چهلستون قزوین یکی از شاهکارهای معماری در دوران صفویه در دوره شاه طهماسب اول ست که به بنای کلاه فرنگی در استان و  شهر قزوین نیز مشهور است. این بنا در اواسط قرن 10 در وسط یک باغ بزرگ بنام سعادت آباد احداث شده است. این ساختمان، تنها بنایی است که از کاخ‌های سلطنتی و شهر شاهی شاه طهماسب به عنوان دومين پايتخت صفویان باقی مانده است. در این مقاله سعی شده است علت ساخت این بنا، مشخصات بنای طبقه بنای اول و دوم این عمارت، نقوش، تزئینات و نقاشی‌های داخلی این بنا، تفاوت در نقاشی‌های دوره‌های تاریخی، عمارت چهلستون به عنوان موزه، علت نامگذاری  عمارت چهل ستون قزوین برای این بنا و ساعت بازدید این عمارت پرداخته شود.

قزوین پایتخت دوم ایران در دوران صفویه

مهمترین ويژگي اصلي شهر قزوين در دوره صفویه را می‌توان به حضور شاه صفوی، شاه طهماسب اول اشاره کرد. شهر شاهی ساخته شده توسط این شاه در این شهر شامل خيابان‌ها، ميدان شاه، كاخ‌ها و باغ‌هاى مربوطه بود. شهر قزوین که در دوره صفویه، ۵۷ سال پایتخت ایران بود.

علت ساخت بنای چهلستون قزوین

به دلیل حملات مکرر ترک‌های عثمانی در سال 1505 میلادی، شاه طهماسب اول پایتخت کشور را از تبریز به قزوین منتقل کرد. علت انتخاب شهر قزوین به عنوان پایتخت، هم به دلیل موقعیت جغرافیایی این شهر، آب و هوای آن و هم به دلیل حضور قبلی شاه در این شهر به عنوان تفریح و شکار بود. در همان سال، او زمین‌های زنگی‌آباد را از میرزا شرف جهان یک مقام بلند مرتبه شهر قزوین خریداری کرد تا بنای شاهنشاهی و سلطنتی را در آنجا بسازد. سپس وی دستور داد معماران حرفه‌ای کشور، باغی مربع شکل و همچنین عمارت و کاخ‌های سلطنتی زیبا را در وسط این باغ احداث كنند.

این بنا‌ها در اطراف باغ بسیار بزرگی بنام سعادت‌آباد بود. طول این باغ از خیابان واقع در شمال سبزه میدان کنونی تا حیات نادری و عرض آن نیز از جلو اداره‌ی پست و تلگراف تا دیوار غربی شعبه بانک ملی امتداد داشت. قسمت زیادی از این باغ مزبور در مسیر خیابان‌ها افتاده است. بخش بزرگی هم بنام سبزه میدان به گردشگاه عمومی اختصاص یافته است. کلاه فرنگی شاه طهماسب اول یا كاخ چهلستون امروزي از نظر دبير سياقى (پژوهش‌گر متون کهن پارسی) در دوره صفوى ارشى‌خانه نام داشت. به عقیده استاد تاریخ احسان اشراقی بنای ارشی خانه که در مرکز باغ سعادت‌آباد و در تقاطع دو خیابان اصلی باغ به وجود آمده بود که نشیمنگاه اصلی شاه طهماسب به شمار می‌رفت.

در اغلب منابع صفوی مانند عالم آرای عباسی، نقاوه الاثار، جواهر الاخبار، خلاصه التواریخ به دفعات از عمارت چهلستون یاد شده است. بعضی آن را محل اجرای مراسم تاجگذاری، مجالس عروسی و مراسم پذیرایی از شخصیت‌های خارجی نوشته‌اند. زیباترین قسمت چهلستون تاریخی قزوین، تالار مرکزی واقع در طبقه اول با سقف گنبدی شکل است. کل بنای این سازه از آجر و سنگ ساخته شده است.

مشخصات بنای اول عمارت چهلستون قزوین

بنای دیدنی عمارت چهلستون، با استفاده از نقشه‌ی معمار ترك در یک ساختمان هشت ضلعی در دو طبقه در حدود 500 متر مربع ساخته شده است. این بنا، تنها بخش باز‌مانده از مجموعه‌های سلطنتی است که در هشت هکتار وسعت، دارای چندین کاخ و حدود بیست وسه باغ و گلزار واقع بود. این مجموعه‌، هفت دروازه ورودی داشت که تنها یکی از دروازه‌ها، دروازه عالی قا‌پو باقی مانده است. طبقه اول این عمارت، با پله‌های مارپیچی به قسمت دوم می‌پیوندد. چندین دیوارنگاره که از زیر گچ در طبقه اول بیرون آمده است، بعضی از این تصاویر دوران شاه طهماسب را نشان می‌دهند.

چهلستون در طبقه همکف با یک اتاق مرکزی چهار ضلعی است. این تالار از طریق چهار ایوان، که در هر طرف به باغ‌های اطراف وصل بود. درگذشته این چهار ایوان باز بود. جریان هوای ملایم و مطبوعی از آن عبور می‌کرد. در حال حاضر این ایوان‌ها با پنجره بسته شده است. در ابتدا هر ایوان با سه گذر کوتاه به اتاق مرکزی وصل می‌شد. چهار گوشه بین ایوان‌ها دارای چهار اتاق است که هر کدام نقشه‌ی متفاوت وجود دارد.

در قسمت بیرونی به جای گوشه‌ها، دیوارهای مورب وجود دارد، به گونه‌ای که این طرح یک هشت ضلعی نابرابر است. در قسمت بیرونی سازه هشت ستون عظیم از قسمت‌های فوقانی پشتیبانی می‌کنند که از طریق یک راه پله منتهی به اتاق جنوب‌شرقی می‌شود. از طریق سی و دو پله‌ی تخته چوبی باریک به بالای طبقه دوم می‌رسد. بنای طبقه اول تقریبا از نقاشی پوشیده شده است که متعلق به دوران صفویه و قاجار است.

طراحی طبقه اول و ورودی به گونه‌ای است که امکان تهویه هوای مناسب را در تابستان ممکن می‌سازد. علاوه بر این، سه حوضچه کوچک در جنوب، وسط و شمال سالن طراحی شده است. این حوضچه‌ها به کاهش درجه حرارت داخلی ساختمان کمک می‌کند.

حوض‌های چهل ستون قزوین

دو حوض در شمال و جنوب  این عمارت وجود داشت. که همواره آب از نهرهای پیرامون کلاه فرنگی داخل حوض می‌شد و از نهری که در وسط خیابان جنوبی بود به حیاط نادری می‌رفت.

حوضچه شمالی در طی سال‌ها تخریب شده است. دو حوضچه دیگر نیز بازسازی شده است. حوضچه‌های بازسازی شده کارایی سابق خنک کردن داخل ساختمان را ندارند، زیرا جریان عبور از ساختمان قطع شده است. امکان جاری شدن رطوبت در داخل بنای این عمارت ممکن نیست. نمای بیرونی طبقه اول دارای هشت ستون و هشت اسکله است. تصویر این عمارت، در حوضچه مقابل این عمارت منعکس می‌شود، که بر زیبایی آن می‌افزاید.

طبقه دوم بنای چهلستون قزوین

طبقه اول بنا متعلق به دوران صفوی است، در صورتی که طبقه دوم در دوران قاجار تغییرات بسیاری کرده است. پلان طبقه دوم مربع شکل است. قسمت اصلی طبقه فوقانی شامل یک سالن بزرگ متقاطع است که دارای چهار اتاق گوشه‌ای است. هر کدام یک اتاقک مجاور کوچک دارند. این سالن از طریق پنجره های شیشه‌ای رنگی‌اش نور فراوانی را دریافت می‌کند. پنجره‌ها منظره‌ای از باغ اطراف را نشان می‌دهند. در حالی که اتاق‌های طبقه همکف و ایوان‌ها طاق دارند، تمام اتاق‌های طبقه فوقانی دارای سقف‌های چوبی مسطح است.

نقوش، تزئینات و نقاشی‌های داخلی چهلستون قزوین

نقاشی‌های دیواری طبقه اول چهلستون نشانگر هنر مینیاتوری مکتب قزوین با اعتبار جهانی است. این دیوارها که با نقاشی تزیین شده اند و منحصر به فرد هستند. سه نقاشی با لایه‌های مختلف نشانگر گذشت دوران مختلف تاریخی ایرانی است. سبک این نقاشی‌ها با الهام از تحولات و تغییرات سیاسی گرفته شده است. به گونه‌ای که ظهور سلسله نادر شاه و افشاریه را می‌توان در چهلستون مشاهده کرد. علاوه بر این، ظهور دوران قاجاریه را در لایه سوم نقاشی‌های دیواری این عمارت می‌توان مشاهده کرد که با گذشت زمان محو شده است. طبقه اول با ستون‌های مدور آجری تزئین شده است. در حالی که  طبقه دوم با ستون‌های نازک چوبی قاجاری ساخته شده است. تعداد نقاشی‌های دیواری این بنا مشخص نیست، اما طبق گفته‌های عبدالملک شیرازی و قاضی احمد حقی، این نقاشی‌های دیواری از آب طلا بوده‌اند.

عبدی بیگ شیرازی شاعر و مورخ دوره شاه تهماسب، نقاشی‌های دیواری برون و درونی کاخ چهل‌ستون قزوین را اثر میرزا علی نقاش، مظفرعلی نقاش، علی‌اصغر کاشی، عبدالجبار استرآبادی و رضا عباسی که از ماهرترین استادان زمان خود بوده‌اند دانسته‌است.

اتاق‌ها کوچک در هر طبقه‌ی چهلستون ساخته شده است که دارای پنجره‌های چوبی بسیار زیبا و مشبک رنگی است. این رنگ‌ها در باستان شناسی چهار فصل سال را بیان می‌کنند. سبز نشانه‌ی بهار، قرمز رنگ تابستان، زرد نماد پاییز و آبی رنگ زمستان است. چوبکاری در درها و پنجره‌های مشبک بر با‌شکوه بودن این بنا افزوده است. درهای خاتم‌کاری و کاشی‌کاری از خصوصیات بارز این بنای تاریخی بی‌نظیر است. این سازه، دارای چندین ورودی آجری دارد. قسمت بالای هر ورودی با کاشی‌هایی با طرح گل و بوته، تصاویر ایرانی و سنتی تزیین شده است.

تفاوت در نقاشی‌های دوران‌های تاریخی چهل ستون قزوین

در دوران صفویه نقاشی‌های به کار رفته در چهلستون آبرنگ است. رنگ‌ها، در این دوران ملایم‌تر بودند. در دوران قاجاریه از رنگ‌های گیاهی در رنگ نقاشی‌ها استفاده شده است. این رنگ‌ها برخلاف دوران صفویه، تندتر و بارزتر هستند. نقاشی‌های دوران صفویه مینیاتوری است. هنرمندان در این دوره در ترسیم مناظر عاشقانه بسیار ماهر بودند.  تشخیص مرد یا زن بودن در این نقاشی‌ها، فقط از طریق لباس آنها ممکن است.از طرف دیگر، چهلستون نه تنها با نقاشی و مینیاتور‌ها، بلکه درهای تزیین شده، کاشی‌های منحصر به فرد و شگفت انگیز و اشیای طلایی، در هنگام ورود توجه هر مسافر و گردشگر را به خود جلب می‌کند، تزئین شده است.

در مرمت چهلستون، در دهه‌ی 1970 بقایای نقاشی‌های در طبقه بالا، در قسمت جنوب غربی تالار، نقاشی از یک دختر حرمسرا با پوشیدن لباس اروپایی به سبک قرنهای 16-17 را نشان می‌دهد.

سه کاشی لعاب‌دار دوران صفویه، که هر یک تصویر یک فرشته را دارند که مربوط سازه اصلی بنا است. یکی از این کاشی‌های این بنا را می‌توان در مجموعه موزه قزوین یافت. نمونه دیگر گفته می‌شود، در یک مجموعه خصوصی قرار دارد. سومین کاشی، در مجموعه موزه ویکتوریا و آلبرت در لندن (لوشوی-اشمیتر) قرار دارد. این قطعات تصویری از نوع و کیفیت دکوراسیون سرامیکی بر روی دیوارهای این عمارت در اوایل دوره صفویه را حکایت می‌کند.

نقاشی‌های روی دیوارها و مقرنس‌های سقف در دوران پهلوی به دلیل این که این عمارت به فرمانداری قزوین تبدیل شده بود آسیب زیادی در آن دوران دیده است.

عمارت چهلستون به عنوان موزه

عمارت چهلستون در سال 1955 به عنوان دارایی ملی با شماره 389 در سازمان میراث فرهنگی ایران به ثبت رسیده است. این عمارت در ۱۳۳۷ گنجینه‌ای از اشیاء باستانی و تاریخی و عتیقه‌ها بود. در حال حاضر این بنا مکانی برای نگهداری از آثار گرانبها مانند خوشنویسی، کتاب‌های قدیمی و غیره است. شهر قزوین به دلیل دارا بودن انواع خوشنویسان برجسته کشور، به عنوان پایتخت خوشنویسی ایران شناخته می‌شود. بنابراین، عمارت چهلستون در سال 2001 به عنوان موزه خوشنویسی اختصاص یافته است. در این موزه هنر خوشنویسان برجسته کشور به نمایش گذاشته شده است. در این مجموعه، آثاری از میرعماد سیفی قزوینی، درویش عبدالمجید و بسیاری دیگر از هنرمندان مشهور قزوینی در این موزه نگهداری می‌شود. این آثار در معرض دید عموم قرار می‌گیرد. این عمارت دقیقاً در مرکز شهر قزوین و در میدان آزادی (سبزه میدان) واقع شده است.

علت نامگذاری چهلستون قزوین

بنای تاریخی چهلستون در سلسله صفویه تا پیش از 1300 هجری به كلاه فرنگی شاه طهماسب زمانی که قزوین پایتخت بود، معروف بود. این بنا به دستور محمد باقر سعدالسلطنه، فرماندار قزوین در سال 1306 یا 1312 در دوره قاجاریه بازسازی شده است. در آن زمان چهل ستون نامگذاری شده است. این عمارت،36 ستون دارد. چون 40 عدد کثرت است، از زمان مرمت به بعد در دوران قاجاریه، به آن عمارت 40 ستون می‎‌گویند.

این بنا از نظر دوران و سلسله ساخت با چهلستون اصفهان هم دوره بوده و هر دو به دوران صفویه متعلق است.

ساعت بازدید چهل ستون قزوین

ساعت بازدید چهل ستون از ساعت  9 تا 18 است اما در روزهای جشنواره از ساعت  9 تا 20:30 است. در تعطیلات سالانه و روزهای شهادت این عمارت تعطیل است. نزدیکترین جاذبه‌های توریستی به این بنا، بنای عالی قاپو، عمارت نادری، موزه قزوین و مجموعه باغ صفوی است.

.

دیدنی های قزوین

از جاهای دیدنی قزوین می‌توان کلیسا کانتور، موزه قزوین، سرای سعدالسلطنه، سرای حاج رضا، سرای وزیر، سرای ضرابخانه، دروازه تهران قدیم در قزوین، خانه محصص و حیسنیه امینی ها اشاره کرد.

آب و هوای شهر قزوین

برای سفر در ایران و دیدن جاذبه‌های دیدنی که در آن قرار دارد، یکی از مهم‌ترین مواردی که باید آن را بررسی کرد، شرایط اقلیمی و آب و هوایی مقصد است. در این بخش آب و هوای شهر قزوین آورده شده است. با مراجعه به این بخش می‌توانید از آب وهوای این شهر در لحظه آگاه شوید.

قزوین آب و هوای

لوکیشن دقیق چهلستون قزوین

در بخش‌های بالایی این مقاله به ویژگی‌ها و ساعات بازدید این بنای تاریخی اشاره شده است. در این بخش برای راه‌یابی بهتر، لوکیشن دقیق این بنای تاریخی آورده شده است. با مراجعه به این بخش و با کمک گوشی همراه هوشمندتان تا رسیدن به این عمارت زیبا را مسیریابی کنید.

عکس‌های این پست را سرکار خانم پرستو عطرسائی عزیز ثبت نموده‌اند.