چیلونگری در اردکان هنر دست و صنايع دستي است كه رو به فراموشي گذاشته است. در واقع چیلونگری به معنای آهنگری وسایل ظریف است. در اين محتوا تلاش به معرفي شغل چيلونگر، ابزار و آلات و وسايل لازم براي چیلونگري در اردكان، روش كار در چيلونگرها در اردكان، شلوغ‌ترين فصل كاري چيلونگرها در اردكان، ريشه‌يابي نام چيلونگري، لزوم حفظ چيلونگري در بافت قديمي اردكان و ساير صنايع دستي شهرستان اردكان پرداخته شود.

در يك محتواي جداگانه به طور مفصل در محتواي جداگانه و مفصل به معرفي شهرستان اردكان، پیشینه و قدمت تاریخی، مذهب، زبان، فرهنگ و آداب‌ و رسوم، موقعیت جغرافیایی، آب‌ و هواي اين شهرستان، سوغاتی‌ها، وجه‌ تسمیه نام اردکان، انواع جانوران و پوشش گیاهی پارک ملی سیاه‌کوه اين شهرستان و غذاهای محلی اردکان پرداخته شده است. در اين محتوا هدف معرفي يكي از انواع صنايع دستي اردكان يعني چیلونگري در اردکان است. هنر دستي كه در حال منقرض و خاموش شدن كوره‌ها و صداي پتك در شهرستان اردكان است.

چیلونگر چه كسي است؟

درواقع چیلونگر كسي است كه از آهن آلات كوچك وسايلي مثل زنجیر، انبر، میخ، حلقه‌هاي كوچك، لوله بخاري، قفل و کلید، كاردك، پا چفت، چفت و زره، یراق زین، چاقو، لگام اسب، رکاب، قيچي، نعل‌ساز، قندشكن، كوبه در، گل ميخ، ميخ سر كج، چكش، داس، قندچين، انواع دوك، ميخ طويله، و وسايل آهنین خرد را مي‌سازد یا تعمیر مي‌کند. قفل و كليد‌ها و كوبه‌ها ساخته شده توسط صنعت‌گران اين رشته از آهنگري، داستان آداب و رسوم اين مرز و بوم را نيز بازگو مي‌كنند.

و چیلونگري در واقع شاخه‌ي از آهنگري است كه ساخت ابزارآلات كوچك را شامل مي‌شود. در شهرستان اردكان نيز مثل ساير شهرهاي ايران اين شغل در گذشته از مشاغل مهم و پر درآمد بود. در گذشته شغل اصلي و بيشتر مردمان اردكان كشاورزي بود. كه محصولاتي مثل انار،‌روناس، توت، زردآلو، هلو،گندم، جو و غيره در اين منطقه كاشته مي‌شد.

هنر چیلونگری در اردکان

البته اين محصولات هنوز هم در شهرستان اردكان كشت مي‌شوند. لزوم وسايلي مثل داس، تيشه، تبر، بيل، ساير وسايل مورد نياز براي كشاورزي و دامداري موجب توسعه اين شغل شده بود. علاوه بر صنعت كشاورزي، قرار گرفتن اردكان در مسير جاده ابريشم، موجب شده بود تا بازار اين شهر پر رونق باشد.

همچنين زنجيره‌سازي در اين شهرستان شهرت خاصي داشت. به طوري كه زنجيره‌سازان اردكان براي اين كار، بازار مخصوصي در بازار اردكان داشتند. بسياري از صنعتگران زنجيره ساز و چیلونگری در اردکان در سال 1336 بر اثر وبا در گذشتند. در نتيجه اين صنعت در اين شهرستان رو به افول گذاشت.

در گذشته دور چلنگر فقط به ساخت وسايل ظريف و كاربردي در خانه و ساير مشاغل مثل قپان، قيچي، قند شكن، كليد و قفل و غيره مشغول بود. اما با گذشت زمان ساخت وسايل كشاورزي و ساختماني حجيم مثل كلنگ، بیل، داس، نعل، اره و غيره نيز وارد اين شغل شد.

ابزار و آلات و وسايل لازم براي چیلونگري در اردكان

از ابزار و آلات و وسايل لازم براي چیلونگري به صورت سنتي کوره، چرخ سنگ، چکش‌ها، قیچی آهن بر، سندان و انبر است. اين شغل معمولا بدون شاگرد و به تنهايي انجام مي‌شود.

روش كار در چيلونگرها در اردكان

چیلونگری در اردکان مثل ساير شهرهاي ايران، با ذوب آهن شروع مي‌شود. ذوب فلزات در كوره سنتي كوچك صورت مي‌گيرد كه ماده اصلي سوخت كوره زغال سنگ و نيتروژن است. در شهرستان اردكان سوخت كوره‌ها از ساير شهرهاي ايران مثل مشهد تهيه مي‌شود.

براي چيلونگري ابتدا فلز بریده شده به شکل سازه مذكور را در کوره مي‌گذارند. براي مدتي صبر مي‌كنند تا فلز داغ و نسبتا نرم شود. سپس تکه آهن داغ شده را با انبر مي‌گيرند و با چکش روی آن می‌کوبند.

كوبيدن تا زماني ادامه پيدا مي كند تا آهن شکل وسیله مورد نظر را به خودش بگیرد. البته زماني كه تكه آهن سرد مي‌شود، امكان شكل‌پذيري را ندارد. بارها در كوره گذاشته مي‌شود تا نرم شود و دوباره كوبيده شود. در انتهاي كار، برای محکم تر شدن قطعه مورد نظر آن به صورت داغ و گداخته، در آب سرد قرار می‌نهند. تا به اصطلاح آهن را آبدیده کنند.

شلوغ‌ترين فصل كاري چيلونگرها در اردكان

شلوغ ترين فصل‌ كاري چيلونگرها در اردكان، فصل پسته ته‌كني و فصل زمستان به خاطر فروش لوله بخاري است. در حال حاضر بيشتر كارگاه‌هاي چلنگري در اردكان تعطيل شده است، جز انگشت شمار از آنها، چيزي در اين شهر نمانده است.

ريشه‌يابي نام چيلونگري

درواقع چيلونگري در گويش‌هاي مختلف ايران با نام‌هاي ديگري به نام چلینگر، چولونگر، چیلانگر، چیلینگر، چلونگر و‌ چلنگر نيز نگارش و نيز گفته‌ مي‌شود. چلنگر به معنی آهنگر، زنجیرساز، نعل ساز، نعل بند و قفل ساز آمده است.

به نظر مي‌رسد كه چلنگر از زبان تركي گرفته شده است و همان معني آهنگر است. و يا كسي كه ادوات و آلات آهنی خرد را مي‌سازد، است. در برخي از گويش‌هاي موجود در ايران حرف چ به ش تبديل شده است، در نتيجه چلنگر تبديل به شلنگر شده است.

ز چیلانگرم شعله در جان گرفت / دلم آتش از آب حیوان گرفت.

لزوم حفظ چيلونگري در بافت قديمي اردكان

چيلونگري در اردكان از صنایع دستی بومی و ‌میراث فرهنگی، تاریخی، آداب و رسوم این شهرستان است. چلنگرخانه‌ها يا كارگاه‌هاي چيلونگري در بازار اردکان تا اواخر قاجاریه در كنار مشاغلي مثل زنجیر سازی، منقل‌سازی، جاز دوزی، آهنگری، چرم‌دوزی، قپان سازی از رونق مناسبی برخوردار بودند. اما با آغاز شهرنشيني و تحول در صنايع و تكنولوژي، موجب از رونق افتادن اين مشاغل در طي اين سه قرن شد. به طوري كه صدای پتک چيلونگري در اردكان روز به روز خاموش مي‌شود. و بايستي تدابيري براي اين امر گرفته شود.

حمايت از معدود چلنگرهاي باقي‌مانده در اين شهر، مانع از بين رفتن اين شغل قديمي خواهد شد. برگزاري نمايشگاه براي فروش صنايع دستي ساخته شده توسط چلنگرها و نمايش نحوه ساخت ابزار و آلات كمك به سزايي در حفظ اين شغل باستاني خواهد كرد.

ساير صنايع دستي شهرستان اردكان

علاوه بر چيلونگري در اردكان صنايع دستي مشهور ديگري نيز در اين شهرستان وجود دارد. در واقع صنايع دستي شهرستان اردكان جايگاه بالايي در ايران دارد. معروف‌ترين صنايع دستي اردكان قالي اردكان است كه نه تنها در ايران، بلكه در جهان نيز مشهور است. از لحاظ صادرات فرش يا قالي ايراني، شهرستان اردكان از بزرگ توليد كننده فرش در ايران است. دومين دستباف شهرستان اردكان زيلو است. زيلوهاي اردكان نيز مثل قالي آن مشهور هستند. به خصوص زيلوهايي كه در حاشيه و كنار آن نوشته دارند، معروفيت خاصي دارند.

از ساير صنايع دستي شهرستان اردكان مي‌توان به كرباس‌بافي، چادر شب‌ بافي يا كار بافي، لبافي يا خورجين ‌بافي، سبد بافي و حصير بافي اشاره كرد. از سوغاتي‌هاي مشهور اين شهرستان به حلواي ارده اردكان مي‌توان اشاره كرد.

جاهای دیدنی اردکان

از جاهای دیدنی اردکان می‌توان به مسجد چرخاب، روستای خرانق، بازار چهارسوق، حمام بازار اردکان، خانه تقدیری، مسجد زیرده، باغ ملی اردکان، کوچه آشتی کنان اردکان، فرودگاه انگلیسیها، خانه خاتمی ها، آسیاب دژک، خانه ملک افضلی یا موزه فرش اردکان، حمام سعیدا، مسجد جامع اردکان، برج بازار نو اردکان و زیارتگاه چک چک اشاره کرد.

منابع

• جغرافياي تاريخي اردكان (از سده‌ي هفتم تا چهاردهم هجري قمري). دكتر رمضان زين العابديني، طيبه نيك فر، فصلنامه‌ي علمي ـ پژوهشي مسكويه، سال 6، شماره‌ي 16،بهار 1390
• عکس‌های این محتوا را جناب آقای جسین حائری اردکانی عزیز ثبت نموده‌اند. و سپاس از جناب آقای جناب آقای محمد پورروستایی اردکانی که در تهیه این مطلب ما را یاری کردند.