بیستون، یک محوطه باستانی و مقدس در شهر بیستون است، که در شرق استان کرمانشاه قرار دارد. بیستون کرمانشاه که یکی از جاذبه‌های تاریخی و ارزشمند ایران و ثبت شده در فهرست یونسکو می‌باشد. این مجموعه دارای 5 کیلومتر طول و 3 کیلومتر عرض است. محوطه تاریخی مجموعه بیستون شامل آثار باستانی بی‌نظیر ماقبل تاریخ و آثار بعد از شکل‌گیری حکومت‌های مختلف از جمله حکومت‌های اسلامی است. از جمله آثار موجود در بی‌ستون و اطراف آن، می‌توان به: غار شکارچیان، مر‌تاریک، تپه نادری، سراب بیستون، دژ تاریخی مدفون، نقش برجسته داریوش بزرگ و مجسمه هرکول اشاره کرد. قدمت بیستون حداقل به 2500 سال قبل می‌رسد. بیستون در سال 1381 شمسی، به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید. در این مقاله، قصد داریم به معرفی بیستون و تاریخچه آن، معرفی کتیبه بیستون و چگونگی ساخت آن، جاذبه‌های اطراف بیستون، ساعات و هزینه بازدید و دسترسی به آن بپردازیم.

بیستون، یکی از ارزشمندترین آثار باستانی ایران در استان کرمانشاه است. این اثر باستانی که با تراشیده شدن کوه، از دل کوه‌های این منطقه بیرون آمده، قدمت بسیار زیادی دارد. داریوش بزرگ، بیستون را برای یکی از کتیبه‌های اصلی آن دوره انتخاب کرد. مجسمه‌های تراشیده شده و بیرون آمده از کوه، برای هر باستان‌شناس و گردشگری جذاب است. سالانه هزاران گردشگر داخلی و خارجی از این محوطه تاریخی باشکوه و مقدس دیدن می‌کنند. این بنا مانند تاق بستان جز دیدنی‌های معروف ایران در کرمانشاه است.

بیستون کجاست، موقعیت جغرافیایی و وجه تسمیه

محوطه تاریخی بیستون در فاصله 25 کیلومتری از شرق شهر کرمانشاه قرار دارد. این آثار گران‌بها و تاریخی، از اتوبان کرمانشاه همدان قابل مشاهده است. حتی بدون نزدیک شدن به این محوطه تاریخی می‌توانید، کتیبه تاریخی بی‌ستون و فرهاد تاش را ببینید. در گذشته، به دلیل عبور مسیر بابل بغداد به همدان، این منطقه از اهمیت بسیاری برخوردار بود و امروزه نیز اهمیت تاریخی فراوانی، نه تنها در ایران که در جهان دارد. نام بیستون برگرفته از واژه پارسی و باستانی “بغستان” به معنای “جایگاه خدایان” می‌باشد. در کتاب دیودوروس سیکولوس و بخشی از نوشته‌های کتزیاس یونانی، به این منطقه اشاره شده است. اشاره به سنگ نبشته بیستون که توسط سمیرامیس، ملکه آشوری کنده شده و کوه بیستون را پیشکش اهورامزدا کرده است.

واژه بیستون در طول دوران، دستخوش تغییرات بسیاری شد. در زبان پهلوی به بَهیستان و سپس بَهیستون تبدیل شد. در قرون ابتدایی اسلام به بهستون و در نهایت به بیستون تبدیل شد. برخی از افراد محلی، آن را با عنوان بی‌ستون به معنای بدون ستون می‌شناسند، ولی این سبک نوشتاری، اعتباری ندارد.

تاریخچه بیستون

دستور ساخت کتیبه بیستون، توسط داریوش بزرگ پس از پیروزی بر گئومات مغ یا همان بردیای دروغین، صادر شد. نقش برجسته بیستون برای قرن‌ها به فراموشی سپرده شد. در سال 1231 شمسی، هِنری راولینسون که یک دیپلمات و شرق‌شناس بریتانیایی بود، به ایران سفر کرد. وی در سفرش به کرمانشاه و منطقه تاریخی بی‌ستون، متوجه این کتیبه و بر‌آن شد، که آن را بررسی کند. وی با صعود به ارتفاع 100 متری به تمیز کردن و نسخه‌برداری از این کتیبه پرداخت. پس از بررسی‌های دقیق، وی یکی از مهم‌ترین اسناد تاریخ جهان را رمزگشایی کرد. از آن به بعد، بیستون تبدیل به یکی از مشهورترین آثار تاریخ جهان شد. این کتیبه شامل دو بخش فارسی و بابلی بود. که رمزگشایی هر دو بخش توسط همین فرد انجام شد. برای آشنایی بیشتر با این کتیبه، می‌توانید کتاب کتیبه‌های میخی فارسی در بی‌ستون، نوشته راولینسون را مطالعه کنید.

رمزگشایی او از خط میخی، باعث شد، تا خطوط عیلامی و بابلی نیز در مطالعات آشورشناسی مورد بررسی و رمزگشایی قرار گیرند. دومین کسی که به کوه بیستون رفت و کتیبه بی‌ستون را از نزدیک خواند، آبرهام ویلیام جکسون، استاد دانشگاه کلمبیا بود. قسمت‌هایی از کتیبه بیستون که دور از دسترس راولینسون مانده بود، در سال 1904 میلادی توسط لئونارد ویلیام کینگ و گروهش، مورد بررسی قرار گرفت. در نهایت در سال 1948 میلادی یک زبان‌شناس و استاد تاریخ آمریکایی به‌نام جورج کامرون، موفق به نسخه‌برداری از تمامی کتیبه‌ها شد. برای مثال: او توانست نسخه اول متن عیلامی را رونویسی کند.

سنگ نوشته یا کتیبه بیستون در متون تاریخی

قبلاً گفته شد، که ماهیت نوشته‌های کتیبه بی‌ستون تا سال 1835 میلادی، ناشناخته مانده بود. کاروان‌های زیادی از کنار کوه بیستون عبور می‌کردند و نقوش برجسته آن را می‌دیدند. در بسیاری از سفرنامه‌ها و متون تاریخی، شرح کتیبه بیستون وجود دارد. سخنان ديودور سيسيلي که در قرن اول پیش از میلاد می‌زیسته، قدیمی‌ترین منبعی است، که درباره بیستون شرح داده شده است. در این گفته‌ها، کنده‌کاری‌های کوه بی‌ستون به ملکه سمیرامیس نسبت داده شده بود. وی گفته: ” صد نیزه دار، الهه سمیرامیس را در برگرفته‌اند و این کتیبه با دستور وی حجاری کرده‌اند”. از نظر او، کوه مقدس بی‌ستون متعلق به زئوس، خدای بزرگ یونانیان است.

یکی دیگر از افرادی که در خاطرات خود به شرح بی‌ستون می‌پردازد، ایزیدور خاراکسی، جغرافی‌دان باستان است. وی از این محل با نام با‌پتانا در ناحيه کامبادنا یاد و تصاویر کنده‌کاری شده را به الهه سمیرامیس نسبت می‌دهد. ابن‌حوقل نیز یکی از کسانی بود، که در خاطرات خود از این بنا یاد کرده است.

وی اعتقاد داشت، که کنده‌کاری‌های سنگ، یک مکتب‌خانه را به تصویر می‌کشد. که معلم تسمه‌ای برای تنبیه شاگردانش در دست دارد. گاردن که یک جهانگرد فرانسوی بود، این نقش برجسته را به مسیح و حواریون نسبت داده است. کرپورتر نیز یکی دیگر از افرادی است، که در خاطرات خود از بیستون نام برده است. وی می‌گوید: اين نقش‌ها، پيکره شلم نصر و دو سردار و ده قبيله یهودی هستند، که با اسارت گرفته شده‌اند. با این سرگذشت ناخودآگاه یاد این مصرع مولانای عزیز میفتیم که ” هر کس از ظن خویش شد، یار من   از درون من نجست اسرار من“.

روش ساخت کتیبه بیستون

قدمت کتیبه بیستون حداقل به 2.500 سال قبل برمی‌گردد. در آن زمان، با چه وسایل و ابزاری توانسته‌اند، در چنین ارتفاعی، چنین نقوشی را ایجاد کنند؟ خوب است بدانید، کتیبه زیرین و کنده‌کاری‌های آن، بر دامنه جنوبی کوه بی‌ستون نقش بسته است. پلکانی در نزدیکی کتیبه وجود دارد، که احتمالاً حجاران برای رسیدن به محل حجاری از آن‌ها استفاده می‌کرده‌اند. این پلکان، در حال حاضر وجود ندارد، چون تراشیده شده است. این به‌دلیل غیر‌ممکن شدن دسترسی به کتیبه بوده است. سنگ‌های تراشیده شده، از جنس آهک هستند و در گذر زمان با ترکیب آهک با مواد مختلف، این کتیبه تغییر رنگ داده است. در آن دوران، برای افزایش ماندگاری نقش برجسته و کتیبه بی‌ستون، در پایان کار حجاری، احتمالاً نمای کتیبه را با ماده‌ای ناشناخته پوشانده‌اند.

جاذبه‌های دیدنی در اطراف محوطه تاریخی بیستون

علاوه بر آثار تاریخی که در محوطه تاریخی بیستون وجود دارد، در بازدید از این اثر باستانی، می‌توانید از آثاری همچون: غار شکارچیان، مر خریل، مر تاریک، مر آفتاب، مر دودر، تپه نادری، سراب بی ستون، جاده حاشیه سراب، بقایای گورستان قدیمی، دژ تاریخی مدفون، نیایشگاه شاهنشاهان ماد، نقش برجسته داریوش بزرگ، مجسمه هرکول، نقش برجسته میتریدات دوم شاهنشاه اشکانی، نقش برجسته مهرداد، گودرز، سنگ بلاش، پرستشگاه شاهنشاهان پارتی، بقایای شهر باستانی هخامنشیان و پارتیان، بقایای بناهای ساسانی، کتیبه فرهاد کوه کن، بقایای پل ساسانی، بقایای سد ساسانی، سنگ‌های تراشیده ساسانیان، کاروانسرای ایلخانی، بناهای ایلخانی، کاروانسرای صفوی، وقف‌نامه شیخ علی‌خان زنگنه و همچنین پل بیستون بازدید نمایید.

دسترسی، ساعات و هزینه بازدید از بیستون کرمانشاه

برای بازدید از بیستون باید: به شهر بيستون در شرق شهر کرمانشاه بروید و وارد محوطه تاریخی بیستون شوید. بیستون در 30 کیلومتری کرمانشاه قرار دارد. هزینه بازدید از بیستون کرمانشاه برای ایرانی‌ها 3 هزار تومان و برای اتباع خارجی 20 هزار تومان می‌باشد. ساعات بازدید از این اثر تاریخی و با ارزش در بهار و تابستان، 8 صبح الی 10 شب و در پاییز و زمستان، 9 صبح تا 5 عصر می‌باشد.

سنگ نبشته و کتیبه بیستون

کتیبه یا سنگ نبشته بی‌ستون که به دستور داریوش اول ساخته و به 3 زبان حکاکی شد، ماجراهایی را درباره اولین سال پادشاهی وی بازگو می‌کند. زمانی‌که داریوش اول بر تخت سلطنت نشست، بردیا کشته شده بود و ایران پر از آشوب بود. این آشوب‌ها توسط داریوش، یکی پس از دیگری فرو‌نشانده شد. هدف داریوش از دستور ساخت این کتیبه بیستون، در جریان گذاشتن جهانیان از چگونگی بر تخت نشستن و سال اول امپراطوری خود بود. دلیل انتخاب بی‌ستون برای حکاکی کتیبه، قرار داشتن این مکان در یک مسیر پر‌تردد بود. به طوری‌که هر کاروان و یا رهگذری از دور و نزدیک، می‌توانست، کتیبه را ببیند. افرادی که مبدا یا مقصد آن‌ها، بابل و بغداد و یا کوه‌های زاگرس و همدان بود، همگی شاهد کتیبه بودند. در اصل این کتیبه حکم توییت کردن یا انتشار در صدر اخبار در آن زمان را داشته است.

در کتیبه داریوش، وی با لباسی پارسی و ریشی آشوری و تاجی کنگره‌دار، در سمت چپ مجلس بیستون نشسته و کمانی در دست چپش دارد. در حالی‌که پای چپ وی، بر سینه گئوماتَ مُغْ قرار دارد و 8 اسیر دیگر در این کتیبه به چشم می‌خورند.  در کتیبه بیستون، نگاره فَرَوهر نیز قابل مشاهده است و داریوش در حال نیایش با اهورامزدا می‌باشد. متن‌هایی که از کتیبه بی‌ستون باقی مانده: متون پارسی باستان، عیلامی، بابلی و ترجمه آرامی متن پارسی باستان است. این کتیبه، شباهت زیادی به نگاره شاه لولوبی‌ها، آنوبنی‌نی دارد. این نگاره در 140 کیلومتری بی‌ستون، در سرپل ذهاب واقع شده است. ساخت این کتیبه بدون شک برای آگاهی آیندگان بوده و از بهترین نمونه‌های هنر هخامنشیان به‌شمار می‌رود.

مجسمه هرکول

در بازدید از محوطه تاریخی بیستون، علاوه بر کتیبه بی‌ستون، می‌توانید از آثار تاریخی دیگری نیز دیدن کنید. مجسمه هرکول یکی از این آثار باستانی است. هرکول، شخصی قوی‌هیکل بوده که روی نقش شیری، با یک پیاله شراب به دست، به پهلوی چپ لم داده است. تندیس هرکول در زمان احداث جاده همدان به کرمانشاه کشف شد. این تندیس در دامنه کوه قرار دارد و سر آن، یک بار مورد سرقت قرار گرفت. ولی خوشبختانه، امروز این مجسمه را با‌ سر می‌بینیم. جالب است بدانید، در پشت مجسمه هرکول، یک کتیبه قرار دارد، که مربوط به دوره سلوکیان است.

سراب بیستون

یکی از جاذبه‌های اطراف محوطه تاریخی بیستون، سراب بیستون است. این جاذبه در حقیقت یک چشمه است که آب آن در برکه‌ای کوچک جمع می‌شود. این چشمه از قلب زمین می‌جوشد و بشر از عصر برنز تا به امروز، در این مکان استقرار یافته است. در دوران باستان نیز، کاروانان و رهگذرانی که از مرکز و غرب ایران به سمت بین النهرین می‌رفتند، در این‌جا اطراق می‌کردند. اکثر قریب‌به‌اتفاق آثار باستانی بی‌ستون، در اطراف سراب بی‌ستون واقع شده‌اند. در اصل این سراب حکم زندگی این مجموعه بوده است.

غارهای بیستون

غارهای بیستون که در دامنه کوه بی‌ستون قرار دارند، عبارتند از: غار مرتاریک، مر دو‌در، مرخِر و غار شکارچیان. این غارها متعلق به عصر برنز هستند و استخوان‌های انسانی و جانوری و همچنین ابزارهای کار در آن‌ها کشف شده است. استخوان‌های مربوط به گوزن و آهو، گاو‌میش و گراز از آن دسته‌اند. غار شکارچیان، احتمالاً پناهگاهی برای شکارچیان بوده است. در این غار باستانی، همچنین سفال‌هایی مربوط به دوره آشوریان و هخامنشیان نیز کشف شده است.

گوردخمه برناج

یکی دیگر از آثار باستانی که در محوطه تاریخی بیستون وجود دارد، گوردخمه برناج است. این گوردخمه کوچک متعلق به دوره مادها و دوره ساسانیان است. این اثر تاریخی در سمت راست کتیبه بی‌ستون قرار دارد، که برای رسیدن به آن باید کمی پیاده‌روی کنید.

نقش بلاش

یکی دیگر از آثار تاریخی محوطه باستانی بی‌ستون که در دامنه کوه بیستون واقع شده، نقش بلاش نام دارد. این اثر، یک تخته سنگ چهار‌ضلعی است، که 2.5 متر ارتفاع دارد و نقش 3 مرد در 3 طرف آن حکاکی شده است. حکاکی اصلی نقش بلاش متعلق به شخصی به‌نام بلاش اشکانی است. دو حکاکی دیگر، ناشناس هستند که در حال حرکت به سمت بلاش هستند. به باور برخی در این اثر، یک صحنه نیایش مذهبی به تصویر کشیده شده است.

کتیبه شخ علی‌خان، نقش برجسته بهرام و گودرز دوم اشکانی

در زمان بازدید از کتیبه بیستون، می‌توانید از نقش برجسته دیگری در دامنه کوه بیستون نیز دیدن کنید. این نقش برجسته متعلق به بهرام و گودرز دوم، شاهان اشکانی است. در میانه این نقش، یک کتیبه صفوی نیز به چشم می‌خورد، که باعث مخدوش شدن آن شده است. کتیبه صفوی که به کتیبه شیخ علی‌خان زنگنه مشهور است، متعلق به حاکم کرمانشاه در دوران صفویان است. در این کتیبه، به شرح وقف املاکی برای کاروانسرای بیستون پرداخته شده است.

پل خسرو

در سفر به کرمانشاه و بازدید از محوطه تاریخی بی‌ستون، توصیه می‌کنیم، حتماً از پل تاریخی خسرو نیز دیدن کنید. پل خسرو 150 متر طول و 7 متر عرض دارد و واقع در جنوب غربی شهر بیستون می‌باشد. این پل تاریخی و بی‌نظیر بر روی رودخانه گاماسیاب ساخته شده است. معماری پل، متعلق به اواخر دوره ساسانیان است و گمان می‌رود به دستور خسرو پرویز دوم ساخته شده باشد.

فرهاد تراش

فرهاد تراش یکی از زیباترین جاذبه‌های اطراف بی‌ستون است. که نام آن، برگرفته از عاشق شیرین، یعنی فرهاد کوه‌کن می‌باشد. این اثر، در حقیقت یک دیواره 200 متری است، که 36 متر ارتفاع دارد و در دامنه کوه بیستون، در قسمت غربی کتیبه بیستون واقع شده است. این دیواره به‌شکل عجیبی تراشیده شده است و برخی بر این باورند، که متعلق به دوره هخامنشیان است. برخی دیگر، اعتقاد دارند، که دیواره فرهاد تراش متعلق به دوره پادشاهی خسرو پرویز ساسانی است، که قرار بوده روی آن، کتیبه یا نقش برجسته‌ای ایجاد شود. این افراد می‌گویند، دیواره با سقوط ساسانیان، به صورت ناتمام باقی مانده است.

کاخ ناتمام ساسانی و کاروانسرای ایلخانی

درست روبروی فرهاد تراش، در پایین کوه بیستون، کاخی قرار دارد که به کاخ ناتمام ساسانی مشهور است. این کاخ نیز، احتمالاً به دلیل سقوط ساسانیان، نیمه‌کاره باقی مانده است. پس از ساسانیان در دوره ایلخانان مغول، کاروانسرایی بر روی بقایای این کاخ ساخته شده که خرابه‌های آن همچنان باقیست و یکی از جاذبه‌های تاریخی این منطقه به‌شمار می‌رود.

پل و کاروانسرای بیستون

پل بیستون یکی از آثار تاریخی منطقه بیستون است، که متعلق به دوره‌ ساسانیان است. این پل در دوره ایلخانی و صفویه، مورد بازسازی و مرمت قرار گرفته است. طول پل بیستون 144 متر و عرض آن 7،6 متر می‌باشد. این پل تاریخی بر روی رودخانه دینور ساخته شده است و در گذشته، افراد برای رسیدن به کرمانشاه باید از این پل عبور می‌کردند. کاروانسرای بیستون، متعلق به دوره صفوی است. این کاروانسرا در دوره شاه سلیمان به کمک شیخ علی‌خان زنگنه کامل شد. بعد از انقلاب 57، از کاروانسرای بیستون به‌عنوان پاسگاه و زندان استفاده می‌شد. زمانی‌که قرار شد، محوطه تاریخی بیستون، در فهرست جهانی یونسکو ثبت شود، این کاروانسرا، تخلیه و سپس بازسازی و مرمت شد.

آب و هوای کرمانشاه

به‌منظور مدیریت و اجرای بهتر برنامه‌های سفر و گردشمان نیاز داریم، تا از وضع آب و هوایی و دمای منطقه مطلع شویم. بدین منظور، در بخش پایین پیشبینی وضع آب و هوایی بیستون کرمانشاه در پنج روز آینده آورده شده است. تا با اطلاع از آن در زمان و وسایل و البسه سفر به درستی عمل نماییم.

بیستون آب و هوای

لوکیشن دقیق بیستون کرمانشاه

در بخش بالا راه دسترسی و آدرس مجموعه بیستون آورده شد. در این بخش لوکیشن دقیق آن در نقشه مشخص شده است، تا با کمک گوشی همراه هوشمندتان به راحتی بتوانید تا رسیدن به این محل زیبای تاریخی مسیریابی نمایید.

عکس‌های این پست را جناب آقای حمیدرضا کرمی عزیز ثبت نموده‌اند.