کنیسه حییم یکی از آثار تاریخی ایران است که از اولین کلیمیان ساکن شهر تهران به یادگار مانده است. کنیسه حیم تهران اولین عبادتگاه یهودیان تهران از کنیسه های ایران خارج از محله یهودی‌ها است. پس از نقل مکان یهودیان به نقاط مختلف شهر تهران، دیگر کنیسه های تهران یکی پس از دیگری احداث شدند. بازدید از کنیسه های تهران مانند دیگر عبادتگاه‌های مذاهب مختلف، شرایط خاص خود را دارد. اغلب این اماکن مذهبی از حضور بازدیدکنندگان هنگام برگزاری مراسم دعا و نیایش ممانعت می‌کنند. فرق کلیسا و کنیسه در این مورد خاص شاید تنها در زمان برگزاری مراسم دعا باشد. ما در این مطلب ابتدا اطلاعاتی در مورد تاریخچه حضور یهودیان در تهران و معماری کنیسه های تهران ارائه می‌کنیم. پس از آن به معرفی کنیسه حیم و شرایط بازدید از کنیسه حیم می‌پردازیم. در انتها نیز معرفی کوتاهی از دیگر کنیسه های تهران خواهیم داشت.

تاریخچه کلیمیان ایران

بررسی تاریخچه سکونت کلیمیان در ایران نشان می‌دهد یکی از اولین گروه‌های کلیمی ایران در شهر تهران ساکن شدند. منطقه عودلاجان در ارگ قدیم تهران اولین محله سکونت کلیمیان بوده است. این افراد در حوالی خیابان سیروس و نزدیکی بیمارستان سپیر ساکن بودند. گفته می‌شود در آن دوران هیچ‌یک از افراد کلیمی، خارج از این محدوده ساکن نمی‌شدند. این افراد همانند دیگر اقشار مذهبی همواره به دنبال مکانی برای عبادت خود بودند. عبادتگاه کلیمیان “کنیسه” یا “کنیسا” نام دارد.

فرق کلیسا و کنیسه چیست؟

در اماکن مذهبی فرق کلیسا و کنیسه تفاوت دو مذهب با اداب و رسوم متفاوت است. کلیسا عبادتگاه مسیحیان و کنیسه عبادتگاه یهودیان است. به تبع تفاوت در باورها و آیین‌های مذهبی مسیحیت و یهودیت، معماری عبادتگاه آنها نیز تفاوت دارد. مهمترین تفاوت کلیسا و کنیسه باور مردمانی است که برای عبادت به این اماکن مراجعه می‌کنند. وگرنه از لحاظ مفهومی ماهیت کلیسا و کنیسه و حتی مسجد یکسان است و هر سه مکانی برای عبادت محسوب می‌شوند.

تاریخچه کنیسه حییم

کنیسه حیم که به صورت “حیّم”، “حییم” و “حئیم” نیز خوانده می‌شود یادگاری از دوران قاجار است. آنطور که شواهد تاریخی نشان می‌دهد این بنا در فاصله سال‌های 1290-1285 هجری شمسی احداث شده است. دو نفر از افراد سرشناس کلیمی به نام‌های اسحاق مردخای(اسحق مرادف) و اسحق صدق، بنای این عبادتگاه را احداث کردند. این افراد که از تجار و بازرگانان بودند پس از سفر به اروپا و مشاهده امکانات کلیمیان تصمیم گرفتند از محدوده یهودیان در منطقه عودلاجان خارج شوند. آنها زمینی به وسعت 1000 متر مربع در خیابان سی تیر خریداری کردند. پس از این اقدام دیگر یهودیان نیز به تدریج به خیابان‌های حافظ، شیخ هادی و میدان حسن آباد تهران نقل مکان کردند.

ساخت کنیسه حیم

اولین اقدام برای ساخت کنیسه حیم خرید زمین بود که در سال 1291 هجری شمسی انجام شد. پس از آن بانیان این امر تلاش کردند با جمع‌آوری کمک‌های مردمی ساخت بنا را آغاز کنند. در مرحله اول تنها مبلغ لازم برای دیوارکشی دور زمین جمع‌آوری شد. اولین ساختمان کنیسا تنها اتاقی به وسعت 28 متر بود. اما پس از دعوت از کلیمیان برای انجام فرائض مذهبی (تفیلا) محدودیت فضا برای همگان مشخص شد. لذا در سال 1292 هجری شمسی آن اتاق کوچک تخریب شد و ساخت بنای فعلی این عبادتگاه آغاز شد. استاد عزیز الله بنایان، تنها مهندس کلیمی آن دوران، ساخت کنیسا را بر عهده گرفت. یکی از افراد سرشناس کلیمی به نام حاج بنیامین اصیل مازندرانی نیز در تأمین هزینه ساخت بنا اقدامات بسیار مؤثری انجام داد.

وجه تسمیه حییم

این عبادتگاه در ابتدا به نام کنیسه حسن آباد معروف شده بود. نام “حئیم” در حدود 50 سال قبل به این بنا اختصاص یافت. بر خلاف تصور عموم حییم یا حیم نام شخص خاصی نیست. ظاهراً این نام به دلیل استفاده فراوان از این بنا انتخاب شده است. زیرا در زبان عبری کلمه “حئیم” به معنی “برقرار” یا “زندگی” است.

سبک معماری کنیسه های ایران

کنیسه های ایران نیز مانند دیگر بناهای مذهبی از سبک معماری خاصی برخوردار بودند. در ساخت این نوع عبادتگاه دو اصل درونگرایی و مرکز گرایی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بوده است. مطابق اصل درونگرایی، دیوارهای بیرونی بنا ساده و بی‌آلایش احداث می‌شوند. زیرا اصل بر درون بنا است و مبادی ورودی تنها مسیر عبور برای رسیدن به درون بنا هستند. مرکز گرایی یا محور گرایی اصل دیگری است که در ساخت کنیسا رعایت می‌شود. بر این اساس، نقطه کانونی کنیسا بخش “میشکان” است که از لحاظ مذهبی اهمیت خاصی دارد. در نتیجه تمامی اجزای ساختمان به گونه‌ای طراحی می‌شوند که به محوریت میشکان خدشه وارد نشود.

معماری کنیسه حیم

پلان این بنا مانند دیگر کنیسه های ایران مستطیلی در راستای شرقی- غربی است. زیرا این بنا باید در راستای قبله یهودیان یعنی بیت المقدس احداث شود. در ایران برای قرارگیری به سمت بیت المقدس ساختمان باید در جهت شرقی-غربی احداث شود. در واقع ساختمان به سمت مغرب که جایگاه نگهداری تورات مقدس است ساخته شده است. جایگاه نگهداری تورات مقدس به عبارتی محراب این عبادتگاه است که در زبان عبری “هخال” نامیده می‌شود. در ضلع شمالی و جنوبی بنا دو ایوان ستون‌دار طراحی شده است. وجود این ایوان‌ها سبب شده نور کافی برای فضای مرتفع سالن اصلی تأمین شود. در ادامه به معرفی بخش‌های مختلف بنا می‌پردازیم.

حیاط

 این بنا از یک سالن اصلی و یک یا چند حیاط پیرامون آن تشکیل می‌شود. مراسم آئینی و مذهبی مختلف یهودیان مانند عید سایه‌بان‌ها یا جشن سوکوت در این فضاها برگزار می‌شود. در حیاط معمولاً داربست فلزی یا چوبی نصب شده و با گیاهانی مانند بید یا حصیر پوششی بر روی آن ایجاد می‌شود.

بخش ورودی

بخش ورودی بنا در حقیقت محل ارتباط یک محدوده غیر مقدس با مکانی مقدس است. ورودی این بنا به گونه‌ای طراحی شده که افراد با عبور از هفت پله وارد یک هشتی می‌شوند. در ضلع شمالی هشتی اتاقی قرار دارد که مسئول نگهداری این مجموعه در آن ساکن است. در ضلع جنوبی هشتی راه‌پله طبقه دوم یا همان جایگاه بانوان قرار دارد. ورودی اصلی در ضلع شرقی بنا قرار دارد. درب سالن اصلی نیز در امتداد ورودی قرار دارد به طوری که افراد پس از ورود، درست در مقابل هخال قرار می‌گیرند.

جایگاه تورات مقدس

هخال یا جایگاه تورات مقدس مهمترین بخش این مکان محسوب می‌شود. این جایگاه در منتهی الیه ضلع غربی سالن کلیسا واقع شده است. جایگاه تورات مقدس با پرده زرشکی رنگی آراسته شده است. این پرده در سال 1335 هجری شمسی توسط نماینده کلیمیان در مجلس شورای ملی، مراد اَریه به کنیسا اهدا شده است. بر روی این پرده دعای زیر به زبان عبری درج شده است:

“پدر ما، پادشاه اجداد ما، دروازه‌های آسمان را برایمان بگشا تا که تفیلا بخوانیم به درگاه تو”

منبر

در جلوی ردیف صندلی‌ها و قبل از محراب، جایگاهی شبیه منبر قرار دارد. پیش‌نماز بر روی این جایگاه ایستاده و نماز یا تورات می‌خواند.

جایگاه بانوان

در ضلع شرقی کنیسا یک نیم طبقه به عنوان جایگاه بانوان احداث شده است. برای دسترسی به جایگاه بانوان مسیر پلکانی در ضلع جنوبی احداث شده است. این جایگاه به اندازه 60 نفر ظرفیت دارد. البته به دلیل کاهش چشمگیر حضور افراد در این عبادتگاه سالهاست از این جایگاه استفاده نمی‌شود.

جایگاه آقایان

ورود به سالن اصلی که همان جایگاه آقایان است از ضلع غربی هشتی کنیسا امکان‌پذیر است. این سالن با فرش دستباف ایرانی مفروش شده است. در حال حاضر 141 صندلی در سالن اصلی در اطراف جایگاه میشکان وجود دارد. در حال حاضر به دلیل کمی جمعیت، تمام افراد در همین سالن حضور داشته و بانوان و آقایان در ردیف‌های جداگانه مستقر می‌شوند.

زیرزمین

بخشی از زیرزمین ساختمان تا سال 1355 به عنوان آب انبار استفاده می‌شده است. بخش دیگر آن چندین انباری وجود دارد که زمانی محل سکونت یهودیان جنگ زده اروپایی بوده است.

کنیسای لهستانی

در اواسط جنگ جهانی دوم بسیاری از یهودیان از اروپا به ویژه لهستان به ایران پناه آوردند. کلیمیان ایرانی آنها را در زیرزمین کنیسا پناه دادند. اما جمعیت یهودیان بسیار زیاد بود و فضای کافی برای آنها وجود نداشت. به همین دلیل ساختمان کوچکی در کنار ساختمان اصلی احداث شد. این ساختمان کوچک به کنیسای لهستانی یا اشکنازی معروف شد.

تزئینات داخلی

اصولاً در کنیسه بر خلاف کلیسا تزئینات زیادی دیده نمی‌شود. تنها چند نماد خاص که ریشه در اعتقادات و باورهای کلیمیان دارد در این عبادتگاه نصب می‌شوند. تزئینات کنیسه حیم نیز در اطراف هخال متمرکز شده است. در این محدوده گچ‌بری‌های هنرمندانه‌ای اجرا شده است. نقوش هندسی، نقوش گیاهی مانند خوشه انگور و شمعدان‌های هفت گانه منورا از جمله نقوش گچ‌کاری شده هستند. در میان بخش‌های گچ‌بری، آیینه‌کاری‌های زیبایی نیز دیده می‌شود. ستاره شش پر داوود و دو لوحه حضرت سلیمان از دیگر تزئینات این قسمت هستند. سقف کنیسا نیز به سبک معماری دوران قاجار به سبک مقرنس لانه زنبوری ساخته شده است.

شرایط بازدید از کنیسه حیم

در حال حاضر مالکیت این بنا در اختیار انجمن کلیمیان تهران قرار دارد. مراسم نماز و نیایش در کنیسه حیم در روزهای شنبه ،دوشنبه و پنج‌شنبه برگزار می‌شود. مراسم اعیاد خاص یهودیان مانند عید سایه‌بان‌ها نیز در این مکان برگزار می‌شود. به طور معمول بازدید از کنیسه های تهران باید با هماهنگی انجمن کلیمیان تهران صورت گیرد. به همین دلیل بهتر است برای بازدید از کنیسه های تهران از تور کنیسه گردی یا تور بازدید از محله‌هایی مانند عودلاجان و فلسطین استفاده کنید.

آدرس کنیسه حیم: تهران، خیابان سی تیر، نرسیده به موزه آبگینه، کوچه سیمی، نبش کوچه شهید حسن شاطری

معروف ترین کنیسه های تهران

کنیسا عزرا یعقوب

یکی از بزرگترین و قدیمی ترین کنیسه های تهران کنیسه عزرا یعقوب است. این عبادتگاه در اولین محله سکونت یهودیان تهران یعنی محله عودلاجان قرار دارد. قدمت این بنا به زمان ناصرالدین شاه قاجار می‌رسد. این بنا به دلیل قدمت و ویژگی های معماری در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

آدرس: تهران، خیابان مصطفی خمینی(سیروس سابق)، کوچه سنگی کوی حکیم، شماره 16

کنیسا حکیم آشر(کنیسه حاداش تهران)

کنیسه حکیم آشر با عنوان کنیسه حاداش یا کنیسه نو نیز شناخته می‌شود. این بنا نیز از کنیسه‌های محله عودلاجان محسوب می‌شود. معماری بنای این کنیسا از ویژگی‌های خاصی برخوردار است. به عنوان مثال سقف بنا به گونه‌ای طراحی شده که به عنوان بادگیر نیز کاربرد دارد.

آدرس: تهران، خیابان پامنار، کوچه شهید دنگی، کوچه شهید نیک ضمیر

کنیسا ابریشمی

این مجموعه که در سال 1344 احداث شده یکی از بزرگترین مجموعه‌های فرهنگی کلیمیان تهران به شمار می‌رود. فرد نیکوکاری به نام آقاجانزاده زمین این مجموعه را وقف ساخت مدرسه و عبادتگاه برای یهودیان کرده است. لذا طبقه اول این بنا مدرسه بوده و طبقه دوم به صورت عبادتگاه احداث شده است. به دلیل جمعیت بالای یهودیان در این منطقه مراسم مذهبی یهودیان در کنیسا ابریشمی هر روز اجرا می‌شود.

آدرس: خیابان فلسطین، کوی چهارم، پلاک 14

کنیسا یوسف آباد

کنیسه یوسف آباد یکی از بزرگترین کنیسه های تهران است که در سال 1330 هجری شمسی شده است. این مکان در ابتدا با نام “سوکت شالم” افتتاح شد ولی بعدها در میان مردم به کنیسه یوسف آباد مشهور شد.

آدرس: تهران، یوسف آباد، خیابان سید جمال الدین اسد آبادی، کوچه پانزدهم

کنیسا باغ صبا

یکی از مهمترین کنیسه های تهران کنیسه باغ صبا در شمال شرقی پایتخت است. این مکان در سال 1330 هجری شمسی توسط تعدادی از ساکنین یهودی جاده قدیم شمیران (کوی باغ صبا) احداث شده است. این عبادتگاه در ابتدا تنها یکی از اتاق‌های منزل یکی از یهودیان منطقه بود. بعدها با کمک دیگر یهودیان، بنای اصلی کنیسه باغ صبا در دو طبقه احداث شد. مراسم بزرگداشت و ختم رهبر فقید یهودیان ایران خاخام “یوسف همدانی کهن” در این مکان برگزار شد.

آدرس: تهران، خیابان شریعتی، روبه‌روی خیابان ملک

کنیسا پسیان

یکی از جدیدترین کنیسه های تهران کنیسه پسیان در محله زعفرانیه است. این عبادتگاه توسط خانواده حکیم (پدر و پسران) در دهه چهل ساخته شده است.

آدرس: تهران، زعفرانیه، مقدس اردبیلی، خیابان کیهان، شارستان سوم

کنیسا دروازه دولت

این بنا ابتدا در سال 1322 هجری شمسی در منزل یکی از یهودیان خیر به نام حاج حق‌نظر تهرانی بنا شد. بعدها در سالهای 1335-1330 این بنا توسعه یافت. در سالهای بعد با توسعه این مجموعه مدرسه روحی شاد نیز در مجاورت این کنیسا احداث شد.

آدرس: خیابان سعدی شمالی، روبه‌روی مترو دروازه دولت، بن بست رفعت

کنیسا کوروش

این کنیسا در سالهای 1308-1306 در کنار مدرسه کورش احداث شده است. این مجموعه در سالهای بعد توسعه یافته و به یک مجتمع فرهنگی برای یهودیان تهران تبدیل شده است.

آدرس: تهران، خیابان حافظ، خیابان هاتف، خیابان صاحب الزمان

کنیسه پل چوبی

همانطور که از نام این مکان مشخص است در محدوده میدان سپاه و پل چوبی قرار دارد. تاریخ ساخت این بنا را سال 1320 هجری شمسی ذکر کرده‌اند. معماری این بنا ترکیبی از معماری ایرانی و اروپایی است.

آدرس: تهران، تقاطع خیابان انقلاب و خیابان سپاه

چهارراه ادیان در سی تیر تهران

در خیابان سی تیر تهران هم کلیسا وجود دارد، هم آتشکده و هم کنیسه به همین خاطر به این محدوده چهارراه ادیان نیز گفته می‌شود.

دیدنی های تهران

از جاهای دیدنی در چد قدمی کنیسه حیام می‌توان از آتشکده آدریان، موزه مانوکیان، موزه آبگینه نام برد. همینطور در این نزدیکی موزه ملی ایران، سردرباغ ملی، موزه ملک، میدان مشق، کاخ شهربانی، موزه ارتباطات، موزه صنعتی، موزه علوم و فناوری ایران، موزه سکه بانک سپه، خانه موتمن الاطبا و کاخ گلستان نام برد.

آب و هوای تهران

برای یک بازدید عالی اطلاع از وضع آب و هوا لازم است. بدین منظور در این بخش پیشبینی وضع آب و هوای شهر تهران را در پنج روز آینده مشاهده می‌نمایید.
تهران آب وهوا

لوکیشن دقیق کنیسه حیم

برای دسترسی بهتر استفاده از لوکیشن لازم است. بدین هدف در این بخش لوکیشن دقیق کنیسه حیم تهران را قرار دادیم. اگر در مسیریابی سوالی یا ابهامی دارید، مقاله راهنمای استفاده از گوگل مپ را از اینجا مطالعه بفرمایید.

عکس‌های این مطلب را سرکار خانم شادی اردلان عزیز ثبت نموده‌اند.