و زحمت عکس‌ها هم با خودشان بوده است.

میش و قوچ اصفهان

صرف نظر از شرايط اقليمى گوناگون كشور خود كه موجب ايجاد تغييرات دو گونه در طى هزاران سال گرديده، عامل ديگرى هم در ايجاد اين تنوع گسترده وجود دارد. و آن خصوصيت خود اين گونه مانند اکثر حیات وحش ایران در برابر تنش‎هاى محيطى نظير خشكسالى‎ها و يا به هم خوردن امنيت زيستگاهى مى‎باشد. كه در واقع این حیوان به مهاجرت دست مى‎زند و به مناطق مستعد ديگرى كه بتواند نقل مكان مى‎كند. در مقاله‌ای مشابه به بررسی کامل قوچ کرمان نیز پرداخته‌ایم. برای مشاهده آن اینجا را کلیک(لمس) نمایید.

اين جابه‌جايى‎ها در طى سال‎ها، موجب در آميختن گونه‎هاى تازه  وارد با گوسفندان وحشى بومى آن نواحى شده و نژادهاى دو رگه و جديدى را به وجود مى‎آورد كه مجدداً همين دو رگه‎ها نيز  با جفت گيرى با گونه‎ها ديگر باز هم موجب پيدا شدن افراد جديدى با مشخصات تركيبى ديگر در گله‎ها مى‎گردند. (همانطور كه در مورد گوسفندان اهلى هم مصطلح است، گوسفندان نر را قوچ و گوسفندان ماده را ميش مى‎نامند. و اين نامگذارى تقريباً در تمام كشور رايج است و ما هم در بقيه مطلب از عنوان قوچ و ميش هم در مورد گوسفندان وحشى استفاده مى‎كنيم).

تقسیم‌بندی گوسفندان وحشی

طبق يكى از آخرين تقسيم بندى‎هاى انجام شده گوسفندان وحشى كشور را به دو گروه شرقى يا اوريال و گروه غربى معروف به ارمنى تقسيم مى‎كنند و گوسفندان وحشى (موفلون)‎هاى البرز مركزى را تلفيقى از قوچ و ميش‎هاى اوريال و ارمنى مى‌‏دانند كه البته اين نظريه مورد وفاق كامل در بين كارشناسان قرار نگرفته است. صرف نظر از تقسيم بندى اوليه را جمع به گونه‎هاى اصلى، چند زير گونه مهم در كشور شناسايى شده‎اند، كه شامل زير گونه‎هاى قوچ و ميش ارمنى، لارستان، شيراز، اصفهان و اراكى مى‎باشد كه از ميان اين پنج زير گونه سه زير گونه اراكى، لارستانى و اصفهانى گونه انحصارى (اندميك) ايران محسوب مى‎شوند و در ادامه مطلب ما به معرفى بيشتر يكى از اين زير گونه‎ها يعنى قوچ و ميش اصفهان مى‎پردازيم. در مقاله‌ای جداگانه به توضیح و معرفی قوچ و میش اوریال پرداخته‌ایم. برای مشاهده آن اینجا را کلیک(لمس) نمایید.

نام‌گذاری علمی

قوچ و ميش اصفهان با نام انگليسى Esfahan Mouflon و نام علمى Ovis Orientalis Isphahanica  زير گونه‎اى مهم و مطرح در مجامع جهانى مربوط به حيات وحش  مى‎باشد و همانطور كه در نامگذارى آن مشهود است پسوند اصفهان در هر دو نام علمى و انگليسى آن گواه بر انحصارى بودن قوچ و ميش اصفهان به اين بخش از فلات مركزى ايران و جهان مى‎باشد. این گونه با توجه به اندمیک بودنش، گونه مهمی در حیوان‌های ایران به شمار می‌رود. اتحاديه بين المللى حفاظت از محيط زيست JUCN قوچ و ميش اصفهان را در فهرست گونه‎هاى آسيب پذير قرار دارد كه نشان از حساسيت حفظ و بقاى اين گونه ارزشمند است.

زیستگاه‌ها

مهم ترين زيستگاه‎هاى قوچ و ميش اصفهان شامل مناطق حفاظت شده، پناهگاه‎هاى حيات وحش و پارك‎هاى ملى قمشلو، موته ، كلاه قاصى، كركس، يخاب، قمصروبززوك و كهياز در استان اصفهان و پارك ملى تنگ صياد و منطقه حفاظت شده شیدا در استان چهار محال و بختيارى مى‎باشد و در مناطق مرزى و همجوار با استان‎هاى ديگر نيز حضور قوچ و ميش اصفهان موجب ايجاد زيرگونه‎ها و دو رگه هاى ديگرى با جوامع گوسفندان وحشى آن مناطق گرديده است.

چنان كه اختلاط زيرگونه اصفهانى با زيرگونه ارمنى سبب ايجاد زيرگونه قوچ و ميش اراكى گرديده كه به لحاظ جغرافيائى منطقه مايل بينى قسمت‎هاى شمالى پناهگاه حيات وحش موته در اصفهان و ارتفاعات مناطق مركزى در هفتاد قله اراك جايگاهى براى برخورد گونه اصفهانى با زيرگونه‎هاى ديگر متعلق به مناطق مركزى و مايل به غربى كشور گرديده كه بارزترين نمونه آن چنانكه گفته شد از اختلاط اصفهانى و ارمنى به وجود آمدن زيرگونه اراكى مى‎باشد.

ريخت شناسى و رفتار شناسى قوچ و ميش اصفهان

شكل و اندازه و پيچش شاخ‎ها در گونه هاى مختلف قوچ ها از مهم‏ترين شاخصه‏هاى شناسايى و همچنين تفاوت آن‎ها محسوب مى‎شود، شاخ‎ها در قوچ اصفهان به طرف گردن خميدگى دارند و از قسمت جلو گرد و از پشت لبه دار و تيز هستند.

ميش‎ها عموماً بدون شاخ هستند ولي تعدادى از آنها با شاخ‎هاى كوچك و معمولاً نا متقارن هم ديده مى‎شوند. قوچ و ميش‎ها در فصل بهار و تابستان با رنگ و ظاهرى متفاوت نسبت به فصول سرد پائيز و زمستان مشاهده مى‎شوند و هر سال با سرد شدن هوا از اوايل پائيز  به تدريج پوشش بدن آنها متراكم تر شده و براى گذراندن سرما آماده مى‎شوند. پوشش كرك مانند و ضخيم و با رنگى تيره براى جذب و حفظ گرماى خورشيد بدن قوچ و ميش‎ها را مى‎پوشاند كه ظاهرى تنومند تر از قبل به آنها مى‎دهد.

قوچ‏ها همزمان با آغاز سرما و متفاوت شدن مشخصات ظاهرى شان به دليل نزديك شدن به فصل جفت‎يابى به گاه‎هاى ميش و بره‎ها نزديك مى‎شوند. به جزء فصل كوتاه جفت يابى و آميزش كه حداكثر  تا دو ماه ظول مى‎كشد در بقيه ايام سال قوچ‎ها براى خود گله‎هاى كوچك و بزرگ تشكيل داده و مجزا از ماده ها زندگى مى‎كنند.

گله قوچ اصفهان

نكته جالب اينكه اعضاى هر گله تقريباً از لحاظ سن و سال باهم مشابهت دارند و حداكثر يكى دو سال تفاوت سن با همديگر دارند و بسيار بعيد است كه قوچ‎هاى كهنسال با قوچ‎هاى جوان در يك گله بمانند. قوچ ها در اين موقع از سال به حداكثر زيبايى و شكوه خود مي‎رسند، موهاى سياه زيرگردن انبوه تر شده و رنگ قهوه‎اى پوشش زمستانى سفيدى پوزه و قسمت‎هاى انتهايى دست و پاها را بهتر نشان مى‎دهد. لكه سفيد نسبتاً بزرگى بر روى پهلوها كه به لكه زمينى معروف است، مشخص مى‎شود و مجموعه زيبايى از هنرنمايى طبيعت در آراستن ظاهر اين گونه به نمايش گذاشته مى‎شود.

در مراحل قبل از جفت گيرى رقابت‎هاى قوچ ها براى تصاحب ماده ها معمولاً به درگيرى بين آنها كشيده مى‎شود، كه صحنه‏هاى مهيجى ايجاد مى‎كند و نهايتاً قوچ نيرومندتر و سالم تر پيروز ميدان است و مى‎تواند نسل خود را استمرار ببخشد. طول مدت باردارى ميش‎ها حدود پنج ماه و نيم است و به اين ترتيب بره‏‌ها در بهترين زمان به لحاظ و …. غذا براى مادرانشان يعنى حدود نيمه ارديبهشت به دنيا مى‎آيند.

قوچ های ایران

از دیگر قوچ های ایران می‌توان به قوچ اوریال، قوچ اصفهان، قوچ لارستان، قوچ اراک، قوچ ارمنی و قوچ البرز مرکزی نام برد.

نماد حیات وحش استان اصفهان

قوچ اصفهان اين زيرگونه انحصارى و ارزشمند چند سالى است كه از طرف سازمان حفاظت محيط زيست به عنوان نماد و سمبل حيات وحش استان اصفهان برگزيده و معرفى شده است. اقدامى شايسته كه مى‎تواند به جلب نظر جامعه محلى و استانى نسبت به ارزش و اهميت اين گونه با شكوه  منجر گردد و موجبات توجه بيشتر به حفاظت از ميراث طبيعى سر زميني مان را فراهم مى‎كند.

نویسنده مقاله قوچ و میش اصفهان و عکاس عکس‌ها: جناب آقای حسن مقیمی