مسجد جامع ساوه یکی از قدیمی ترین مساجد ایران در استان مرکزی است. از لحاظ معماری مسجد جامع ساوه در دوره‌های تاریخی مختلف تکمیل شده و به خاطر نمایش سبک‌های معماری ایرانی در طول تاریخ از جمله آثار تاریخی ارزشمند ایران محسوب می‌شود. این جمله در توصیف مسجد جمعه ساوه معروف است که”مسجد جامع ساوه از مساجد جامع ایران خصوصیات مسجد جامع اصفهان، مسجد جامع قزوین، مسجد جامع یزد و حال و هوای مسجد تاریخانه دامغان را توأمان دارد.” ما در این مطلب ابتدا تاریخچه این بنای تاریخی را بیان می‌کنیم. پس از آن به بررسی معماری بنا در دوره‌های مختلف تاریخی می‌پردازیم. در این بخش اطلاعاتی در مورد پلان مسجد جامع ساوه و نیز تزئینات بنا بیان می‌کنیم. در ادامه بخش‌های مختلف این مسجد قدیمی را معرفی می‌کنیم. به دلیل اهمیت موضوع، بخش جداگانه‌ای را به معرفی محراب‌های تاریخی مسجد جامع ساوه اختصاص می‌دهیم.
در نهایت با ارائه آدرس مسجد جامع ساوه شما را به بازدید از این بنای تاریخی دعوت می‌کنیم.
تاریخچه مسجد جامع ساوه
مسجد جامع ساوه از جمله مساجدی است که در محل یکی از آتشکده‌های ساسانی بنا شده است. در دو گوشه ضلع جنوبی مسجد بنای چلیپا شکل خشتی وجود دارد که ظاهراٌ از همان دوران به یادگار مانده است. در کاوش‌های انجام شده در این بنای تاریخی کتیبه‌های متعلق به قرن چهارم هجری کشف شده است. بنابراین قدمت مسجد جامع ساوه حداقل به 1000 سال قبل باز می‌گردد. گفته می‌شود قدیمی ترین بخش این مسجد گنبدخانه آن است که در قرن 4 یا 5 هجری ساخته شده است. مناره مسجد جامع ساوه نیز در زمان سلجوقیان در قرن ششم و ایوان غربی مسجد در قرن هشتم احداث شدند.
پلان مسجد جامع ساوه مستطیل شکل بوده و در اصل بنایی از خشت و گل بوده است. در زمان حمله مغول به ایران شهر ساوه و به تبع آن مسجد جامع شهر به شدت آسیب دید و بعدها دوباره بازسازی شد. در متون تاریخی آمده که در این مسجد کتابخانه‌ای با کتب بسیار ارزشمند وجود داشته که توسط سربازان مغول به آتش کشیده می‌شود. اتفاقات دیگر مانند سیل نیز در دوره‌های تاریخی بعدی به این بنا آسیب وارد می‌کند.
حتی در دوران قاجار این بنا کاملاً متروکه شده و بخش‌های زیادی از آن زیر خروارها خاک مدفون می‌شود. اما در حوالی سال 1310 شمسی که این بنا در فهرست آثار ملی ایران به ثبت می‌رسد لایه‌های مختلف آن مورد تحقیق قرار می‌گیرد. به طور کلی باید گفت این بنای تاریخی در دوره‌های مختلف تاریخی بازسازی شده و تقریباً نشانی از بنای قدیمی مسجد وجود ندارد.
مسجد جامع ساوه در دوره‌های مختلف تاریخی
این مسجد جامع همانند بیشتر مساجد جامع ایران در دوره‌های تاریخی مختلف توسط حکما و بزرگان شهر و کشور به وسعت و تزئینات آن اضافه شده است. در ادامه بطور مختصر این دوره‌های زمانی را مشاهده می‌نمایید.
دوره اول: قرن اول تا قرن پنجم هجری قمری
بنای اولیه که بنایی کاملاً خشتی بوده در این دوران احداث شده است. تنها پایه دیوارهای خشتی و خشت‌های چینه‌ایدر برخی بخش‌های مسجد از آن دوران به جا مانده است. در برخی نقاط، این دیوارهای خشتی تا پای طاق آجری ادامه دارد. ستون‌های خشتی نیز در این بنا وجود داشته که در بازسازی دوره‌های بعد تعویض شده یا با نمای آجری پوشانده شده است. بر اساس تحقیقات انجام شده نوعی گچکاری خاص نیز برای تزئین بنای اولیه به کار رفته بود. به این صورت که فتیله‌های گچی به رنگ قرمز و لاجوردی در تویزه‌های بین جرزها استفاده شده بود.
دوره دوم: اواسط قرن پنجم تا اواسط قرن هفتم هجری قمری
ساخت مناره مسجد جامع ساوه مهمترین اقدام صورت گرفته در این دوره است. البته در متون تاریخی این بنا به عنوان یکی از تک مناره‌های سلجوقی معرفی شده است. در این دوران جرزهای پیرامونی بنا با دیوارهای آجری تقویت شدند.
گنبدخانه بنا و سه محراب گچبری شده در این دوره احداث شدند. تزئیناتی مانند نقاشی در این دوره بر روی بنا انجام شده ولی در حال حاضر اثری از آنها باقی نمانده است. آثار اندکی از این تزئینات در موزه مسجد نگهداری می‌شود.
دوره سوم: اوایل قرن هفتم تا قرن دهم هجری قمری
حمله مغول در این دوران اتفاق افتاده و بخش‌های زیادی از مسجد تخریب می‌شود. اما هنگامی که ایلخانان مغول تصمیم به جبران خسارات گرفتند این بنا نیز مورد توجه آنان قرار گرفت. ساخت ایوان غربی بنا که نمونه نادری در بناهای ایرانی محسوب می‌شود حاصل بازسازی مسجد توسط ایلخانان مغول است. تمامی دیوارهای خشتی صحن مسجد در این دوران با آجر نماسازی شده و با آجر مهری و گچبری لچکی آراسته می‌شود. تزئیناتی که با آجر مهری توسط ایلخانان اجرا شده یکی از زیباترین نمونه‌های این هنر تزئینی محسوب می‌شود.
دوره چهارم: اوایل قرن دهم تا قرن سیزدهم هجری قمری
مهمترین اقدامات انجام شده در این دوران در زمان حکومت صفویه صورت گرفته است. در این زمان ساختار کلی بنا تغییر نکرده است. تنها رفع اشکالات، مرمت بنا و اجرای تزئینات انجام شده است. در این دوران گنبدخانه مسجد دوباره برپا شده است. این گنبدخانه بر خلاف گنبدخانه قبلی با پلان مربع طراحی شده است. از جمله تزئینات خاص این بنا گچبری معرقی و تخمه گذاری بوده است.
بخش‌های مختلف مسجد جامع ساوه
ورودی مسجد
ورودی مسجد جامع ساوه در حال حاضر در ضلع غربی قرار دارد. اما ظاهراً در گذشته ورودی اصلی در ضلع شمالی بنا بوده است. در سردر مسجد جامع ساوه کتیبه‌ای نصب شده که حاکی از مرمت بنا در دوران صفویه است. در این کتیبه نام “شاه اسماعیل صفوی” و تاریخ مرمت سال 924 هجری قمری ذکر شده است.
گنبدخانه
گنبدخانه مسجد جامع ساوه در ضلع جنوبی آن قرار دارد. و گنبدخانه این مسجد در اصل پلان مستطیل شکل داشته اما در بازسازی دوران صفویه به مربع تبدیل می‌شود. گنبد این مسجد 16 متر ارتفاع و 14 متر قطر دارد و ارتفاع ساق آن حدود 4 متر است.
پیرامون گنبد عبارت “بسم الله الرحمن الرحیم لا اله الا الله علیه توکلت و هو رب العرش العظیم” با کاشی‌های فیروزه‌ای طراحی شده است. با نواری از کاشی معرق به عرض 10سانتی‌متر نیز عبارت “لا اله الا الله محمد رسول الله علی ولی الله” در انتهای ساق گنبد طراحی شده است. در داخل گنبدخانه زیباترین محراب مسجد با گچبری بسیار ظریف و زیبا وجود دارد.
ایوان های مسجد
در اضلاع جنوبی و غربی مسجد جامع ساوه دو ایوان وسیع احداث شده است. پیرامون ایوان‌ها چندین شبستان و حجره وجود دارد. نمای خارجی ایوان‌ها آجرکاری شده است. راهروهایی به عرض 5/3 متر و طول تقریبی 20 متر برای ارتباط این شبستان‌ها طراحی شده است. کف‌پوش این راهروها آجرهای چهارگوش زیبایی است که نمای متفاوتی در بنا ایجاد کرده است. تمامی شبستان‌ها و راهروها دارای سقف گنبدی با پوششی از کاهگل هستند. در گوشه سمت راست ایوان غربی پلکانی وجود دارد که به پشت بام راه دارد.
مناره مسجد جامع ساوه
درواقع مناره مسجد جامع ساوه از مهمترین اجزای این بنای تاریخی در دوران سلجوقیان احداث شده است. این مناره 5/3 متر قطر و بیش از 14 متر ارتفاع دارد. گفته می‌شود این مناره در اصل حدود 30 متر ارتفاع داشته است. اما در سیل ویرانگری که در این منطقه رخ می‌دهد به شدت آسیب دیده و حتی دچار انحراف می‌شود.
بخش پایینی این مناره آجری کاملاً ساده است. اما بخش فوقانی آن با آجرکاری زیبایی آراسته شده است. تزئینات این مناره به تزئینات مناره مسجد جامع سمنان شباهت دارد. حدود 4 متر از ارتفاع این مناره توپر ساخته شده و مابقی آن توخالی است و یک راه‌پله مارپیچ داخل آن احداث شده است.
قدیمی ترین کتیبه مسجد جامع ساوه در این مناره کشف شده است. در این کتیبه تاریخ 504 هجری قمری و نام “محمد بن ملکشاه”درج شده است. به همین دلیل برخی از کارشناسان معتقدند این مناره پیش از ساخت مسجد احداث شده و در واقع بنایی مستقل بوده است. این مناره در گوشه شمال شرقی و خارج از محوطه مسجد قرار دارد.
محراب های تاریخی مسجد جامع ساوه
محراب ایوان غربی
این محراب در وسط جرز جنوبی ایوان قرار دارد. این محراب به محراب‌های دوران ایلخانی شباهت دارد و دارای کتیبه کوفی بنایی است. مشابه این کتیبه در ضلع شمالی ایوان نیز دیده می‌شود.
محراب شبستان جنوب غربی
در جنوب غربی بنای مسجد جامع ساوه شبستانی وجود دارد که ظاهراً در دوره قاجار احداث شده است. در دیوار جنوبی این شبستان بقایای محرابی دیده می‌شود. این محراب در مرکز دیوار قبله به صورت فرورفته ساخته شده است.
در دو طرف محراب بقایای اندکی از دو ستون نقاشی شده وجود دارد. در داخل محراب نیز نقوش اسلیمی و گل و بوته و نیز کتیبه‌هایی به خط ثلث و کوفی بنایی گچبری شده است. روی قوس طاق‌نمای محراب نیز سوره کافرون با خط نستعلیق حکاکی شده است. به خاطر استفاده از عبارات شیعی مانند نام حضرت علی و نام صاحب الزمان و نیز بکارگیری خط نستعلیق به احتمال زیاد این محراب به دوران قاجار تعلق دارد. البته در حال حاضر دیوارهای داخلی این بخش از مسجد با پارچه‌های سبز و سیاه پوشانده شده است.
محراب جرز غربی گنبدخانه
در یکی از جرزهای غربی گنبدخانه محرابی مسطح از زیر لایه‌ای از گچ پدیدار شده است. این محراب از نوع یک سطحی و بدون فرورفتگی است و ظاهراً نیمه کاره رها شده است. طرح محراب ترکیبی از محراب های قرون 4 و 5 و محراب های قرون 10 و 11 هجری قمری است.
در حاشیه خارجی محراب آیه 17 سوره آل عمران به خط ثلث نوشته شده است. در میانه محراب نقوش اسلیمی با کلماتی به خط کوفی ترکیب شده است. احتمال قوی این است که تزئینات این محراب هم‌زمان با ساخت مناره مسجد در زمان سلجوقیان انجام شده باشد.
محراب گنبدخانه
مهمترین، بزرگترین و پرکارترین محراب مسجد جامع ساوه محراب اصلی گنبدخانه است که در دوران صفویه ساخته شده است. مهمترین ویژگی این محراب مانند تمام محراب های دوران صفویه تناسب آن با سایر تزئینات بنا است.
برای اجرای این محراب یک قوس بزرگ در دیوار گنبدخانه ایجاد شده که نقش واسطه میان تزئینات گنبدخانه و محراب را دارد. ازاره محراب و گنبدخانه هر دو با کاشی‌های شش‌گوش آبی رنگ مزین شده است. این بخش از گنبدخانه تماماً با گچبری، نقاشی و تخمه گذاری آراسته شده است. استفاده از رنگهای آبی و لاجوردی در زمینه سفید جلوه تزئینات این محراب را دو چندان کرده است.
محراب ایلخانی مسجد جامع ساوه
بقایای یکی از محراب های مسجد جامع ساوه در شرق گنبدخانه و در انتهای رواق رو به قبله کشف شده است. زمان ساخت این محراب از روی تاریخ درج شده بر روی آن و نیز سبک تزئینات آن تعیین شده است. این محراب دارای تزئینات بسیار زیبا و پرکاری است. بیش از دو سوم این محراب تخریب شده است. ضمن اینکه محراب‌های دوران ایلخانی لزوماً در دیوار قبله احداث نمی‌شدند بلکه بیشتر یک اثر تزئینی محسوب می‌شدند.
محراب جنوب شرقی مسجد
این محراب در دومین جرز شرقی گنبدخانه قرار دارد. تمام عرض این جرز با تزئینات گچبری پوشیده شده است. این محراب یا محراب نما نیز بدون فرورفتگی طراحی شده است. بنابراین می‌توان گفت به بناهای اولیه مسجد تعلق دارد.
محراب شمال شرقی
این محراب به طور کاملاً سالم در سال 1353 شمسی در گوشه شمال شرقی مسجد کشف شد. این محراب دارای تزئینات گچبری بسیار ظریف و تماشایی است. طاق‌نمای این محراب کاملاً تخریب شده اما بخش پایینی آن کاملاً سالم کشف شد. به همین دلیل این محراب به موزه منتقل شده و هم‌اکنون در موزه چهار فصل اراک نگهداری می‌شود. این محراب 68 سانتی‌متر عرض، 113 سانتی‌متر طول و حدود 30 سانتی‌متر عمق دارد. بر روی این محراب تاریخ ساخت درج نشده اما سبک معماری و تزئینات محراب به نمونه‌های دوره سلجوقیان شباهت دارد.
این محراب دارای یک حاشیه اصلی، یک جفت ستون، چهار لچکی، یک طاق‌نمای مقعر و دو طاق‌نمای مسطح است. در این محراب نقوش زیبای گیاهی و هندسی و کتیبه‌هایی به خط کوفی و نسخ گچبری شده است. در کتیبه کوفی این محراب آیات 4 و 5 سوره فتح درج شده است. سه کتیبه کوفی دیگر با عبارات مذهبی نیز در حاشیه‌های بالایی و پایینی ستون‌نمای محراب دیده می‌شوند. کتیبه ثلث این محراب نیز در حاشیه دور تا دور طاق‌نمای دوم محراب قرار دارد.
مسجد جامع ساوه کجاست؟
مسجد جامع ساوه در بافت قدیمی این شهر قرار دارد. بافت قدیمی شهر در جنوب و جنوب شرقی شهر ساوه امروزی قرار دارد. در گذشته این بخش هسته اصلی شهر بوده ولی با توسعه شهر در حال حاضر این قسمت حاشیه شهر محسوب می‌شود. در حال حاضر این مسجد تاریخی در خیابان سلمان ساوجی واقع شده است. شهر ساوه از توابع استان مرکزی است که فاصله چندانی با تهران ندارد. فاصله تهران تا ساوه از آزادراه شهید سلیمانی حدود 140 کیلومتر است.
جاهای دیدنی ساوه
از دیگر دیدنی های ساوه می‌توانیم به مناره تاریخی ساوه، خانه حاکم و قلعه دختر ساوه نام ببریم.
آب و هوای ساوه
برای گشت و گذار در شهر و اقامت در ساوه اطلاع از وضع آب و هوایی مورد نیاز است. به همین خاطر در ادامه پیشبینی وضع آب و هوای ساوه را در پنج روز آینده مشاهده می‌نمایید.
لوکیشن دقیق مسجد جامع ساوه
در بخش بالا به مسیر دسترسی این مسجد جامع پرداختیم. برای راحتی در مسیریابی در ادامه لوکیشن دقیق مسجد جامع ساوره را ملاحظه می‌کنید.
امتیاز شما به این صفحه:
مسجد جامع ساوه
مسجد جامع ساوه یکی از قدیمی ترین مساجد ایران و دیدنی های ساوه است. در مطلب بالا به معرفی، تاریخچه، معماری، آدرس و راهنمای بازدید مسجد جامع ساوه پرداختیم.
