ماهی شنزار(ریگ ماهی) یا اسکینک معمولی، مارمولکی متعلق به خانواده Scincidae است. این خزنده از حیات وحش ایران، یکی از گونه‌هایی از حیوانات ایران است، که در صورت ادامه مالچ پاشی آسیب زیادی خواهد دید. این خزنده با نام ماهی سمنقور نیز شناخته می‌شود. در این محتوا سعی شده است تا به سایر نام‌های ماهی شنزار، مشخصات این خزنده، زیستگاه و پراکنش جهانی اسکینک معمولی، تولید مثل ریگ ماهی، تفاوت‌های سوسمار، مارمولک و سمندر، علت نامگذاری  این خزنده به عنوان ماهی شنزار یا ریگ ماهی، شکارچیان این سوسمار و تهدیدات ماهی شنزار پرداخته شود.

بیش از 1500 گونه از مارمولک‌ها در جهان شناسایی و توصیف شده‌اند. از این  تعداد مارمولک‌ها، 16 گونه در ایران زیستگاه دارند که 15 گونه از آنها در استان خوزستان یافته شده‌اند. یکی از این گونه‌های بسیار زیبا ریگ ماهی است.

سایر نام‌های ماهی شنزار

ماهی شنزار با نام‌های دیگری در ایران مثل ریگ ماهی، اسکینک معمولی، ریگ‌زاده، اسکینک ماهی شنزار و سقنقور شناخته می‌شود. سقنقور به نظر می‌رسد کلمه‌ی رومی باشد. نام علمی این خزنده  Scincus scincus است و در زبان انگلیسی به این جانور.  common skink می‌گویند.

مشخصات ماهی شنزار

این مارمولک‌ دارای دم کوتاه به رنگ سفید مایل به نخودی و سر مخروطی شکل دارد. بدن آن از فلس پوشیده شده است. در دو طرف بدن خال‌هایی به رنگ قهوه‌ای تیره تا قرمز تیره وجود دارد. طول بدن بالغ این حیوان دوازده  تا بیست و پنج سانتی‌متر است. در اندازه دو تا دوازده سانتی‌متر نیز مشاهده شده است. این خزنده دو دست و دو پا دارد. رنگ بدن آن زرد کاراملی است و سطح زیرین بدن این حیوان بومی ایران سفید براق است.

ماهی شنزار دارای چشم‌های مهره مانند است. در هنگام عبور در شن‌ها این حیوان میتواند آنها را ببندد تا شن به چشم‌هایش وارد نشود. به همین ترتیب، سوراخ‌های بینی این سوسمار بسیار کوچک است. با این وجود به راحتی در میان اعماق شن‌ها نفس می‌کشد. دستگاه تنفسی ریگ ماهی به طور خاصی بوجود آمده است، این مارمولک ذرات استنشاق شده را قبل از رسیدن به ریه‌هایش جمع می‌کند و سپس این ذرات را از طریق عطسه دفع می‌کند.

پوست بدن این مارمولک می تواند ارتعاشاتی را که حشرات در  هنگام حرکت ایجاد می‌کنند را  تشخیص دهد و با استفاده از این ارتعاشات آنها را در یک کمین مناسب شکار کند.

زیستگاه و پراکنش جهانی اسکینک معمولی

اسکینک معمولی یا ریگ ماهی در کشورهایی دارای شن‌های نرم و ماسه‌ی مانند مراکش، تونس، یمن، بحرین، کویت، نیجر، عراق، ایران، صحرای غربی موریتانی، سنگال، مالی، الجزایر، جنوب لیبی، مصر، اردن، نیجریه، عربستان سعودی و سودان پراکنش  و توزیع جهانی دارد. در واقع گونه های تیره Scincus در کمربند بیابانی گسترده از ساحل غربی آفریقا از طریق صحرا و شبه جزیره عربستان تا اردن ، عراق و جنوب غربی ایران توزیع شده‌اند. در حال حاضر این حیوان زیبا، به عنوان حیوان خانگی به بیشتر کشورهای دنیا راه یافته است. اما امکان تولید مثل آن در اسارت تاکنون ممکن نشده است. در ایران، ماهی شنزار در استان‌های جنوبی ایران مثل استان خوزستان و هرمزگان زیستگاه دارد.

زیستگاه این خزنده بسیار زیبا، همان طور که در پراکنش آن مشاهده می‌شود. مربوط به مناطق بیابانی و خشک دنیا را شامل می‌شود، که علاوه بر شن‌های نرم و ماسه‌ی، در بسترهای خشک رودها و رودخانه‌ها، در دشت‌هایی با پوشش گیاهی کم زیستگاه دارد.

تغذیه ماهی شنزار

ریگ ماهی از حشرات و بندپایان تغذیه می‌کند. با توجه به محیط زندگی این مارمولک در نواحی خشک و صحرایی بندپایانی مثل عقرب‌ها غذای مورد علاقه آنها است.

فیلم ماهی شنزار

تولید مثل ریگ ماهی

فصل تولید مثل ریگ ماهی بین ماه‌های مه و ژوئن است.  تخمین زده شده است که آنها فقط یک تخم در سال می‌گذارند. جنس نر و ماده از طریق خال‌های پهلوها قابل شناسایی است. در نرها رنگ این خال‌ها پر رنگ‌تر است. در زیر فک پایینی مارمولک نر نقاط سیاه و سفید وجود دارد.

تفاوت‌های سوسمار، مارمولک و سمندر چیست؟

سوسمار و مارمولک هیچ تفاوتی با هم ندارند. در واقع هر دو تا برای گروه بزرگی از خزندگان به کار می‌رود اما سمندر یک دوزیست دم‌دار است. زیستگاه این دو جانور هم متفاوت است. سمندر در نزدیکی‌های محیط آبی زندگی می‌کند. معروف‌ترین و نادرترین سمندر ایران و جهان، بنام سمندر آتشین در استان لرستان زیستگاه دارد. مارمولک‌ها در مناطق گرم و خشک زیستگاه دارند برای مثال ماهی شنزار یا ریگ ماهی در استان خوزستان، یکی از زیباترین خزندگان جهان است.

فیلم ماهی سمنقور

علت نامگذاری این خزنده به عنوان ماهی شنزار یا ریگ ماهی

ماهی شنزار توانایی حرکت در ماسه‌های کویری را برای مسافت‌های قابل توجهی دارد. این توانایی به دلیل ریخت‌شناسی این حیوان از جمله سر مخروطی شکل و پوزه ماهیچه‌ای بیل مانند با فک پایین گوه‌ای در زیر فک بالا، سازگار شده برای شن و ماسه سست است. درواقع این خزنده برای مقابله با گرمای شدید شنزار و فرار از دست شکارچیان در شن‌ها فرو می‌رود و سریع پنهان می‌شود که گویا در شن‌ها شنا می‌کند. این مارمولک از دست و پاهایش به عنوان پارو در هنگام حرکت در ماسه استفاده می‌کند.

شکارچیان ماهی شنزار

بزرگ‌ترین شکارچیان ریگ‌ماهی‌ها، انسان‌ها هستند اما این حیوان در راس هرم غذايي حیواناتی مثل مارها، پرندگان شکاری  نظیر شاهين‌ها و سایر پرندگان مثل هوبره قرار دارد.

تهدیدات ماهی شنزار

مالچ‌پاشی یا قیرپاشی در زیست بوم شنزارهای استان خوزستان به خصوص مناطق چذابه، بستان و فکه که ماهی شنزار در این مکان‌ها زیستگاه دارد، عامل مرگ و انقراض این خزنده خاص و کمیاب ایران است.

مالچ‌پاشی یا به قول فعلان محیط زیست مرگ پاشی علاوه ماهی سمنقور یا ماهی شنزار عامل نابودی و انقراض پرندگان و حیوانات بومی این منطقه مانند هوبره، گکوی انگشت کوتاه خاورمیانه، آهوی شنی بین النهرین، افعی شاخدار خوزستانی و غیره است. علاوه بر حیوانات مالچ‌پاشی گیاهان این منطقه از جمله درختان گز شاهی را نیز نابود می‌کند. مالچ‌پاشی یک کار غیر علمی است. ریزگردهای خوزستان بسیار ریز هستند و منشا تالابی دارند. در حالی که شنزارها، ماسه‌ی و درشت دانه هستند.

تهدیدی دیگر برای انقراض ریگ ماهی

این مارمولک در عطاری فروشی‌ها سراسر کشور متاسفانه با قیمت گران با نام ماهی سمنقور یا ماهی شنزار برای تقویت قوای جنسی، داروی باروری و درمان نازایی به صورت خشک شده و پودری شکل به فروش می‌رسد. هیچ‌گونه مطالعه علمی برای اثبات این موضوع در دسترس نیست. این خزنده در دین اسلام حیوانی حرام گوشت است.

تنها سند دارو بودن حیوانی مشابه آن و استفاده در طب سنتی، مربوط به کتاب قانون بوعلی سینا جلد دوم است که در آن به وضوح اشاره شده است، که سقنقور سوسماری است که در رود  نیل در کشور مصر شکار می‌شود و آبزی است. بنابراین ریگ ماهی در شنزارهای جنوب کشور ربطی به سوسمار آبزی بوعلی ندارد. این خزنده همان طور که اشاره شده است در محیط خشک و شنزار صحرا زندگی می‌کند. تمهیدات اساسی برای جلوگیری از شکار،  کشتن و فروش ماهی سمنقور در عطاری فروشی‌ها و به صورت اینترنتی بایستی گرفته شود. تا شاهد زنده ماندن این مارمولک زیبای ایران باشیم.

فیلم ریگ ماهی

عکس‌ها و فیلم‌های این مطلب را محیط بان عزیز کشورمان، جناب آقای سیدباقر موسوی عزیز ثبت نموده‌اند.