هما ، پرنده اساطیری ایران

هما یکی از کمیاب‌ترین پرنده‌‌های لاشه‌خوار جهان و حیات وحش ایران است. اين پرنده عظيم و بزرگ پادشاه پرواز در ارتفاعات است. در اين مقاله سعي شده است كه به مشخصات ظاهري و رژيم غذايي هما، عادات و رفتار اين پرنده‌، توليد مثل، زیستگاه و پراکنش جهانی و تهديدات اين پرنده پرداخته شود. همچنین نگاهی به ريشه‌يابي نام اين پرنده، حضور آن در باور مردم و ادبيات ايران،‌ نقش آن در ايران باستان و آثار باقي‌مانده از نقوش اين پرنده در آثار باستاني ايران پرداخت شده است.

مشخصات فیزیکی هما

هما پرنده‌اي با جثه‌اي بزرگ از خانواده‌ي لاشخورها، داراي بال‌هاي بلند، دم بلند لوزي شكل و به رنگ خاكستري است. از ویژگی‌های فیزیکی شاخص آن يك دسته مو مشکی شبیه به ریش در زير منقار و حلقه‌ی قرمز در اطراف چشم این پرنده است. طول این پرنده  94 الی 125 سانتیمتر (37-49 اینچ) است. طول بال‌های 2.31تا 2.83 متر (7.6–9.3 فوت) است. وزن آن حدود  5-7.8 کیلوگرم است. همچنین اندازه این پرنده از سر تا دم به اندازه 1.10 متر است. ماده‌ی این پرنده کمی بزرگتر از نر است. اندازه دم بلند این پرنده، 42.7-52  سانتی متر است. بر خلاف اکثر کرکس‌ها ، سر همای طاس نیست و دارای مو است.

رنگ بال‌های پرنده بالغ هما خاکستری تیره، دودی و سفید است. پیشانی به رنگ کرمی با نوار مشکی در اطراف چشم‌ها است. این پرنده‌ی علاقه خاصی به رنگ نارنجی دارد. به طوری این رنگ نوعی لوازم آرایشی برای این پرنده است. این رنگ از طریق مالیدن یا حمام کردن در گل‌ها و آب‌های اکسید آهن در پرها ایجاد می‌شود. در اسارت پرهای نارنجی روشن در آنها مشاهده نمی‌شود. پرندگان نابالغ دارای پرهای قهوه‌ای است. برای رسیدن به بلوغ کامل این پرنده، پنج سال زمان لازم است.

فیلم شکار هما

رژيم غذايي هما

پرنده‌ی هما تنها مهره‌دار شناخته شده‌ی جهان است که رژیم غذایی آن به طور انحصاری 85 -90٪ از مغز استخوان تشکیل شده است. مانند سایر کرکس‌ها، این پرنده بیشتر از بقایا و استخوان‌های حیوانات مرده تغذیه می‌کند. این گونه پرنده، تنها پرنده دنیا است که در تغذیه از مغز استخوان تخصص دارد.

این پرنده می‌تواند استخوان‌های در اندازه استخوان ران را کاملا ببلعد. دستگاه گوارش قدرتمند آن به راحتی و با سرعت قطعات بزرگ استخوان را حل می‌کند. این پرنده آموخته است که استخوان‌های بسیار بزرگ را تا ارتفاع 50-150 متر بالا ببرد و سپس آنها را روی صخره‌ها بیندازد تا آنها به قطعات کوچکتر خرد شوند. این پرنده استخوان‌هایی به قطر 10 سانتی متر و با وزن بیش از 4 کیلوگرم یا تقریباً برابر با وزن خود را می‌تواند حمل کند.

پس از انداختن استخوان‌های بزرگ،  هما برای بازرسی نحوه شکستن آنها به روز زمین نزدیک می‌شود. در صورت عدم شکستن استخوان به اندازه کافی، عمل شکستن تکرار می‌شود. این مهارت آموخته شده نیاز به تمرین زیاد برای پرندگان نابالغ دارد و هفت سال طول می‌کشد تا آنها در زمینه شکستن استخوان ماهر شوند. غلظت اسید حدس زده شده است که معده‌ی این پرنده دارای pH در حدود 1 است. استخوان‌های بزرگ در معده این پرنده، در حدود 24 ساعت هضم می‌شود.

عادات و رفتار پرنده‌ هما

این پرنده به جز از سوت‌های پر هیاهو در نمایش‌های جفت‌گیری، معمولا از نظر صدا آرام است. این پرنده، حتی ماه‌ها پس از مرگ و تجزیه حیوانات مرده می‌تواند استخوان‌های این حیوانات را در کوهستان پیدا کند، بخورد. میانگین طول عمر این پرنده 21 سال است اما در اسارت این پرنده تا سن 45 سالگی هم می‌تواند عمر کند. این پرندگان تک‌زی هستند. پرنده نر تک همسر است اما ماده‌ها برای حفظ بقا و تولیدمثل بیشتر با یک نر دیگر نیز جفت می‌شوند.

این پرنده، درحال پرواز به یک شاهین بزرگ شباهت دارد تا به کرکس. این ویژگی این پرنده را از سایر لاشه‌خورها متمایز و جدا می‌کند. استحمام این پرنده، در خاک‌های حاوی اکسید آهن مخفیانه  و به صورت پنهانی صورت می‌گیرد. این پرنده همچنین به چیزهای نارنجی و قرمز دیگر مانند برگ و چوب قرمز نیز جذب می‌شود. به خاطر این علاقه به رنگ نارنجی، برخی‌ها بر این باورند که نام این پرنده شاید از گیاه باستانی ایرانی هوم گرفته شده است.

تولید مثل پرنده هما

پرنده استخوان‌خوار در زمستان بین اواسط دسامبر و تا پایان ژانویه در صخره‌ها یا دامنه‌های شیب‌دار در ارتفاع  400 الی 2500 متری لانه را انتخاب می‌کند. لانه معمولا پر از شاخ و برگ درختان و پر است. لانه حتی می‌تواند در درون غارهای کوچک نیز باشد. پرنده ماده یک الی سه  عدد تخم می‌گذارد. زمان جوجه‌کشی 55 تا 57 روز در ماه فوریه است.  که توسط هر دو والدین صورت می‌گیرد اما در شب‌ها فقط ماده روی تخم‌ها می‌خوابد. معمولا جوجه‌ی قوی‌تر زنده باقی می‌ماند. جوجه‌ها  تا چهل روز به طور مرتب، توسط والدین محافظت و تغذیه می‌شوند.

معمولا تغذیه استخوان‌ها کوچک است. پرنده جوان در اواخر ژوئن یا اوایل ماه ژوئیه از لانه فرار می‌کند. این پرنده جوان، بعد از حداقل شش سال به بلوغ جنسی می‌رسد. قلمرو این پرنده 200-700 کیلومتر مربع را شامل می‌شود که در این قلمرو، جفت نر و ماده این پرنده تغذیه و تولیدمثل می‌کنند. زوج این پرندگان، به ندرت تحمل حضور سایر افراد بالغ هم گونه را در مناطق قلمروشان تحمل می‌کنند.

 زیستگاه و پراکنش جهانی پرنده هما

پرنده استخوان‌خوار به ندرت در محدوده وسیعی و چشمگیری توزیع و پراکنش دارد. این پرنده، در مناطق کوهستانی از شرق اروپا تا سیبری و آفریقا پراکنش دارد. در منطقه قفقاز، کوه‌های زاگرس و البرز در ایران، کوه بابا در بامیان افغانستان کوه‌های هیمالیا، در کوه‌های شمال هند، غرب و مرکز چین، اسرائیل زیستگاه دارد.

در پارك‌هاي ملي ايران از جمله پارك ملي ساريگل، قميشلو، لار، بمو و گلستان، پرنده‌ي استخوان‌خوار زيستگاه دارد اما در مورد جمعيت اين پرنده اطلاعات دقیقی در دسترس نيست.

 زیستگاه اینگونه کاملا با کوه‌ها، با صخره‌های فراوان و دره‌ها پیوند خورده است. آنها غالباً در نزدیکی مراتع و مراتع کوهستانی، چمنزارهای کوهستانی و مزارع، وادیهای صخره ای، استپ‌های مرتفع دیده می‌شوند. گاهی هم در اطراف جنگل‌ها نیز زیستگاه دارند.

آنها بندرت در  ارتفاع 1000 متر دیده می‌شوند. این پرنده  به طور معمول در مناطق بالای 2000 متر ساکن است. این پرندگان به طور معمول در اطراف یا بالای خط درخت مشاهده می‌شوند. آنها غالباً در نزدیکی قله کوه‌ها زندگی می‌کنند. در اروپا تا 2000 ارتفاع  متر، 4500 متر در آفریقا، 5000 متر در آسیای میانه و در جنوب ارمنستان، آنها در زیر 1000 متر تولیدمثل می‌کنند. آنها حتی در ارتفاعات 7500 متری  در کوه اورست نیز  مشاهده شده ‌اند. این پرنده به ندرت در روی زمین دیده می‌شود، زندگی  این پرنده  کلا  بطور نامرئی در بالای کوه‌ها است.

تهديدات پرنده‌ی هما

بسیاری از پرندگان از جمله هما همچون بیشتر حیوانات ایران از تأثیرات ساخت و ساز انسان‌ها تهدید می‌شوند. از آنجا که با افزایش جمعیت انسان‌ها، افزایش زیرساخت‌ها در مناطق توسعه نیافته، نیز زیاد شده است. این امر منجر به کاهش جمعیت این پرنده شده است. افزایش زیرساخت‌ها شامل ساخت خانه‌ها، جاده‌ها و خطوط برق است. مسئله اصلی در مورد زیرساخت‌ها و جمعیت این گونه‌، برخورد آنها با خطوط برق است. کاهش شدید جمعیت این نوع کرکس در کل دامنه توزیع آنها، ناشی از کاهش فضای زیستگاه، برخورد کشنده با زیرساخت‌های انرژی، شهرت بد این پرنده برای ربودن بچه‌ها و گوسفندان و کشتن توسط انسان‌ها، کاهش دسترسی به مواد غذایی، سموم باقی مانده در گوشتخواران و طعمه‌های این شکارچی از جمله طعمه‌های مسموم شده برای گرگ‌ها ، روباه‌ها ، شغال‌ها و کلاغ‌ها است.

قدمت زمانی این پرنده به دوره پلیوسن زمین‌شناسی بر می‌گردد. این پرنده بر طبق اتحادیه‌ بین‌المللی‌ حفاظت از طبیعت (IUCN)  در کل مناطق پراکنش جهانی در آستانه تهدید به انقراض قرار گرفته است.

ریشه یابی نام پرنده هما

هومیه، هومایه، هومیا و هومایا در پهلوي به معنی فرخنده و خجسته در اوستا به وفور به کار رفته است. هما یا مرغ سعادت  با نام علمی Gypaetus barbatus از تیره یا خانواده Accipitridae اطلاق می‌شود. نام انگلیسی آن کرکس ریش‌دار یا Bearded vulture می‌باشد. هما در زبان اسپانیایی lammergeier” یا “quebrantahuesos به معنی استخوان‌ شکن است. پرنده‌ی Osprey نام عقاب ماهیگیر با نام علمی Pandion haliaetus از همین خانواده می‌باشد.

هما در باور مردمان ايران زمين

بر طبق باورهاي مردمان كهن ايران،‌ هما پرنده‌يي خجسته است. اگر سایه‌ي اين پرنده بر سر کسی بیفتد آن شخص خوشبخت وسعادتمند می‌شود و حتي ممكن است به مقام پادشاهي نيز برسد. بر اساس این باور نام دیگر این پرنده، مرغ سعادت است. این باور به کرات در شعر پارسی‌گویان شاعران مختلف دیده می‌شود.

همای گو مفکن سایه شرف هرگز            در آن دیار که طوطی کم از زغن باشد (حافظ)

طمع بود از بخت نيك اخترم                           كه بال همای افكند بر سرم (بوستان سعدی)

هماییست مر چرخ را فّر اوی                            که شاهی دهد سایه‌ي پّر اوی (اسدی توسی )

دردسر بسیار دارد سایه بال هما              اختر اقبال را در خواب دیدن خوشترست (صائب تبریزی)

همچنین بر اساس این باور، پرهای تزئین کننده تاج‌های پادشاهان گفته می‌شود از پر پرنده هما است.

در اوستا بند 38  بهرام يشت(متوني در ستايش ايزدان كهن ايراني) آمده است که آنکس که پر ارغن با خود دارد، همگان از وی هراسانند بدانسان که همه دشمنان از من (اهورا مزدا) می‌ترسند. همچنين در بند 36 همين متون آمده است، آنکه استخوان یا پری از این مرغ دلیر با خود داشته باشد، هیچ مرد توانایی او را نمی‌تواند از پای درآورد. مرغ، فر بسیار به آن کس می‌دهد.

همچنین در باوری در میان صوفیان وجود دارد که هما را نمی‌توان زنده گرفت. هر کس پرنده هما را بکشد، در مدت چهل روز خواهد مرد.

هما در ادبيات ايران

هما در ادبیات فارسی ايران  مظهر و نشانه‌ي فرّ و شکوه است. ديدن اين پرنده  به فال نیک گرفته مي‌شود. در ادبیات فارسی حیوانات مختلف از جمله هما در مقابل هم قرار می‌گیرند تا خصوصیات آنها مقایسه و صفات برتر آنها بیشتر برجسته شود.

کس نیاید بزیر سایه بوم                       ورهمای ازجهان شود معدوم (سعدي)

در هر قبیله بیش و کم و خوب و زشت هست                  مرغی کلاغ لاشخور و دیگری هماست (پروين اعتصامي)

در خسرو و شیرین و لیلی و مجنون نظامی هما برای توصیف سعادت بخشي، سلطنت و سلطنت بخشي، شخص بزرگ و با عظمت، سرعت زیاد و شخص ارجمند و عزيز بازگو شده است.

همايي كن بر افكن سايه بر كار               ولايت را به جغدي چند مگذار

فیلم پرواز پرنده هما

هما در شاهنامه فردوسی

هما در شاهنامه فردوسي نامي دخترانه است كه نام‌هاي شاه‌دوخت ايراني مانند دختر گشتاسب پادشاه کیانی و دختر بهمن اسفندیار ملقب به چهرزاد است. همایون در شاهنامه فردوسي نامي برگرفته از هما به شكل كلمه‌ي هما + گون به معني فرخنده و مبارك است. اين نام، نام شاهزادگان و پهلوانان ايراني از جمله پهلواني معروف به زرین کلاه در زمان حکومت گشتاسب پادشاه کیانی است. همچنين به عنوان نام اين پرنده،‌ به كرار در شاهنامه به چشم مي‌خورد.

همای سپهری بگسترد پر           همی بر سرش داشت سایه ز فر (فردوسی)

هما در تاريخ و تمدن باستاني ايران

پرنده نمادين ايرانيان باستان، هما است. در باورهاي ايرانيان باستان حيوانات به دو گروه عمده مفيد و موذي و آفريده‌ي اهورا‌مزدا و اهريمن طبقه بندي مي‌شدند. برخي خصوصيات حيوانات بومي ايران، آنها را جزو اهورا‌مزدا قرار مي‌داد. پرنده هماي نيز از این گروه است. علت آن شايد به اين دلايل برگردد، در اوستا كشتن حيوانات مفيد گناه به شمار مي‌رفت. این پرنده‌ يكي از خصوصيات‌اش بر خلاف داستان‌ها امروزي در مورد ربودن بچه‌ها و بره‌ها، اين است كه اين پرنده‌ي عظيم به ندرت طعمه زنده شکار می‌کند و حتی از گوشت پرهیز می‌کنند. اين پرنده از استخوان‌هاي باقي‌مانده شكار حيوانات تغذيه مي‌كند و استخوان‌هايي كه ساير شكارچيان نمي‌توانند آنها را بخورند. همچنين آخرين حيواني است كه به طعمه تكه‌تكه شده نزديك مي‌شود. اين نزديك شدن نيز آرام و بدون ترساندن ساير حيوانات دیگر صورت مي‌گيرد.

 همای بر همه مرغان از آن شرف دارد                كه استخوان خورد و جانور نيازارد ( گلستان سعدی)

خصوصيات بعدي اين پرنده، علاقه به رنگ نارنجي و رنگ آتش است. اين رنگ يادآور آتش، خورشید و دين باستاني ايرانيان است. پرهيز از خوردن گوشت توسط این پرنده، یادآور سخنی از اوستا در مورد پرهیز خوردن گوشت توسط صاحب عزا است. در واقع مرگ یک حیوان مفید برای هما عزا است. همچنين پرواز در بالاترين نقطه از سطح زمين و ارتفاعات از خصوصيات ديگر اين پرنده عجيب است.( دلایل ذکر شده برداشت نویسنده است)

مطابق اسناد ابيات شاهنامه‌ي فردوسی نقش درفش شاهنشاهي ایرانیان هما بوده است. این ابیات عبارتند از :

درفشی پس پشت پیکر همای                سپهبد همی داشت برپیل جای

پس هر درفشی، درفشی به پای              چه از اژدها و چه پیکر همای

آثار باستاني به جا مانده از نقوش هما

بازوبند طلایی بز و پرنده‌ي هما در نزدیکی رودخانه آمودریا یا جیحون در منطقه تخته قباد در جنوب‌غربی کشور تاجیکستان در زمان حكومت سلسله هخامنشيان يافته شده است. اين بازوبند در پانصد سال پيش از ميلاد مسيح ساخته شده است. در روي اين بازوبند سنگ‌هاي قيمتي بي‌نظيري قرار داشت كه همگي آنها کنده شده است. در حال حاضر اين عتيقه منحصر به فرد در موزه‌ي بريتانيا نگه‌داري مي‌شود. این بازوبند يك نمونه از صدها عتیقه و اشیای كمياب از گنجینه‌ي آمودریا است كه همگي در  موزه ویکتوریا و آلبرت و موزه بریتانیا نگه‌داري مي‌شوند.

در کنده‌کاری‌های و برخی از سر ستون‎های تخت جمشید در دوران هخامنشیان، تصویر با شکوه و با عظمت همای تا امروز خودنمایی می‌کند. جام شیردال يا هماي باستانی که متعلق به قرن هفت پیش از میلاد مسیح است که محل نگه‌داري آن مشخص نيست.

عکس‌ها و فیلم‌های این مطلب را جناب آقای جعفر پناه پور عزیز ثبت نموده‌اند.