کبک

كبك از پرندگان زیبای خشکی زی، با اندازه متوسط است، که نوع وحشی آنها در مناطق کوهستانی یافت می‌شود. کبک در چرخه حیوانات ایران نقش بسزایی دارد. اين پرندگان به خانواده‌ي قرقاول (Phasianidae) تعلق دارند. در این مقاله به مشخصات ظاهري، زيستگاه، پراكنش جهاني، تولیدمثل و ويژگي تخم آنها، رژيم غذايي، صدا و آواز کبک،‌ عادات و رفتار آنها، انواع گونه‌هاي كبك موجود در ايران همچون کبک دری، نقش آنها در طبيعت و تهديدات اين پرندگان در حیات وحش ایران پرداخته شده است. همچنين در اين مقاله به باورهاي مردم در مورد اين پرنده، ريشه‌يابي نام و انواع نام فارسي اين پرنده، حضور آن در ادبيات ايران، نقش آن در گليم جيرفت و سفالينه‌ها، شكار اين پرنده نیز پرداخته شده است.

كبك، پرنده‌ي زيباي كوهستان و دشت‌هاي ايران

در سراسر دنیا گونه‌های متعددی از کبک وجود دارد که معروف ترین آنها عبارتند از: کبک چوکار (Alectoris Chukar)، کبک صخره‌ای (Alectoris graeca) و کبک پا قرمز اروپایی (Alectoris rufa) است.گونه‌های‌ موجود در کشور ايران بیشتر از نوع چوکار (Chukar) می‌باشند.

مشخصات ظاهري كبك

كبك‌ها گونه‌هاي مختلفي دارند. با توجه به نژاد و گونه‌ي اين پرندگان مشخصات فيزيكي آنها متغير است. بیشتر رنگ پرهاي اين پرندگان قهوه‌ای، خاکی‌رنگ، خاکستری و سفید است. اين رنگ‌ها به آنها امكان استتار در طبيعت را مي‌دهند. به طوري كه ديدن آنها در طبيعت دشوار است.

اين پرندگان دارای پاهای کوتاه هستند و دم کوتاه و سر کوچک و بدون کاکل دارند. منقار اين پرندگان کوتاه و ضخیم است. ميانگين طول اندازه بال آنها بسته به نژادشان 22 الي 40 سانتیمتر است. طول ارتفاع آنها حدود ۳۰ سانتیمتر است. ميانگين وزن آنها نيز از 300 الي 550 گرم است.

كبك‌هاي نر معمولا وزنشان بیشتر از ماده‌ها است. وزن آنها به 700 گرم نيز مي‌رسد. اما تقريبا به يك اندازه به نظر مي‌رسند. معمولا رنگ پرهاي نرها زیباتر است و روی سینه آنها لکه‌هاي قهوه‌اي رنگ دیده می‌شود. در پشت پای کبک ماده و نر یک برآمدی بنام سیخک وجود دارد که در جنس نر این برآمدگی بزرگتر است.

زيستگاه كبك

معمولاً این پرنده زیبا در مكان‌هاي بدون درخت و به اصطلاح روباز و بیشتر در کوهسارها زندگی می‌کند. اين پرندگان خيلي كم روی شاخه‌هاي درخت‌ها مي‌روند. همچنین در مناطقی نظير چراگاه‌ها، حاشیه‌های تالاب‌ها، اراضی بایر و تپه‌های شنی نیز زيستگاه دارند.

پراکنش جهانی کبک‌

کبک‌ها پرندگان بومی و غیر مهاجر در سراسر جهان قدیم هستند، در بسیاری از کوهپایه‌ها، دامنه‌ها و دشت‌های وسیعی از جهان نظیر خاورمیانه، آسیای مرکزی، شرق اروپا، بخش‌هایی از آفریقا، شبه قاره هند پراکنش جهاني دارند. در ساير كشورهاي جهان به صورت غير بومي براي استفاده از گوشت و تخم‌مرغ آنها پرورش داده مي‌شوند.

در برخي از كشورهايي كه اين پرنده بومي است، به دليل هيبريداسيون پرورش آنها ممنوع است، اما در ايران پرورش آنها نيز صورت مي‌گيرد.

تولیدمثل کبک

جفتگیری این پرندگان در اواخر اسفند و فروردین صورت می‌گیرد. البته با توجه به مناطق جغرافيايي سردسير ايران فصل جفتگيري ممكن است در ماه‌هاي خرداد و اوايل تير نيز رخ دهد. اين پرندگان بسته به شرايط محيطي ساكن در آن يک مرتبه در سال توليدمثل مي‌کنند. در مطلب کبک در بهار می‌توانید عکس‌های کبک در بهار را مشاهده نمایید.

معمولا فصل جفتگیری این پرندگان پر سرو صدا است. جنس نر برای جلب توجه جنس ماده دم خود را به حالت چتر باز کرده در حالی که اندکی بال‌هایش را روي آن انداخته است جلوی ماده حرکت و خودنمايي می‌کند. رقص کبک‌های نر نوعی مبارزه، برای تصاحب کبک‌های ماده است.

پس از جفتگیری نر و ماده با هم زندگی می‌کنند. در شرایط طبیعی از اوایل اردیبهشت تا اواخر تیر تخمگذاری رخ مي‌دهد. محل تخم گذاری یا لانه کبک معمولا توسط پرنده ماده درست می‌شود. با توجه به شرایط جغرافیایی منطقه زیست این پرندگان، معمولا با ایجاد چاله‌ای در خاک توسط پرنده ماده یا حتی روی بوته های پرچین، لابه‌لای صخره‌ها و سنگ‌ها لانه ساخته مي‌شود. کف آن معمولا با استفاده از برگ پوشانده مي‌شود.

در آن بین 6 تا 20 (بسته به گونه آنها) تخمگذاری صورت مي‌گيرد. پس از سه هفته( ۲۶-۲۴ روز)، جوجه‌کشی آغاز مي‌شود. 3 ماه طول می‌کشد تا جوجه‌ها بزرگ شوند. این پرندگان در سن 3 ماهگی به بلوغ می‌رسند. در هفت ماهگی قدرت تولید مثل را دارند.

ويژگي تخم‌هاي كبك

رنگ تخم‌ها بسته به گونه آنها، معمولا قهوه ای زیتونی، سفيد با لكه‌ي قهوه‌اي و رنگ سفید مایل به زرد است. شکل ظاهری تخم، بیضوی، دوکی شکل و نوک تیز است. وزن تخم‌ها از ۱۶ تا ۲۵ گرم تغییر می كند و به طور ميانگين ۲۱ گرم است. متوسط طول تخمها ۴۲ میلیمتر و عرض آنها حدود ۳۱ میلیمتر است. ضخامت پوسته تخم کبک حدود ۰.۲۲۸ میلیمتر و ضخامت غشای داخلی ۰.۰۴۷ میلیمتر است.

رژیم غذایی کبک

كبك‌ها ساقه‌های سبز گیاهان را برای خوردن ترجیح می‌دهند. اما از حشرات مانند ملخ، سنجاقک و کرم‌ها، دانه‌ها، میوه‌های ريز مثل انگور، غلات، علفها، برگ درختان و هر چیز قابل خوردن دیگر نیز تغذیه می‌کنند.

صدا و آواز کبک

 صدای این پرنده بسیار مشخص و فریاد مانند، با سوت بلند شونده است. هنگام احساس خطر صدایی شبیه چوک چوک چوک chok-chok-chok را آواز سر مي‌دهد.

رفتار و عادات كبك

کبک‌ها پرندگاني هستند كه دويدن را به پرواز ترجيح مي‌دهند. پرواز اين نوع پرندگان معمولا در هنگام احساس خطر صورت مي‌گيرد و پرواز شامل مسافت‌های کوتاه است. در هنگام صبح و بعد از ظهر آنها در روی زمین مشغول خوردن حشرات و گياهان هستند. در هنگام خشکسالی و کمبود غذا توليدمثل ممکن است محدود به چند پرنده شود. نرها از ماده‎ها در مقابل نرهاي ديگر محافظت مي‌کنند.

اکثرا گروه کبک‌ها یک زوج نر و ماده (زندگي خانوادگي) هستند كه با هم زندگی می‌کنند. اما در برخی از گونه‌ها مانند کبک خاکستری در گروه های 15-20 تایی نيز دیده می‌شوند. بزرگترين گروه‌هاي اين پرندگان را مي‌توان در چشمه‌ها ديد. گروه‌هاي بزرگتر ديگر در زمستان نيز تشکيل مي‌شوند.

انواع گونه هاي كبك موجود در ايران

شش نوع خانواده كبك در ایران زيستگاه دارند که جنس‌های این خانواده در ایران شامل جنس کبک‌های Genus tetraogallus می‌باشد. اين گونه‌ها عبارتند از:

1- کبک دری

کبک دری پرنده‌ی بومی ایران در منطقه وسیعی از دامنه‌های رشته کوه البرز در شمال ایران، در مناطقی از استان چهارمحال و بختیاری، در شهرستان‌های اردل و فارسان و لردگان، در منطقه‌ي حفاظت شده تنگ صیاد در نزدیکی شهرکرد، در استان کهگیلویه و بویراحمد کوه و دنا، در استان خراسان شمالی در منطقه‌ي حفاظت شده سرانی و قرخود و در استان آذربایجان شرقی منطقه حفاظت شده دیزمار ارسباران به صورت پراکنده زیستگاه دارند.

اين پرنده به شدت در آستانه انقراض قرار گرفته است. کبک دری به عنوان نماد استان چهارمحال و بختیاری توسط سازمان حفاظت محیط زیست انتخاب شده است.

اين نوع كبك جثه‌ای بسیار بزرگي نسبت به گونه‌هاي ديگر دارد.‌ رنگ آنها خاکستری با رگه‌هاي سفید و نخودی است. سطح سینه در هر دو جنس پوشیده از پرهای نخودی با خال‌های قهوه‌ای‌رنگ است. در پهلوهاي آنها، رگه‌های طولی پهن به رنگ دارچینی دیده می‌شود که لابلای آن‌ها خاکستری رنگ است. این پرنده بسیار خجالتی و محتاط بوده و نزدیک شدن به آن بسیار دشوار است. با احساس خطر بیشتر، به سرعت به بالای کوهستان پرواز می‌کند.

2- كبك تيهو يا كبك شني

تیهو از پرندگان بومی ایران است. اندازه آنها 23 تا 25 سانتي‌متر است. این گونه نسبت به کبک‌های دیگر كوچك است. پرنده نر سطح پشتي قهوي مايل به خاكي با خطوط ريز موجدار خاكستري دارد. سطح شكمي این گونه به طور كلي قهوه‌اي مايل به صورتي كمرنگ است.

در پهلوها در حدود شش الي هفت نوار خيلي پهن به رنگ دارچيني پررنگ و سفيد وجود دارد. کبک شنی بیشتر در مناطق کوهستانی و دشت‌ها دیده مي‌شود. رنگ پاهاي آنها زرد و رنگ منقارشان قرمز مایل به زرد يا نارنجی رنگ است.

3- كبك چوكار

ويژگي ظاهري كبك چوكار، آن را از ساير اين نوع پرندگان جدا مي‌كند. اين ويژگي يک خط سياه است كه از قسمت جلوي سر آغاز شده و پس از عبور از چشم‌ها و گردن در قسمت بالاي سينه تمام می‌شود.

منقار و پاهای اين نوع کبک‌ها قرمز رنگ است و پهلوهای آنها راه راه است. پرهاي بدن آنها تقریباً خاکستری مایل به قهوه‌ای با خطوط سیاه بلوطی و نخودی در پهلوها است. اين كبك، حيوان بومي ايران است و در بيشتر مناطق ايران يافت مي‌شود.

4- کبک خاکستری یا چیل

اين كبك در ايران چيل نام دارد. کبک خاکستری، با وجود اينكه حیوان بومی ایران است، اما در معرض انقراض قرار گرفته است. این گونه 28-32 سانتیمتر طول دارد. وزن آنها بین 300 تا 400 گرم است. اين نوع كبك‌ها در گروه های 15 الی 20 تایی زندگی می‌کند.

این گونه یکی از معروفترین نژاد‌های کبک است که با نام‌های نژاد مجاری و یا حتی نژاد هون نیز معرفی می‌شود. اين پرنده بیشتر در اطراف تالاب‌ها و تپه‌هاي شنی زيستگاه دارد. ويژگي شاخص شناسايي آنها بر اساس پیشانی و گلوی نارنجی بلوطی، سینه خاکستری و لکه‌هاي نعل مانند به رنگ قهوه‌ای تیره در زیر تنه و نیز نوارهای پهن بلوطی عرضی در پهلوها است. نر و ماده اين گونه شبيه به هم هستند.

پرهای بیرونی دم آنها، نارنجی قهوه‌ای است. اين گونه در ارسباران (منطقه کوهستانی وسیع، در شمال استان آذربایجان شرقی) بیشتر دیده می‌شود. این پرنده با بدنی گرد و فربه از تیهو اندکی بزرگتر، اما از کبک چوکار و دراج کوچکتر است.

هنگام پرواز اين نوع كبك، خال‌های قهوه‌ای خاکستری رنگی روی بال‌ها و زیرتنه‌‌ي آنها دیده می‌شود که در تضاد با رنگ خاکستری گلو و پرهاي بلوطی سر قرار دارد. پرهای بیرونی دم نارنجی قهوه‌ای است. اين پرنده هنگام راه‌رفتن قوز کرده و به محض احساسی خطر فوراً خود را جمع مي‌كند و در حالی که سرش را بالا گرفته و آماده‌ی پرواز است، به سرعت می‌دود.

5- كبك دراج

از ويژگي‌هاي اين نوع نر كبك مي‌توان به پرهاي سياه با لكه‌هاي سفيد طولي اشاره كرد. اين گونه داراي طوقي با پرهاي بلوطي رنگ در گردن است. اين طوق بلوطی رنگ گردن اين پرنده را از ناحیه سر و سینه جدا می‌كند. در ايران جمعيت اين پرنده رو به انقراض قرار گرفته است. در پرنده‌ی نر اين نوع كبك، سر، سینه و شکم سیاه است. لكه‌هاي سفيد در قسمت‌هاي سياه رو تنه و پهلوها نمايان است.

پوش پرهای گوش و گونه سفید رنگ است. رنگ زیر تنه و زیر دم بلوطی و پشت بدن قهوه‌اي با رگه‌های طلایی است روی دم آنها رگه‌های سیاه و سفيد نزديك به‌هم دیده می‌شود. سيخك پاي پرنده‌ی ماده اندكي كوچكتر از نر است. رنگ ماده‌ها، قهوه‌ای با سرکم ‌رنگ‌تر و لکه‌های کمان مانند سفید و سیاه است. خط چشمی باریک سیاه، لکه‌ي بلوطی ‌رنگ در پس گردن و در چانه و گلو لكه‌ي نخودی رنگ ديده مي‌شود.

اين پرنده در سيستان پور نام دارد. کبک دراج در ایران در تالاب میانکاله در مازندران، دشت ترکمن صحرا در گلستان، دشت مغان ارسباران، پارک ملی خبر، پناهگاه حیات وحش مهروییه، مناطق حفاظت شده دز و کرخه یافت می‌شود.

6- كبك جيرفتي

كبك جيرفتي 30 سانتی‌متر طول دارد. رنگ اين پرنده قهوه‌ای است. رنگ قهوه‌ای روي گردن و سطح شکمی اين پرنده، روشن‌تر است. نر و ماده شبيه به هم هستند. رنگ زمينه روي بال و پشت آنها به‌ ر‌نگ بلوطي است كه خطوط موجي شكل سفيد آن با خطوط نازكتر قطع شده و حالت صلیب مانند را تشكيل داده است. پیشانی و نوار بالای چشم بلوطی رنگ است. اما فاقد لکه‌ی بلوطی پشت گردن شبیه دراج ماده است.

 زیرتنه كبك جيرفتي قهوه‌ای خاکستری با رگه‌های عرضی سیاه و قهوه‌ای است و پاهاي آنها، قرمز بلوطی است. در نواحي زيستگاهي خود در مناطق جنوبی کشور نسبتاً فراوان است. این پرنده در زمره‌ی پرندگان حمایت شده قرار گرفته است و شكار بي‌رويه اين نوع پرنده آن را در معرض خطر انقراض قرار داده است.

نقش كبك در طبيعت

یکی از راه‌های طبیعی موثر در مبارزه با آفات گیاهان از جمله آفات خطرناک مزارع غلات مثل سن گندم، كبك‌ها هستند. شکار بی‌رویه پرندگانی مانند کبک منجر به کاهش شدید جمعیت دشمنان طبیعی این آفت خطرناک گندم و جو شده است. اگر جمعیت قابل توجهی از کبک در زیستگاه طبيعي‌شان وجود داشته باشد، آفات غلات به تعادل خواهد رسید.

و اين امر موجب مي‌شود همه ساله از آلودگی مزارع، خسارات جبران‌ ناپذیر و مصرف سموم شیمیایی در مزارع كاهش يابد. کبک شکار حیوانات و پرندگان شکاری زیادی همچون کاراکال است.

تهدیدات کبک‌ها

به دلیل افزایش استفاده از علف کش‌ها و آلودگی‌های انگلی تعداد کبک‌ها به شدت در پراکنش جهاني آنها کاهش یافته است. شکار بی‌رویه در ایران، این حیوان بومی ایران را در آستانه‌ی انقراض قرار داده است.

در حالی که این پرندگان، در گذشته ی ایران بیشمار بودند. برای همین طبق آخرین مصوبه شورای‌عالی حفاظت محیط زیست، شکار کبک دری ممنوع است. علاوه بر شكار بي‌رويه اين پرنده، شكار ناشيانه آن و شكار ماده‌ها در فصل توليد مثل و پرورش این پرنده موجب ازبين رفتن جوجه‌ها نيز مي‌شود.

همچنين تغییر و یا آسیب به زیستگاه این پرندگان مانند راهسازی در داخل مناطق کوهستانی و ساخت وساز بي‌رويه، ورود دام به زیستگاه آنها و افزایش جمعیت کلاغ زاغی، شکار جوجه‌های کبک دری و یا از بین بردن تخم‌ها توسط این زاغ‌ها، نيز از عوامل ديگر كاهش كبك‌ها در ايران است. شغال یکی از شکارچیان طبیعی این پرنده است.

باورهاي مردم در مورد كبك

علی‌رغم این که کبک بیشتر به دلیل کیفیت فرآورده‌های حاصل از گوشت و تخم آن مورد توجه است، در برخی نقاط ایران به دلیل رواج خرافات برای دفع سحر و جادو نيز استفاده می‌شود. در باورهای مردم ايران، خوردن گوشت کبک شفا دهنده و درمان کننده امراض زیادی است.

ريشه يابي نام كبك

در سانسکریت کَپی به معنی رنگ قهوه‌ای آمده است. این كلمه شايد ریشه نام کبک باشد. همچنين در سانسکریت کپوته به معنی متعلق به کبوتر، رنگ کبوتر و پرنده است.

نامهاي فارسي ديگر كبك

در لهجه های مختلف فارسی به كبك ها، خاسه‌کو،كوگو، زرج، ژرژ، کو و کوک نيز می‌گویند.

كبك در ادبيات جهان و فارسي

در ادبيات فارسي خرامیدن و نازیدن، دل رحم و صلح پذير بودن، قهقهه و خنده‌هاي كبك و سر زير برف بردن شهرت فراواني دارد. حضور فراوان آن در شعرهاي شاعران فارسي‌گو در دوره‌هاي مختلف زماني، حاكي از آن است كه اين پرنده، حيوان بومي ايران بوده و گستردگي جغرافيايي وسيعي در ايران داشته است.

باری به ناز و دلبری گر سوی صحرا بگذري / واله شود کبک دری، طاووس شهپر بر کند (سعدي)

هزار کبک ندارد دل یکی شاهین/ هزار بنده ندارد دل خداوندی (بلخی)

دیدی آن قهقهه کبک خرامان حافظ /که ز سرپنجه شاهین قضا غافل بود (حافظ)

در شمايل نگاري هند، کبک کنايه از چشمان زيبا است. در ابيات جهان، راه رفتن مانند کبک با راه رفتن زني مغرور و رعنا مقايسه مي‌شود. خوردن گوشت کبک، به نوشيدن معجون عشق تشبيه شده است. سنت مسيحي کبک را نماد وسوسه و خسران مي‌داند و آن را تجسد شيطان به شمار مي‌آورد در اساطير يونان، کبک پرنده‌ی خبيثي معرفي شده است.

همچنين كبك چوكار در دانشنامه فارسی قرن هفدهم به طور كامل توصيف شده است. كبك به دليل فراواني آن در ايران قديم، راه رفتن آن، آواز خوش آن به شنگول و شاد بودن و آرام بودن آن در مثل‌هاي ايراني آمده است:

• کلاغ خواست راه‌رفتن کبک را بیاموزد، راه ‌رفتن خودش را هم فراموش کرد.
• کبکش می‌خواند.
• کبکش خروس می‌خواند.
• مثل کبک سر را زیر برف کردن.

نقوش كبك در گليم كرمان

کبک در اصطلاح محلي كرمان به کُوگ يا كوگو معروف است. نقش اين پرنده، گاهی در حاشیه و گاهی در متن گليم‌هاي كرمان بخصوص گليم جيرفت دیده می‌شود. علاوه بر نقش تصوير اين پرنده، چشم كبك نيز با نقش بسيار كوچك در حاشيه‌ي گليم‌ها و در نوارهاي افقي گليم‌هاي راه راه نيز ديده مي‌شود.

اين نقش چشم به گل شش پر شباهت دارد و در برخي از دست بافته‌ها با رنگ قرمز بافته مي‌شود. تا كاملا شبيه چشم كبك شود. كبك به دليل فراواني در منطقه جيرفت به راحتي به دام شكارچيان مي‌افتد. به دليل خوردن گوشت، تخم و پرهای آن در معیشت افراد ساكن اين مناطق مهم است. براي همين نقوش آن در گليم‌ها خودنمايي مي‌كند. برخي نظريه‌ها مي‌گويند كبك نماد حاصلخيزي و باروري در نقوش فرش و گليم‌‌ها است.

كبك در روي ظروف سفالينه باستاني ايران

كبك به سبب ويژگي‌هايي كه دارد، تصوير آن در ظروف سفالينه تا حدودی قابل شناسايي در بين ساير پرندگان موجود بر ظروف است. همینطور كبك به صورت رنگ نخودي در ظروف سفالينه يافت شده است.

شکار کبک در ایران

شکار کبک، قبل از اسلام توسط شاهزادگان، امرا، سپاهیان و حتی شکارچیان معمولی رایج و متداول بوده‌ است. معمولاً گونه‌های کبک دری و کبک سی سی و کبک شنی از رایج‌ترین گونه‌های کبک‌ها در ایران بود. بعد از ظهور اسلام نیز بسیاری از پادشاهان سلسله‌های سامانیان، غزنویان، سلجوقیان و خوارزمشاهیان همانند شاهان گذشته علاقه زیادی به صید و شکار از خود نشان می‌دادند.

در سرزمین باستانی بدخشان که جزو قلمرو فرهنگی ایران محسوب می‌شد، کبک نماد و سمبل فرارسیدن نوروز می‌باشد. در بین آثار باستانی یافت شده در گورهای کوشانی‌ها در بدخشان تاجیکستان، مهری یافت شده که بر روی آن نقش یک کبک که شاخه گندم بر منقار دارد دیده می‌شود.

با انتشار فرهنگ ایرانی در میان اعراب در دوران خلفای عباسی، بسیاری از خلفای خاندان عباسی نیز به آداب و رسوم درباری شاهان ایرانی علاقمند شده و مانند آنان عازم صید و شکار می‌شدند.

امروزه نيز شکار اين پرنده، به دلیل خواص گوشت آن قوت زیادی گرفته است. در نتیجه شکار آن در بسیاری از استان‌های کشور رایج و متداول است. فصل شکار کبک در ایران در اواسط تیرماه می‌باشد. تقریباً در اواسط تیرماه جوجه‌های کبک به سن سه ماهگی رسیده است. آنها می‌توانند جدا از پدر و مادر به زندگی خود ادامه دهند.

استان کردستان یکی از استان‌های کبک خیز کشور است. که شکار کبک در آن بسیار رایج و متداول است. در ایران برای شکار کبک دو روش وجود دارد. یکی از روش‌ها استفاده از تفنگ و دیگری در شب، با استفاده از چراغ و تور است. اگر نور چراغ در چشم کبک‌ها بیفتد، دیگر نمی‌توانند تکان بخورند و فرار کنند.

عکس‌های زیبای این پست را جناب آقای حسن مقیمی عزیز ثبت نموده‌اند.