منطقه حفاظت شده بولا یکی از سایت‌های معروف متعلق به جنگل‌های هیرکانی است، که در اجلاس یونسکو ثبت جهانی شده است. در ادامه این مطلب ابتدا به معرفی جنگل‌های هیرکانی و جنگل‌های بولا می‌پردازیم. سپس منطقه حفاظت شده بولا را معرفی می‌کنیم. در ادامه به بررسی نوع پوشش گیاهی و جانوری منطقه بولا می‌پردازیم. همچنین انواع زیستگاه‌های جنگلی بولا را شرح می‌دهیم. لزوم حفاظت از مناطق ارزشمند بولا را می‌گوییم و به برنامه‌های حفاظت و نگهداری از بولا می‌پردازیم. سپس به شرح بافر زون یا حریم حفاظتی بولا و مشکلات فعلی موجود در منطقه می‌پردازیم. در نهایت نحوه دسترسی به منطقه حفاظت شده، جنگل بولا و همچنین جاذبه‌های طبیعی اطراف بولا از جمله آبشار بولا یا آبشار اوبن را بازگو می‌کنیم.

بر اساس تحقیقات به عمل آمده، قدمت جنگل‌های هیرکانی که در شمال ایران واقع شده‌اند، از لحاظ زمین شناسی به بیش از سه میلیون سال می‌رسد. این جنگل‌ها که دارای تنوع زیستی جانوری و گیاهی زیادی هستند، از ارزشمندترین جنگل‌های جهان به شمار می‌روند. این جنگل‌های منحصر به فرد به سبب قدمت و دیرینگی خود، لقب فسیل زنده و موزه طبیعی را از آن خود کرده‌اند. اگرچه مناطق زیادی از ایران کاندیدای ثبت جهانی شدند. اما از این میان فقط ۱۲ سایت متعلق به جنگل‌های هیرکانی در اجلاس یونسکو ثبت جهانی شدند. ۶ سایت از این ۱۲ نقطه در استان مازندران واقع شده‌اند، که از آن میان می‌توان به جنگل‌های بولا، الیمستان، چهارباغ، خشکه‌داران، واز و کجور اشاره کرد.

جنگل های بولا

جنگل‌های بولا بخش عمده منطقه حفاظت شده بولا و پناهگاه‌های حیات وحش دودانگه و چهاردانگه را شامل می‌شوند. این جنگل‌ها در ۴۵ کیلومتری جنوب شرقی ساری در استان مازندران واقع شده‌اند. بخش کوچکی از ارتفاعات جنوبی این جنگل‌ها هم در استان سمنان قرار می‌گیرد.

منطقه حفاظت شده بولا

منطقه حفاظت شده بولا بخشی از چنگل‌های بولا است، که با وسعت بیش از ۳۹۰۷ هکتار در بخش دودانگه ساری و دهستان پشتکوه شهمیرزاد واقع شده است. همینطور منطقه حفاظت شده کوهستانی بولا با دامنه ارتفاعی ۱۹۰۰ تا ۲۷۸۰ متر، دمای متوسط ۱۴ درجه سانتیگراد و متوسط بارش سالانه ۶۰۰ میلیمتر، دارای اقلیم نیمه مرطوب و معتدل است. این منطقه از سال ۱۳۷۸، به طور رسمی تحت حفاظت محیط زیست قرار گرفته است. این منطقه حفاظت شده در غرب پناهگاه‌های حیات وحش دودانگه، چهاردانگه، پرور و همچنین در نزدیکی پارک ملی کیاسر واقع شده است.

بولا منطقه‌ای کوهستانی و جنگلی است که در جنگل‌های خزری واقع شده است. این منطقه هم شیب‌های تندی دارد و هم مراتع ییلاقی فراوانی را از آن خود ساخته است. عموما در مناطق کوهستانی بولا شیب بالای ۳۵% دیده می‌شود و ارتفاع دامنه‌ها بین ۶۰۰ تا ۳۲۲۴ متر از سطح دریا متغیر است. این منطقه نوار باریکی از مرز شمالی استان سمنان را شامل می‌شود که در راستای شمال غربی به جنوب شرقی با طول ۱۳ کیلومتر و عرض یک تا دو کیلومتر کشیده شده است. بخش کوچکی از منطقه حفاظت شده بولا هم در حد فاصل استان مازندران و سمنان واقع شده است که طول تقریبی آن ۸ کیلومتر و عرض آن ۴ متر می‌شود. در واقع این بخش کوچک در قسمت غربی حیات وحش دودانگه در استان مازندران و در شمال منطقه حفاظت شده پرور در استان سمنان واقع شده است.

پوشش گیاهی و جانوری منطقه حفاظت شده بولا

پوشش گیاهی منطقه بولا را انبوهی از جنگل‌های متراکم و شمشادستان‌ها در بر گرفته‌ است. از گونه‌های درختی متنوع و مهم منطقه بولا می‌توان به راش، بلند مازو، لور، بلوط، زربین، آزاد، گلابی وحشی، آلوچه، گیلاس وحشی، ممرز، توسکای ییلاقی اشاره کرد.

در این منطقه محافظت گونه‌های جانوری مختلفی از جمله شوکا، بز، پازن، سمور جنگلی، کبک، گراز، تشی، گرگ، روباه، شغال، پلنگ، خرس قهوه‌ای، کبک دری و مرال یافت می‌شوند. از میان این گونه‌ها مرال، بز، گوسفند وحشی، پازن، پلنگ، خرس قهوه‌ای، کبک دری و کبک معمولی به عنوان گونه‌های شاخص منطقه شناخته می‌شوند. در این زیستگاه جنگلی گونه‌های مختلفی از جانوران علفخوار هم دیده می‌شوند که در طول روز در جنگل‌های انبوه پنهان می‌شوند و شب‌ها به فعالیت و چرا در قسمت‌های مرتعی می‌پردازند. منطقه حفاظت شده بولا زیستگاه گروه دیگری از جانوران گوشتخوار هم هست که از میان این گروه می‌توان به سگ‌سانان، سمورها و گربه سانان اشاره کرد. جانوران گروه بعدی که در این منطقه سکونت دارند، همه چیزخواران هستند. خارپشت‌ها، گرازها و خرس‌ها از گونه‌های جانوری مهم این خانواده هستند.

زیستگاه های جنگلی بولا

این منطقه دارای دو زیستگاه جنگلی متفاوت است که از ارتفاع تقریبی۶۰۰ متر شروع می‌شود و تا ارتفاع بیش از ۲۵۰۰ متر از سطح دریا ادامه می‌یابد. این زیستگاه جنگلی در بخش‌های محدودی پوشش صخره‌ای – کوهستانی دارد. بخش‌هایی از منطقه هم زیستگاه‌های رودخانه‌ای- آبی را تشکیل می‌دهند. از آن‌جا که این زیستگاه کوهستانی شیب بسیار تندی دارد، درصورت تخریب عرصه‌های جنگلی آسیب زیادی می‌بیند. این در حالی است که جنگل‌های مرتفع آن زیستگاه مناسبی برای انواع گونه‌های جانوری و به خصوص پستانداران عظیم به شمار می‌آیند. در حال حاضر در این جنگل‌های مرتفع گونه‌های جانوری بسیار ارزشمندی از جمله شوکا، خرس، ‌مرال و پلنگ زندگی می‌کنند. بنابراین اگر حفاظت مناسبی از این زیستگاه به عمل بیاید، محیط زیست این گونه‌های ارزشمند هم به خوبی حفظ می‌شود.

در ارتفاعات بالاتر از ۲۵۰۰ متری این منطقه، پوشش کوهستانی – صخره‌ای با شیب‌های تند و پرتگاه‌های عمیق وجود دارد که سراسر آن را فرا گرفته است. این مناطق مرتفع از تیغه‌های صخره‌ای و تپه‌های بلند تشکیل شده‌اند که حتی از مرز رویش جنگل‌ها هم فراتر رفته‌اند. اما در کل مراتع صخره‌ای با پوشش‌دهی بیش از ۷۰% از منطقه، بیشترین پوشش بولا را  تشکیل می‌دهند. علف‌ها، درختچه‌ها و گیاهان بوته‌ای، بافت غالب این نقطه به شمار می‌روند. همچنین گونه‌های جانوری مختلفی از جمله خرگوش، گرگ، گربه وحشی، پازن، پلنگ، روباه و خرس قهوه‌ای در این زیستگاه طبیعی زندگی می‌کنند.

به علاوه منطقه حفاظت شده بولا شگفتی‌های بسیاری دارد. در این منطقه و در مرز بین زیستگاه جنگلی و کوهستانی  مرزی طبیعی به وجود آمده است که تنوع گیاهی و جانوری عجیبی در آن به چشم می‌خورد. این اتفاق بر اساس اصل حاشیه‌ها یا اکوتون به وجود می‌آید. خرگوش‌ها،‌ گوزن‌ها و گاوسان‌ها از عمده گونه‌های زیستی مهم در این مرز طبیعی هستند.

لزوم حفاظت از مناطق ارزشمند بولا

همان‌گونه که پیش‌تر هم اشاره شد، منطقه حفاظت شده بولا یکی از بخش‌های جنگل‌های هیرکانی است، که به ثبت جهانی رسیده است. بنابراین یکی از چهار معیار ثبت اثر را داشته است. بر همین اساس حفظ بکر بودن طبیعت بولا از جمله موارد بسیار پر اهمیت است. ثبت جهانی شدن این مناطق مزایای فراوانی دارد. آثاری که امتیاز ثبت جهانی را دریافت می‌کنند، بودجه جداگانه‌ای از سوی سازمان‌های حفاظت از محیط زیست جهانی کسب می‌کنند. این بودجه می‌تواند کمک شایانی به حفاظت و اجرای برنامه‌های زیست محیطی آن داشته باشد. اما اگر خللی به این آثار وارد شود، دیگر این امتیاز جهانی را از دست می‌دهند. بنابراین حفاظت از این مناطق از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. به علاوه منطقه حفاظت شده بولا با وجود ارتباط نزدیکی که با مناطق پرور، دودانگه و چهاردانگه دارد، نقش مهمی در حفظ منابع طبیعی از جمله آب، خاک، جنگل و زیستگاه‌های اطراف دارد.

حفاظت، نگهداری و برنامه های آینده

حفاظت و نگهداری از منطقه بولا، در حال حاضر زیر نظر سازمان حفاظت از محیط زیست انجام می‌شود. اگرچه مطالعاتی در این خصوص در منطقه انجام شده است، اما طرح مدیریت منطقه هنوز اجرایی نشده است. در حال حاضر تنها برنامه‌های محافظتی سابق در خصوص سایت صورت پذیرفته است. اما به نظر می‌رسد بازبینی‌های بیشتری برای زون‌بندی فعلی این منطقه نیاز است. مدیریت این زون‌بندی باید به گونه‌ای صورت بگیرد، که حفاظت از گونه‌ها و تنوع ژنتیکی را در اولویت برنامه‌های خود قرار دهد.

به علاوه حفظ خدمات زیست محیطی، حفظ پایداری منابع و اکوسیستم‌های طبیعی، حفاظت از بکر بودن منطقه و مناظر طبیعی و همچنین حفاظت از ویژگی‌های سنتی و فرهنگی منطقه از دیگر الزاماتی هستند که باید در برنامه‌های مدیریت بازبینی گنجانده شوند. در کنار این اقدامات هم باید برنامه‌ریزی‌هایی برای سیر و سیاحت و توریسم در منطقه صورت بگیرد و آموزش‌های لازم به پرسنل مجموعه داده شود. به گونه‌ای که به هیچ یک از ارزش‌های منطقه صدمه‌ای وارد نشود. در حال حاضر دو محیط‌بانی در این منطقه وجود دارد. که تحت نظارت فرماندهی یگان و ریاست منطقه حفاظت شده هستند.

بافر زون یا حریم حفاظتی بولا

بر اساس تحقیقات به عمل آمده، سایت اصلی منطقه بولا با وسعت بیش از ۱۷ هزار متر مربع به عنوان میراث طبیعی جهانی شناخته شده است. بر همین اساس ناحیه‌ای حول این منطقه به عنوان بافر زون یا حریم حفاظتی برای آن در نظر گرفته شده است که در حدود ۱۲.۳۴۴ هکتار وسعت دارد. این ناحیه مرزبندی شده، همچون هاله‌ای دور سایت اصلی را در برگرفته است. به این ترتیب از آسیب‌های احتمالی بر اثر نفوذ عوامل خارجی به سایت اصلی جلوگیری شده است.

در واقع اگر بخواهیم وسعت بافر زون را هم به سایت اصلی بولا اضافه کنیم، ناحیه‌ای به وسعت ۲۹ هزار هکتار می‌شود که به ثبت جهانی رسیده است. اگرچه اقدامات زیادی برای حفاظت از منطقه صورت گرفته است، اما این منطقه حفاظت شده همچنان با مشکلات زیادی دست به گریبان است. برداشت چوب از درختان کهنسال منطقه، تغییر کاربری اراضی روستاهای پیرامونی، تغییرات اقلیمی، شکار غیر مجاز، عدم وجود خدمات متناسب با اکوسیستم منطقه‌ای برای مردم، عدم وجود برنامه‌ریزی حفاظتی مناسب و دسترسی آسان به منطقه به خصوص در زون بافر از جمله مسائل و مشکلات اصلی منطقه به شمار می‌روند.

فاجعه‌ای به نام چوب بری

اگرچه منطقه بولا با زیبایی‌ها و جاذبه‌های طبیعی خود هوش از سرتان می‌رباید، اما از سوی دیگر افسوسی به وسعت یک دنیا هم بر دلتان باقی می‌گذارد. متاسفانه این منطقه حفاظت شده هم مانند بسیاری دیگر از مناطق طبیعی کشورمان دچار غارت جنگل‌خواران شده است. تجاوز به عرصه‌های طبیعی  از جمله بهره‌برداری بیش از حد از چوب درختان طبیعی و قاچاق آن، تخریب اراضی منابع ملی و شکار غیر مجاز گونه‌های مهم جانوری، از مهم‌ترین عوامل تخریب کننده این منطقه هستند.

با ورود به منطقه بولا، به جای برخورد با محیط‌بانان با کارخانه چوب‌بری برخورد می‌کنید. کمی آن طرف‌تر با درختان کهن قطع شده و چوب‌های راش چندین ساله روبه‌رو خواهید شد، که در میان جاده رها شده‌اند. این‌ها آخرین بقایای این میراث عظیم هیرکانی است، که در چارچوب قانونی در حال از بین رفتن هستند. رویارویی با کارخانه‌ای که از سال 1346 تاکنون یعنی بیش از چهل سال در حال غارت این منطقه است، هر قلبی را به در می‌آورد. تصاویر ماهواره‌ای از ارتفاعات مناطق فریم، میانا و پاچی حاکی از پاکسازی بیش از اندازه این جنگل‌ها است، که به عنوان میراثی برای نسل‌های آینده جهان بوده‌اند. همین تخریب‌هاست که منجر به فجایع طبیعی اخیر از جمله سیل‌ها، طوفان‌های سهمگین، زمین لرزه‌ها و حتی گرم شدن بیش از اندازه زمین شده‌اند و هزینه آن را ما انسان‌ها پرداخت می‌کنیم.

در حال حاضر تنها ۱۰ درصد از ارتفاعات منطقه بولا که قابل بهره برداری نیستند، تحت حفاظت محیط زیست قرار دارند. خوشبختانه فعلا نبود راه‌های دسترسی مناسب و بافت کوهستانی منطقه منجر به بکر بودن طبیعت ارتفاعات آن شده است.

نحوه دسترسی به منطقه حفاظت شده بولا

برای دسترسی به منطقه حفاظت شده بولا باید مسیر جاده ساری را در پیش بگیرید. در ۱۲۲ کیلومتری ساری و پس از عبور از سد شهید رجایی و گذر از روستاهای فریم، پاچی و میانا، سنگده و درزی کلا، به ورودی جاده بولا می‌رسید. اما اگر می‌خواهید از سمنان به این منطقه برسید، باید مسیر را پیاده طی کنید. در واقع از این سمت راه ماشین‌رو وجود ندارد. کافیست از روستاهای ملاده، پشلرد و سنگ چشمه عبور کنید تا به روستای بولا برسید.

جاذبه‌های طبیعی اطراف بولا

درواقع منطقه حفاظت شده بولا، جاذبه‌های طبیعی فراوانی دارد که بازدید از هر یک از آن‌ها به تنهایی می‌تواند ساعت‌ها زمان ببرد. در این میان آبشار بولا یا آبشار اوبن، یکی از جاذبه‌های طبیعی و منحصر به فرد منطقه است که در این منطقه حفاظت شده قرار دارد. این آبشار با بافت خزه‌ای و اکوسیستم طبیعی منحصر به فرد خود، در مرز میان استان مازندران و استان سمنان قرار گرفته است. آبشار بولا با ارتفاع ۱۷۵۰ متر، در منطقه‌ای با آب و هوای به شدت سرد و با رطوبت بالا واقع شده است. به گونه‌ای که برای بازدید از آن حتی در تابستان هم به لباس گرم نیاز خواهید داشت. بهترین فصل برای بازدید از این آبشار بهار و تابستان است.

اگرچه آبشار اوبن در پاییز هم زیبایی خاص خودش را دارد. اما اگر به فکر اقامت شبانه و کمپینگ هستید، شاید بهتر باشد فصل گرم‌تری را انتخاب کنید. همچنین آبشار اوبن از آبشارهای بالا دست و پایین دست مختلفی تشکیل شده است. اگر قصد کوهنوردی دارید بهتر است راه آبشارهای بالادست را در پیش بگیرید، که با جنگل‌های رویایی و رنگارنگ آغاز می‌شود و در انتها به صخره‌های کوهستانی ختم می‌شود.

نقشه منطقه حفاظت شده بولا

در بخش‌های بالا مسیردسترسی و آدرس این زون حفاظت شده گفته شد. در این قسمت نقشه منطقه حفاظت شده بولا آورده شده است.

<