مسجد ملک زوزن خواف از جاهای دیدنی خواف استان خراسان رضوی، تنها بنای باقی مانده از شهر کهن زوزن است. این بنای باشکوه از مساجد ایران یکی از آثار زیبای تاریخی ایران است. بقایای این بنای تاریخی در دشت زوزون با گذشت نزدیک هزار سال، شکوه و عظمت معماری ایرانی را به رخ می‌کشد. این بنا دومین مسجد تاریخ‌دار خوارزمشاهیان و احتمالاً اولین بنایی است که در آن از کاشی دو رنگ استفاده شده است. ما در این مطلب ابتدا تاریخچه این بنا و نظرات مختلف در مورد کاربری آن را مطرح می‌کنیم. در ادامه به بررسی سبک معماری مسجد جامع ملک زوزن می‌پردازیم. در نهایت با پاسخ به سؤال زوزن کجاست؟ شما را به بازدید از این بنای تاریخی دعوت می‌کنیم.
تاریخچه مسجد ملک زوزن خواف
اولین تحقیقات در مورد مسجد ملک زوزن خواف توسط آندره گدار فرانسوی انجام شده است. او به بررسی کامل این بنای خشتی و خواندن کتیبه‌های آن پرداخت. او با استناد به تاریخ مندرج در کتیبه بنا یعنی سال 616 هجری قمری، زمان ساخت این بنای تاریخی را دوران حکومت “قوام‌الدین مؤیدالملک ابوبکر بن علی الزوزنی” تعیین کرده است.
مَلِک قوام‌الدین زوزنی در زمان سلطنت “علاء‌الدین محمد بن تکش خوارزمشاه” حاکم این منطقه بوده و این بنای باارزش را احداث کرده است.
بنا بر شواهد تاریخی، ساخت این بنا نیمه‌کاره مانده است. برخی معتقدند حمله مغول در کنار مرگ قوام‌الدین باعث نیمه تمام ماندن این بنا شده است.
این بنای نیمه‌کاره چندی بعد در زلزله سال 737 هجری قمری ویران شده است.
ظاهر بنا و ظرافت به کار رفته در آن حاکی از آن است که این بنا یک ساختمان فرمایشی و احتمالاً سلطنتی بوده است. آندره گدار شواهد مبنی بر وجود یک کاخ سلطنتی در مجاورت این بنا نیز کشف کرده است.
کاربری بنای تاریخی خواف مسجد
یکی از ابهامات در مورد این بنای تاریخی مسئله کاربری آن است. در متون تاریخی آن دوران، تنها بناهای شاخص منطقه زوزن، مدارس آن معرفی شدند. در هیچکدام از منابع تاریخی از مسجد ملک زوزن خواف حرفی به میان نیامده است. حتی حدود یک قرن بعد حمدالله مستوفی در مورد بناهای این منطقه ذکر می‌کند که” ملک زوزن قصری عظیم در این شهر احداث کرده است.
“او مردم زوزن را نیز اینچنین توصیف می‌کند:” مردم زوزن از فرقه حنفیه هستند و به اعتقادات خود کاملاً پایبند هستند.”در مورد کاربری بنای تاریخی خواف سه نظریه مسجد، مدرسه حنفیه و مسجد-مدرسه مطرح شده است.
نظریه اول: مسجد
آندره گدار کاربری این بنا را مسجد تشخیص داده است. گواه او برای این ادعا وجود کتیبه‌هایی با آیات سوره مؤمنون است. مضمون این آیات، دعوت مؤمنین به خشوع و خضوع هنگام عبادت است.
وجود محراب در ایوان غربی بنا دلیل دیگری است که گدار برای ادعای خود مطرح کرده است. به جز اینها بنا بر تحقیقات محلی گدار، مردم این منطقه این بنا را به عنوان مسجد می‌شناسند. اما آندره گدار نتوانسته در مورد جهت‌گیری بنا توجیه منطقی ارائه کند. به همین خاطر پلان ارائه شده توسط گدار بدون جهت است.
نظریه دوم: مدرسه حنفیه
برخی کارشناسان از جمله “بلر” با توجه به کتیبه موجود در پشت ایوان جنوبی، این بنا را یک مدرسه خاص حنفیه می‌دانند. عبارت مندرج بر روی این کتیبه چنین است: “برسم اصحاب الامام سراج الامه ابو حنیفه نعمان بن الثابت الکوفی، که خداوند از وی خشنود باد” این عبارت عیناً در وقف‌نامه چهار مدرسه حنفیه سوریه که در قرن دوازدهم احداث شدند وجود دارد.
البته کاربری مدرسه حنفیه نکات مبهم در مورد جهت‌گیری، پلان و جایگاه‌های متعدد بنا را نیز توجیه می‌کند.
زیرا اگر این بنا مدرسه حنفیه باشد اتاق‌های پیرامون می‌توانند اتاق طلاب، اتاق خدمه و کتابخانه باشند.
نظریه سوم: مدرسه-مسجد
نظریه سوم در مورد کاربری بنا را دکتر شهریار عدل مطرح کرده است. ایشان معتقد است کاربری این بنا احتمالاً ترکیبی از مسجد و مدرسه بوده است. زیرا زوزون در آن دوران شهری کم جمعیت اما با فضلا و دانشمندان بسیار بوده است.
بعید به نظر می‌رسد چنین بنای عظیمی تنها برای برپایی نماز و مراسم مذهبی احداث شده باشد. اما ساخت مسجد و مدرسه در کنار هم در میان مسلمانان رایج است.
معماری مسجد ملک زوزن خواف
در حال حاضر تنها بقایای دو ایوان در دو ضلع شرقی و غربی بنا و به فاصله 45 متر باقی مانده است. کارشناسان این دو ایوان را با عنوان “ایوان قبله” و “ایوان مقابل قبله” نامگذاری کردند. این دو ایوان دارای تزئینات و کاشی‌کاری متفاوت با یکدیگر هستند. در ایوان شرقی کتیبه‌ای به خط کوفی، تزئینات آجرکاری، کاشی‌کاری با نقوش هندسی و دو ستون‌نما وجود دارد.
در ایوان غربی محرابی ساده، تلفیق آجرکاری با کاشی‌کاری، کتیبه‌هایی به خط کوفی و نسخ همراه با نقوش هندسی دیده می‌شود. البته نکته‌ای وجود دارد مبنی بر اینکه محراب ساده موجود در بنا محراب اصلی آن نیست. زیرا بر اساس متون تاریخی در دوره سلجوقیان نیز در این مکان مسجدی احداث شده بود. در واقع محراب فعلی محراب مسجد قدیمی بوده و محراب اصلی بنا هرگز در جای خود نصب نشده است.
در شبستان غربی، پلکانی به صورت مارپیچ حول یک ستون طراحی شده است. این بخش برای دسترسی مؤذن به گلدسته‌های بنا بوده است. البته این بخش کاملاً تخریب شده بود و وضعیت فعلی آن بر اثر بازسازی پدید آمده است. قبری نیز در جبهه غربی ایوان وجود دارد که گفته می‌شود قبر پسر ملک زوزن است.
داستان محراب مسجد ملک زوزن خواف
در کاوش‌های باستان‌شناسی این محوطه محرابی بسیار زیبا و نفیس کشف شده است. تزئینات و کتیبه‌های این محراب کاملاً با تزئینات این بنا هم‌خوانی دارد.
ضمن اینکه کشف چنین محراب نفیسی به طور سالم آن هم بعد از گذشت این همه سال یک دلیل روشن دارد. کاوشگران معتقدند این محراب به شیوه کاملاً اصولی و احتمالاً توسط سازندگان آن دفن شده است.
این مسئله می‌تواند با حمله مغول به این منطقه ارتباط داشته باشد. یعنی معمارانی که مشغول ساخت بنا بودند با شنیدن خبر حمله مغول این محراب نفیس را دفن می‌کنند به این امید که روزی فرصت نصب آن را پیدا کنند. با این فرضیه می‌توان گفت ساخت بنا حتی پس از فوت ملک زوزن نیز ادامه داشته است. اما حمله مغول چنان ویرانی در پی داشته که ساخت چنین بنای باشکوهی فراموش شده است.
تزئینات مسجد ملک زوزن خواف
ویژگی شاخص مسجد ملک زوزن خواف آجرکاری آن است. تا جایی که یکی از کارشناسان هنرهای اسلامی از ایتالیا آجرکاری این بنای تاریخی را زیباترین آجرکاری جهان می‌داند.
ترکیب نقوش برجسته و درهم، درج عبارات به خط کوفی و نسخ و استفاده از کاشی‌های آبی و فیروزه‌ای، تزئینات این بنا را به یک اثر هنری بی‌نظیر تبدیل کرده است. بیش از 75 نوع چینش و تراش آجری مختلف در این بنا شناسایی شده است. به طور کلی آجرکاری مسجد ملک زوزن خواف در دو قالب تزئینات آجری و آجرهای تزئینی اجرا شده است.
آجرهای تزئینی در مسجد ملک زوزن
آجرهای تزئینی این بنا شامل سه نوع: آجرهای تزئینی با نقوش هندسی، آجرهای تزئینی با نقوش گیاهی و آجرهای تزئینی با نقش کتیبه است. آجرکاری با نقوش هندسی به دو صورت الگوهای هندسی ساده و تزئینات با گره‌های هندسی پیچیده اجرا شده است. تزئینات گیاهی، اغلب به صورت ترکیب‌بندی اسلیمی‌های مختلف اجرا شده است.
این نقوش با تکنیک تراش روی آجر اجرا شده و سپس آجر در مکان مورد نظر نصب شده است. در برخی موارد از لعاب فیروزه‌ای نیز برای آجر تراش خورده استفاده شده تا جلوه کار بیشتر شود. کتیبه‌های این بنا نیز عمدتاً همانند سبک غوریان به صورت سه بخشی طراحی شده‌اند.
تزئینات آجری
در این بخش معمار با استفاده از روش‌های مختلف برای چینش آجرها در کنار هم به ایجاد نقوش پرداخته است. استفاده از آجرهایی با اندازه‌های مختلف یا در جهات مختلف و امثال این ترفندها نقوشی در دیوارهای بنا ایجاد کرده است.
سبک معماری مسجد ملک زوزن خواف
برخی کارشناسان معتقدند سبک بنای زوزن با سبک معماری بناهای دوران سلطنت غوریان در نیمه دوم قرن دوازدهم تشابه دارد. در تزئینات سردر ایوان جنوبی، نوارهای مارپیچ و اشکال هندسی دیده می‌شود. این سبک تزئینات در بناهای سلطنتی هرات نیز دیده می‌شود. مشخصه دیگر سبک معماری غوریان استفاده از کتیبه‌های سه بخشی است. البته آندره گدار این مسجد را از جمله بناهای دو ایوانی سبک خراسانی می‌داند.
موزه مسجد ملک زوزن
در سالهای اخیر کاوش‌های باستان‌شناسی و مرمت مسجد ملک زوزن خواف آغاز شده است. در تحقیقات باستان‌شناسی در این محوطه تاریخی آثار عتیقه بسیاری کشف شده است. مهمترین این آثار بقایای محرابی است که در ضلع شمالی بنا کشف شده است.
این محراب احتمالاً هرگز در جای اصلی خود نصب نشده است. دیگر آثار شامل آجرهای تزئینی، گچ‌بری‌ها و سفال است. کلیه این آثار در موزه مجاور این بنا به نمایش گذاشته شده است.
زوزن کجاست؟
زوزن در نزدیکی مرز ایران و افغانستان و در 60 کیلومتری جنوب غربی شهر خواف قرار دارد. شهر کویری زوزن پیشینه بسیار ارزشمندی دارد. در گذشته به دلیل وجود فقها، شعرا، سیاستمداران و وزرا به این شهر لقب “بصره کوچک” را داده بودند.
مسجد ملک زوزن خواف در حال حاضر در دهستان زوزن، بخش جلگه زوزن در شهرستان خواف واقع شده است. شهرستان خواف در جنوب شرقی استان خراسان رضوی قرار دارد. بنای باشکوه مسجد جامع ملک زوزن در فاصله دو کیلومتری از جاده اصلی در میان دشتی وسیع خودنمایی می‌کند.
جاهای دیدنی خواف
از دیگر دیدنی های خواف می‌توان از مقبره خواجه غیاث الدین پیر احمد خوافى، مسجد جامع سنگان خواف، مسجد جامع نشتیفان، آسبادهای برآباد، منطقه حفاظت شده سیرخون، آب انبار سیجاوند، مدرسه مسجد غیاثیه خرگرد، و آس بادهای نشتیفان نام برد.
آب و هوای خواف
برای بازدید از دیدنی های خواف اطلاع از وضع آب و هوای شهر می‌تواند مفید باشد. به همین خاطر در این بخش به پیشبینی وضع آب و هوای خواف در پنج روز آینده می‌پردازیم.
لوکیشن دقیق مسجد ملک زوزن خواف
در بخش بالا آدرس این مسجد آورده شد. با این حال برای سهولت در مسیریابی لوکیشن دقیق مسجد ملک زوزن را در اینجا مشاهده می‌کنید. اگر در استفاده از گوگل مپ سوال یا ابهامی دارید، حتما راهنمای استفاده از گوگل مپ را از اینجا مشاهده بفرمایید.
امتیاز شما به این صفحه:
مسجد ملک زوزن خواف
مسجد ملک زوزن خواف از جاهای دیدنی خواف استان خراسان رضوی است. در مطلب بالا به معرفی، دیدنی های خواف، عکس و آدرس مسجد ملک زوزن خواف پرداختیم.
