كبک دري (سرده Tetraogallus) گونه‌ي از خانواده قرقاوليان است که بزرگتر از کبک معمولی است. كبك دري از پرندگان بومی ایران حيات وحش ايران و حیوانات ایران است. در اين تلاش شده است تا به معرفي گونه‌هاي كبك در ايران، مشخصات كبک دري، زيستگاه و پراكنش كبك دري در ايران و جهان، تغذيه‌ي اين پرندگان، رفتار و عادات آنها، آواز و آشيانه اين نوع كبك، توليد و مثل كبك دري، شكارچيان طبيعي كبك دري،كبك دري در پارك هاي ملي ايران و مناطق حفاظت شده، وضعيت حفاظتي و تهديدات آنها، ريشه يابي نام اين پرنده زيبا و معني نام آن، آواز و صدای کبک دری، عکس کبک دری، كبك دري ادبيات ايران و كبک دري نماد استان استان چهارمحال و بختیاری پرداخته شود.
کلیپ مستند کبک دری
گونه هاي كبک در ايران
بيش از چهل و پنج گونه كبك در جهان زندگي مي‌كنند. در جغرافیای وسیع ایران از اين تعداد گونه، گونه‌هاي كبك يا كبك چوكار، جيرفتي، كبك دري، دراج، ، كبك چيل يا كبك خاكستري و يا كبك معمولي، سیاه خروس و تيهو زيستگاه دارند. كبك دري، بزرگترین كبك ایران است. بيشتر كبك‌هاي ايران از نوع كبك چوكار هستند. در محتواي جداگانه به طور مفصل به كبك و انواع آنها و جايگاه آن در تاريخ، تمدن و ادبيات ايران پرداخته شده است.
مشخصات كبک دري
طول بدن كبك دري 58 الي 62 سانتی‌متر است. طول بال‌‌هاي اين پرنده 95 الي 105سانتی‌متر است. وزن كبك دري در حدود ۲۵۰۰ الي ۲۹۰۰ گرم است. اين پرندگان فاقد تغییرات فصلی هستند. بر عكس ساير پرندگان، پرنده‌ي نر كبك دري كمي بزرگ بزرگتر از ماده‌ها است.در پرندگان بالغ روتنه‌ي خاکستری با رگه‌هايي از خال‌های بلوطی در پشت و رگه‌هايي طولی به رنگ خاكستري و رگه‌هاي دارچيني در پهلوها مشاهده مي‌شود.
پرنده كبك دري نوار چشمی پهن سفید و رگه‌هاي خاکستری تیره در دو سوي گردنش دارد. نوار چشمی پهن سفید پرنده‌ي نر در فصل توليد مثل زرد رنگ می‌شود.
در سینه‌ي خاکستری روشن كبك دري خال‌هاي سیاه نيز مشاهده مي‌شود. شاهپرهای اولیه سفید و نوک اين پرها تیره رنگ است. دم در حالت پرواز به رنگ قهوه‌اي ديده مي‌شود. به خاطر داشتن بال‌های کوتاه اين پرندگان نمي‌توانند پرواز بلند مدت داشته باشند و خشك‌زي هستند. نر و ماده كبك‌هاي دري تقريبا هم شكل هم هستند، اما در در پرندگان نر بالغ كبك دري سيخك پا نيز رشد مي‌كند. همچنين پرندگان نر داراي پرهاي رنگين‌تري هستند. كبك‌هاي دري نر و ماده مي توان فقط از فاصله نزديك شناسايي كرد و به تفاوت‌هاي آنها پي‌برد.
فیلم آواز خواندن کبک دری
زيستگاه و پراكنش كبک دري در ايران و جهان
پرندگان كبك دري در ارتفاعات كوهستان‌هاي برفي بين محدودي يك هزار هشتصد تا سه هزار متری زيستگاه دارند. در واقع اين پرندگان به ارتفاعات و زمستان‌هاي سرد سازگاري يافته‌اند. در زمستان سخت و سرد به ارتفاعات پايين‌تر مي‌آيند و دور هم جمع مي‌شوند. همچنين در كوهستان‌های بدون برف دائمی، شیب‌های تند صخره‌ای با پوشش بوته‌ای پراكنده و گياهان اندك، دره‌های كوچك اما عمیق نيز زیستگاه دارند.
كبك دري در كشورهاي تركمنستان، ايران، عراق، افغانستان، ارمنستان، شرق تركيه و گرجستان پراكنش جهاني دارد و جزو پرندگان بومي اين كشورها است.
کبک دری از پرندگان غیر مهاجر است كه در مناطق کوهستانی مرتفع ايران زيست مي‌كند. این گونه در ارتفاعات و كوهستان‌هاي مناطق شمال، شمال غرب و غرب کشورمان پراکنش دارد. در واقع كبك‌هاي دري در سلسله رشته كوه‌هاي زاگرس و البرز زيست مي‌كنند.
تغذيه‌ي كبک دري
كبك دري مثل ساير كبك‌ها، از بذر و برگ، گل و ساقه‌ي گياهان، حبوبات، ميوه و دانه‌ها، ريشه و پياز گياهان تغذيه مي‌كند.
رفتار و عادات كبک دري
پرندگان كبك دري محتاط و خجالتي هستند. در عين حال پر جنب و جوش و فعال نيز هستند. اين پرندگان در گروه‌های كوچك و خانوادگي با هم ديده مي‌شوند. اين پرندگان راه رفتن را به پرواز ترجيح مي‌دهند. اما در مواجه با شكارچي و خطر پرواز می‌كند. نرهاي اين پرندگان در هنگام احساس خطر سوت بلندي را سر مي‌دهند و همديگر را از خطر آگاه مي‌كنند. صبح زود و عصر براي نوشيدن آب در چشمه‌ها ديده مي‌شوند.
آواز و صداي كبک دري
صدای كبك دري كاملا مشخص و آهنگين است. آواز اين پرنده، سوتي بلند شونده و طولانی است. اين پرندگان در زمان احساس خطر، صداي شبيه به چوک چوک را سر مي‌دهند.
آواز کبک دري نام مقامی از مقام‌های موسیقی شرق کشور عزيزمان است. مقام کبک دری برگرفته از آواز سحر انگيز كبك‌هاي دري است.
لانه‌ي كبک دري
لانه‌ي كبک دري در شیب‌های تند در زیر صخره‌ها، در ميان تخته سنگ‌ها و سنگ‌ها و یا در بین توده‌های گياهان و علف به صورت گودي يا كاسه‌ي شكل است. لانه اين پرنده، معمولا با خزه و علف پر مي‌شود.
توليد مثل كبك دري
در فصل توليد مثل كبك‌هاي دري پر سر و صدا هستند. پرندگان نر براي جلب توجه ماده دمشان را به شكل چتري در مي‌آورند. فصل توليد مثل اغلب از فروردین شروع می‌شود اما تخمگذاری در اردیبهشت آغاز مي‌شود. تعداد تخم‌ها بين شش تا ده عدد است. رنگ پوست تخم‌هاي اين پرندگان سبز روشن با لكه‌هاي قهوه‌اي مايل به قرمز و بيضي شكل است.
جوجه‌كشي حدود سي روز طول مي‌كشد. جوجه‌ها در هنگام به دنيا آمدن پوشیده از کرک هستند. هر دو والدين مسئوليت پرورش جوجه‌ها را دارند و تغذيه جوجه‌ها در روزهاي نخست تولد با حشرات به خصوص ملخ صورت مي‌گيرد. پرندگان جوان تا زمان بلوغ در كنار والدين باقي مي‌مانند. استتار جوجه‌ها در طبيعت به دليل همخواني با زنگ محيط اطرافشان به راحتي صورت مي‌گيرد.
شكارچيان طبيعي كبک دري
از شكارچيان طبيعي كبك دري مي‌توان به پرندگان شكاري، عقاب طلایی، روباه، گرگ و گربه‌هاي وحشي اشاره كرد.
كبك دري در پارك هاي ملي ايران و مناطق حفاظت شده
كبك دري در پارك ملي و منطقه حفاظت شده‌ي دنا در شمال شهرستان یاسوج، منطقه حفاظت شده سبزکوه در شهرستان‌هاي بروجن، لردگان و اردل در استان چهارمحال و بختیاری، پارک ملی تنگ صیاد شهرکرد، منطقه حفاظت شده سرانی و قرخود در استان خراسان شمالي، منطقه حفاظت شده دیزمار و ارسباران در استان آذربایجان شرقی، پارك ملي گلستان و غيره زيستگاه دارد.
وضعيت حفاظتي و تهديدات كبک دري
در گذشته كبك‌هاي دري در ايران جمعيت پايدار داشت ولي امروز در خطر انقراض قرار گرفته‌اند. اين پرنده در فهرست پرندگان حمایت شده قرار دارد و ارزش حفاظتی دارند. به دلیل تخریب زیستگاه براي ساخت زير ساخت‌ها به خصوص جاده‌ها، اكتشاف معادن، شکار بي رويه و غیرقانونی به خصوص شكار ماده‌ها در فصل زاد و ولد، چرای بیش از حد دام‌ها در زیستگاه‌هاي اين پرندگان و از بين رفتن تخم‌ها به علت چراي دام‌ها، جستجو براي گياهان دارويي و برنامه‌هاي كوهنوردي در زيستگاه اين پرندگان، جمعیت کبک دری به شدت رو به كاهش گذاشته است. به طوري امكان انقراض اين پرنده‌ي بومي ايران به خصوص در استان چهارمحال و بختیاری وجود دارد.
ريشه يابي نام كبک دري و كبک دري يعني چه؟
نام علمي كبك دري Tetraogallus caspius است و نام انگليسي آن Caspian Snow cock است.
اين پرنده در زبان ترکی ائور کهلیگی، در کردی که وی دهری، در گیلانی كوه كرک، در لری کوگ در نام دارد. هر يك از اين نام‌ها بازگو كننده‌ي زيستگاه اين پرنده يعني كوه را دارد و نشان دهنده وابسته بودن اين كبك به كوه و ارتفاعات است. برخي‌ها به كبك دري، كبك زري نيز مي‌گويند.
در لغت نامه‌ي دهخدا به دليل منسوب بودن به دره‌ي کوه به نام كبك دري شهرت يافته است. برخي‌ها هم بر اين باورند كه به دليل صداي زيباي و خوش آوازي اين پرنده كه مثل زبان پارسي دري است، به آن كبك دري مي‌گويند.
كبك دري ادبيات ايران
كبك دري در شعر شاعران بزرگ پارسي زبان به وفور مشاهده شده است. در ابيات شاعران به خصوصيات رفتاري، ويژگي ظاهري (پرو بال و خطوط بدن)، آواز خواندن، نام آهنگی در موسیقی، راه رفتن و خرامیدن، رقص و صداي قهقهه يا خنده کبک اشاره شده است. در ابيات زير در مورد ويژگي‌هاي گفته شده در مورد كبك دري توجه شده است:
شده بلبله بلبل انجمن / چو کبک دری قهقهه در دهن (نظامي).
گویی بط سپید جامه به صابون زده ست / کبک دری ساق پای در قدح خون زده ست (منوچهري).
تا نیامیزد با زاغ سیه باز سپید / تا نیامیزد با باز خشین کبک دری (فرخي).
چو کردی پنجه‌ي کبک دری تیز / ببردی خنده ٔ کبک دلاویز(نظامي).
جز شکر نعمت نگیرد که شکر / عقاب است و نعمت چو کبک دری ست (ناصر خسرو).
هر زبانی بر تو از دانش دری را برگشاد / تا بهر در می خرامی کش تر از کبک دری(سوزني).
خجل رویی ز رویش مشتری را / چنان کز رفتنش کبک دری را (نظامي).
ترا شکار کند آخر ای نگار امیر / که چشم آهو داری خرام کبک دری (هدايت).
باری به ناز و دلبری گر سوی صحرا بگذری / واله شود كبك دری، طاووس شهپر بركند (سعدي).
فیلم صدای کبک دری
كبک دري نماد استان استان چهارمحال و بختیاری
استان چهارمحال و بختیاری يكي از زیستگاه‌های مهم کبک دری است. كبک دري نماد جانوری استان چهارمحال و بختیاری از سوی سازمان حفاظت محیط زیست انتخاب شده است.كبك دري چهارمحال و بختیاری به خاطر موقعيت كوهستاني در گذشته در اين منطقه زياد بود اما شكار بي‌رويه و قاچاق اين پرنده در اين استان، جمعيت آن را رو به كاهش داده است. به طوري كه خطر انقراض اين پرنده‌ي خوش قامت كوهستان در استان چهارمحال و بختیاری به صدا در آمده است.
نحوه‌ي شكار اين پرندگان در گذشته در استان چهارمحال و بختیاری رسم خودش را داشت. در اين استان پرندگان نابالغ و ماده شكار نمي‌شد. پرندگان نر پير كه در كنار قوچ و ميش و بز كوهي يا پازن زيست مي‌كردند، شكار مي‌شدند.
كبك دري چهارمحال و بختیاری، با نام کوگ در است. اين نام در شعرها و داستان‌هاي فولکلور مردمان و قوم بختیاری به وفور به چشم مي‌خورد. همچنين در صنايع دستي از جمله فرش خشتي چهارمحال و بختیاری – فرشي با طرحي از ترکیب ردیف‌های افقی و عمودی با قاب‌های مربع شکل است كه قديمي‌ترين طرح فرش ايران است- نقش پرندگان به ويژه كبك جايگاه ويژه‌ي دارد.
اشعار و ضرب المثل های محلی در مورد کبک دری
تمتم بوی چویل شر شر برفو / غلغل کوگ درون نی هله کنم خو. (بومي گندم، آب شدن برف‌ها و خنده كبك دري نمي‌گذارد بخوابيم).
در فرهنگ فولکلور مردم و قوم بختیاری كشتن اين نوع كبك يعني كبك دري شگون ندارد و شكارچي اين حيوان تاوان سختي را پس خواهد داد.
کوگ در، تیر به تو وندوم / دام بِره، بووم بره، بیچاره مندوم (به کبک دري تیراندازی کردم، پدر و مادرم مردند و من بیچاره شدم).
منابع
- کتاب اطلس پرندگان ایران، محمد کابلی، منصور علی آبادیان، محمد توحیدی فر، علیرضا هاشمی، سید بابک موسوی، کیس روزلار
- مدلسازی زیستگاه مطلوب کبک دری (Tetraogallus caspius ) به عنوان یک گونه‌ي شاخص مناطق مرتفع کوهستانی، محمدرضا اشرف زاده ،علیرضا نظریان، محیط زیست طبیعی، مجله منابع طبیعی ایران، دوره 70،شماره 4،زمستان 1396، صفحات 745- 756
- حیوانات در آثار سعدی، دکتر احمد ذاكري، فائزه جماران، فصلنامه‌ي تخصصي زبان و ادبيات فارسي
- نقشمایه پرنده در فرش طرح خشتی چهارمحال و بختیاری، ندا فخر، دکتر امیرحسین چیت سازیان، دکتر الیاس صفاران، گلجام، فصلنامه علمی پژوهشی، انجمن علمی فرش ایران، شماره 21 ، بهار 1391
- عکس‌ها و کلیپ‌های این مطلب را جناب آقای حسن مقیمی، جناب آقای بهراد گالشی، جناب آقای ابوالفضل رهبری زاده، جناب آقای علی شکرالهی و جناب آقای سجاد زارعیان عزیز ثبت نموده‌اند.
امتیاز شما به این صفحه:
کبک دری
کبک دری از حیوانت بومی ایران و کمی بزرگتر از کبک است. در مطلب بالا به معرفی، پراکنش، آواز، تغذیه كبك دری، لانه و تولید مثل کبک دری پرداختیم.
