پیغو، پرنده شکاری با جثه‌ی کوچک

پیغو پرند‌ای زیبا، چالاک، باهوش و در شکار بسيار توانمند از حیوان های ایران است. پيغو یا باشه پرنده‌اي كوچك با نام علمی Accipiter berripes و با نام انگلیسی Levant Sparrowhawk است. پیغوی کوچک با نام علمی Shikra شباهت بسیاری به پیغو دارد. اين پرنده از تیره قوشیان و سرده قرقی‌ها با دم بلند، بال‌های کوتاه و گرد است. قسمت‌های بالایی پرها در نرها  خاکستری رنگ و در ماده‌ها و نوجوانان مایل به قهوه ای رنگ است. سطح زیرین بال‌ها در هر دو جنس، سفید و نوک آنها سیاه است. دم کوتاه‌تر، بال‌های درازتر و نوک‌تیزتر، اين پرنده را از قرقی‌ها متمايز مي‌كند و همین مشخصات ظاهری آنها را نيز شبيه شاهین مي‌كند.

پيغو اولین بار که در سال 1850 توسط نیکولای آلکسویویچ سورتزوف توصیف شد كه در  تيره پرنده‌هاي قوش قرار گرفت. نام علمی این پرنده اشاره به ویژگی‌ و خال‌هاي متراكم قهوه اي رنگ، مثلثی شکل و درشت آن در گلو است.در واقع قوش‌ها به گروهی از پرندگان شکاری اطلاق میگردد که دارای پنجه‌هایی بسیار قوی، نوکی کج و تیز هستند. قوش‌ها کوچکتر از عقاب، کرکس، کورکور، سارگپه و غيره هستند. قوش‌ها، گونه‌های گوناگوني در سرتاسر جهان دارند ولی در ایران می‌توان به چهار گونه قوش طرلان، قرقی، پیغو و پیغوی کوچک اشاره كرد.

مشخصات ظاهري پيغو

اندازه پيغو  32-35 سانتیمتر،طول بال 69-74 سانتیمتر، وزن نر 140-275 و وزن ماده 180- 290 گرم مي‌‌باشد. ماده‌ها بزرگتر هستند اما اختلاف اندازه دو جنس نر و ماده پيغو در حد قرقی نمي‌باشد. اندازه آن معمولا به اندازه كلاغ مي‌باشد. زیر منقار این پرندگان تا گلویشان خط سیاهی دیده می‌شود. پرنده ماده پيغو شباهت بسیاری با ماده فرقی دارد اما پرنده نر با نر قرقی كاملا متفاوت است و روی سينه‌اش لكه‌هاي قهوه‌ای رنگ دارد. در پيغو‌هاي نوجوان سطح شکمی کاملا سفید رنگ است و لکه‌ها وخال‌هاي قهوه‌ای رنگ بیشتر و بزرگتر است. این نقوش در بخش‌های پایینی بدن به صورت رنگ يكدست افقی تبديل مي‌شود. چشم اين پرندگان مانند دیگر پرندگان شكاري این خانواده کاملأ زرد نیست بلکه متمايل به رنگ قهوه‌ای و قرمز است. هر دو جنس دارای پاهای زرد رنگ هستند و سر نیز به رنگ آبی- خاکستری است. اين پرندگان  سیخک پا  چینه دان ندارد.

صداي پيغو

صداي کوتاه پيغو“ke-ke-ke-ke-ke” در فصل تولید مثل، جیغ مانند است و صدای مکالمه آنها مشابه Goshawk و بسیار سریعتر است. همچنین یک صداي “peeaaaa” کوتاه و فشرده نيز توليد مي‌كنند.

غذا و تغذیه پيغو

پيغو از پرندگان کوچک، پستانداران کوچک مانند مارمولک‌ها، حشرات بزرگ تغذيه مي‌كند و حتی خفاشها نیز  توسط آنها شكار مي‌‌شوند. بزرگسالان پرندگان و پستانداران کوچک را می‌خورند اما جوان‌ها از حشرات و خزندگان کوچک تغذیه می‌كنند. در طول زمستان به دليل كمبود غذا و طعمه، این پرندگان، مارمولک ها، حشرات بزرگ و پستانداران حمله و شكار می‌كنند.

توليد مثل پيغو

پيغو از اواسط ماه مه تا آگوست شروع به تخمگذاري مي‌كند. در واقعه فصل تولید مثل این پرنده از اواخر بهار آغاز می‌شود. معمولا جفت‌یابی، نمایش و حرکات جنسی و انتخاب لانه تا اواخر اردیبهشت به طول مي انجامد. در فصل جفت يابي در محدوده ي لانه این پرنده سر و صدا زيادي از اين پرندگان به گوش ميرسد  و معمولا اوايل خرداد تخمگذاري پايان يافته است.پيغو می‌تواند در سن یکسالگی در جنگل در درختان نارون، صنوبر یا بلوط و ساير زيستگاهها از شاخه‌های خشک، چمن خشک و برگهای سبز اندود‌شده لانه بسازد.

لانه معمولا  به طول 30 سانتی متر (12 اینچ) طول و 15 سانتیمتر (5.9 اینچ) عمق دارد. اين پرنده البته هر سال لانه جدیدی را بنا می‌کند و تصور می‌شود که جنس ماده لانه را مي‌سازد. تخم‌ها به شکل بیضی کوتاه؛ با رنگ سفید با لكه‌هاي كوچك به رنگ آبی- سبز متغیر است. اندازه تخم‌ها در حدود  40.5 میلیمتر تا 32. میلیمتر)؛ جرم آنها 21.9 گرم مي‌باشد. لانه ها در ميان يك درخت ، به طور معمول در ارتفاعات 6-12 متر از سطح زمین واقع شده‌اند، اما لانه‌هايي به اندازه 4 متر (13 فوت) و تا 20 متر (66 فوت) نيز یافت شده‌اند.

تعداد تخم‌ها  بین 3 تا 5 تخم است که معمولا  4 عدد تخمگذاري در ميان آنها رایج‌ترین تعداد تخم است.تخم‌ها به مدت 29-30 روز به تنهایی توسط ماده جوجه کشی می‌شوند و  معمولا جوجه‌ریزی ناهمزمان اتفاق مي‌افتد. بیشتر ماده‌ها بعد از 29-40 روز لانه را ترک می کنند.

نحوه ترك جوجه‌هاي پيغو  از لانه

جوجه‌هاي جوان پيغو در سنین 28 تا 32 روزگی کم کم تسلط به پرواز را حاصل مي‌كنند. در این سن محور پرها خشک می‌شود و بالها استحکام و انعطاف لازم را بدست می‌آورند. رفته رفته فنون شکار به جوجه‌ها آموخته می‌شود. والدین سرانجام پيغوهاي جوان را در مسافت‌های طولانی دنبال خود می‌کشانند و پرواز را به آنها تمرين مي‌دهند. با شدت یافتن رقابت غذائی، هر پرنده محدوده بزرگتری را براي خودش در نظر می‌گيرد و سعی میکند خودش به تنهايي دست به شکار بزند. سرانجام در حدود سن 45 روزگی حمایت والدین كاملا از اين پرندگان جوان قطع می‌شود و پرنده‌های جوان قلمرو جداگانه‌ای را براي خودشان انتخاب مي‌كنند.

زيستگاه پيغو دنیا

پيغو عمدتاً در مناطق دشتی، در جنگلهای روباز، جنگل‌های رودخانه‌ای، در درختان صنوبر، مزارع با پوشش گیاهی متراکم، باغ های درختان گردو،زردآلو و زيتون، بیشه‌های چوبی مثل درختان بلوط و جنگل هاي برگ ريز و سایر زیستگاه‌های مشابه مثل در دشت‌های خاکی، دره های رودخانه یا تپه‌های کم ارتفاع  زيستگاه دارد.

زيستگاه پيغو در ايران

پیغو در ایران به تعداد اندک شمار در غرب ايران به خصوص در استان کرمانشاه زيستگاه دايمي دارد. این پرنده در اطراف تالاب‎ها و برکه‌های اين استان، لانه‌سازي و توليد‌مثل مي‌‌كند و ساير اين پرندگان در ايران در تابستان‎ها، به تعداد اندک در شمال، غرب و در بلوچستان به صورت مهاجر دیده می‌شوند.

نحوه شكار پيغو

پیغو ممكن است یکباره در آسمان ظاهر شود و با سرعت زياد وارد درختی‌شود و گنجشکی را بگيرد. يا گاهی بین شاخ و برگ انبوه درختان خودش را استتار كند و به کمین بنشیند. آرایش پرها به او قدرت استتار فوق العاده را مي‌د‌هد و بخصوص پرندگان کوچک او را تشخیص نمی‌دهند. همچنين  در شاخه‌های بالايی درختان بلندی مثل چنار از این شاخه به آن شاخه مي‌پرد و سرانجام در پی یک جهش کوتاه و در حالی که بسیار به شکارش نزدیک شده است، طعمه اش را مي‌قاپد.

عادت و رفتارهاي خاص پيغو

پرندگان پيغو علاقه‌ي زيادي به حمام کردن در رودخانه‌هاي کنار جاده و رودخانه‌هاي جنگلها دارند لذا زيستگاه‌هاي نزديك به رودخانه‌ها را ترجيح مي‌دهند. اين پرنده در زمستان به صورت گله‌اي و انبوه به معاشرت، تغذیه و مهاجرت مشغول می‌شوند. پيغو با پرواز از سطح پایین زمین شکار می‌کند و بیشتر یک شکارچی زمینی محسوب مي‌شود. در واقع برخی از تاکتیک های شکار او مبتنی بر حمله ناگهانی از فاصله بسیار نزدیک است. برخلاف ساير پرندگان شكاري كه در هوا طعمه‌شان را مي‌گيرند. همچنين اين پرنده با چنگال‌هاي تيز و برنده‌اش شكارش را تكه و پاره مي‌كند.

پيغو در پرواز نسبت به ساير پرندگان شكاري کند است اما در زیستگاه‌های انبوه گیاهی مثل جنگل‌هاي فشرده از درختان مانور بیشتری دارد. پروازهاي سریع اين پرنده با بال زندن‌های تند و زياد همراه است. در واقع این پرنده با داشتن جثه کوچک با بال‌های پهن کوتاه و دم دراز اين توانايي را در مانور دارد. اين پرنده در هنگام شكار، در غافل‌گیری طعمه‌اش مهارت فوق العاده‌ايي دارد و بر عنصر نقطه استتار تكيه مي‌كند. آرایش پرها به او قدرت استتار را مي‌‌دهد  و پرندگان کوچک  نمي‌توانند  او را تشخیص دهند. این پرندگان در هر جفت در فصل توليد مثل اغلب نمایش هوایی با مدار زیاد را انجام  مي‌دهند. لانه پيغو‌ها اغلب در نزدیکی آب جاری است.

از تخصص‌های پیغو بیرون کشیدن پرنده‌های قفسی و در اسارت است. او این کار را بهتر از قرقی و دلیجه انجام می‌دهد. اين پرنده  ظرف چند ثانیه قناری و شهره  را از لای میله‌های قفس در می‌آورد.

نام پيغو و علت نامگذاري اين پرنده به اين نام

به نظر ميرسد نام پيغو از صدا و آوازي كه اين پرنده توليد مي‌كند، گرفته شده است. اين كلمه ريشه ترکی مغولي دارد. در تمام فرهنگ‌ها و بعضی بازنامه‌ها به شکل “پیغو” نوشته و بايگاني شده است. سابقه‌ي این نامگذاری به زمان تسلط قزلباش‌ها و دوران قاجاریه برمی‌گردد و از همین رو است که در بازنامه‌های دوران صفوی و قاجار از این نام بيشتر استفاده شده است.

طول عمر پيغو

در مورد طول عمر پيغو اطلاعات مشخصي در دست نمي‌باشد اما سایر صفات مورفولوژیکی از جمله استخوان‌ها با افزایش سن می‌توانند تغییر کنند.

پراكنش پيغو

پيغو در اروپا فقط در جنوب‌شرقی در بالکان، در روسیه، اوکراین، ترکیه و ایران پراكندگي جغرافيايي و زيستگاه دارد. در بسیاري از كشورها از جمله  بلغارستان، ‌مجارستان، ‌سوريه، ارمنستان، جمهوري آذربايجان، كرواسي، مصر، سودان، عربستان، قزاقستان و لبنان مهاجرت مي‌كند. مسير هاي مهاجرت از طريق مجارستان و یونان مي‌باشد. اين پرنده از مجارستان در زمستان به آفریقا از جمله مصر، سودان و عربستان مهاجرت می‌کنند و از طريق يونان تعداد نسبتاً کمی از اين پرندگان از دریای مدیترانه عبور می‌کنند. مابقي به طور مرتب در بیشتر جزایر در امتداد سواحل ترکیه سكني مي‌گيرند  و از تركيه وارد ايران مي‌شوند. معمولاً در هنگام مهاجرت اين پرندگان با سرعت زياد پرواز می‌کنند.

جمعیت پيغو

جمعیت پيغو در اروپا را بین 3200 تا 7700 جفت تخمین زده است. بیشترین جمعیت در روسیه (1500 – 3000) و یونان (1000 – 2000) یافت می‌شود. در رومانی 60 – 90 جفت، در بلغارستان 50 – 90، در ترکیه 600 – 900 جفت است و جمعيت آنها در ايران مشخص نيست و اطلاع دقيقي از آنها در دسترس نيست. جمعيت ها فقط در يونان در سالهاي اخير ثابت مانده است و در بيشتر كشورهاي قلمرو اين پرنده از جمله ايران به شدت كاسته شده است.

وضعيت محيط زيست و حمايتي پيغو

نابودی زیستگاه‌ها بخصوص زيستگاه‌هاي زمستاني و آزار و شكار توسط انسانها در طول مسیر مهاجرت در مناطق زمستانی یک تهدید عمده براي پرندگان پيغو شناخته شده است.اين  پرنده در ايران  در لیست پرندگان حمایت شده قرار گرفته است و لذا شكار اين پرنده در ايران ممنوع مي‌باشد. پیغو در بين همه‌‌ي قوش‌ها در بسیاری از کشور‌های عربی، هندی و اروپایی از محبوبیت زیادی به عنوان پرنده خانگی برخوردار است. همین امر سبب شکار و قاچاق اين پرنده  در ايران به كشورهاي عربي شده و منجر به منقرض شدن اين پرنده زيبا شده است. در اروپا توسعه مزارع بادی بر تعداد اين پرندگان ممكن است تأثیر سوء بگذارد.

پيغو در ادبيات و فرهنگ ايران

اهل‌ فن‌ پرندگان‌ شکاری‌ را در درجه نخست‌ بر حسب‌ رنگ‌ چشمان‌ و در درجات‌ بعد بر پایه رنگ‌ پرها و شکل‌ چنگال‌ و منقار آنها طبقه‌بندی‌ می‌کردند و برای‌ هر یک‌ ویژگی‌هایی‌ می‌شناختند. در ایران‌ باستان باز، شاهین‌ و پرندگان‌ همانند آنها مانند پيغو مقدس‌ و دارای‌ فرو شکوه‌ ایزدی‌ شمرده‌ می‌شدند. این‌ پرندگان در دربار شاهان‌ و امیران‌ همواره‌ از حرمتی‌ شگرفت‌ برخوردار بوده‌ اند. در حقیقت‌ تأثیرات‌ ‌ اساطیر و باورهای‌ کهن‌ در مورد اين پرندگان شكاري تا دوران‌های‌ بعدي نيز بر جا مانده‌ است‌.

در بازنامه‌ها و نسخه‌های قدیمی اشاره‌ای به این پرنده شده است. در زمان‌هاي نه چندان دور پیغو در نواحی شرقی کشورمان حضور پررنگ تری داشت. اما در حال حاضر به دليل خشكسالي و ازبين رفتن زيستگاه‌هاي اين پرنده حضور آن در قسمت‌هاي شرقي ايران نادر است. همچنين اسناد و مدارك نشان مي‌دهند که این پرنده بیشتر در خراسان، بخش‌هایی از افغانستان، پاکستان و نیز هندوستان در طول دوران فرمانروايي ايران در بين اين كشورها نگهداري مي‌شد.

پيغو در بازنامه‌هاي ايران زمين

در بازنامه نسوی که نزدیک به هزار سال قدمت دارد، توصیفات پرنده ای آمده است که با ویژگیهای پیغو مطابقت دارد. این پرنده “عصفو” نامیده شده است که احتمالا بی ارتباط با “عصفور” عربی نیست.  نكته‌ي جالب اين كلمه اين است كه اين کلمه نیز مانند غالب نام‌هایی که برای این پرنده گذاشته مي‌شد با آواز این پرنده شباهت و همخوانی آوایی دارد.

در برخي بازنامه‌ها و منابع فارسی پيغو را همان “باشه” (accipiter bervipes) دانسته اند و نام جداگانه‌ای برای آن ذکر نشده است. در برخي بازنامه‌هاي ديگر پیغو را حتی همردیف قرقی دانسته اند و این دو را از یک جنس و تحت یک نام نوشته‌اند. پیغو هم مثل بسیاری از نام‌های ترکی دیگر که برای پرندگان ذكر شده است، میراث قاجاریه است. حتی بعضی از فرهنگ‌های معاصر برای این نام، مستقیما به بازنامه ناصری که معتبرترین و معروفترین بازنامه فارسی است، استناد مي‌كنند.
عکس‌های این پست را آقایان سعید حیدری سورشجانی و سعید میرسعیدی عزیز عکاسی نموده‌اند.