گلیم قشقایی یکی از معروف ­ترین انواع گلیم ایرانی است. این گلیم‌ها که عمدتا به دست عشایر قوم قشقایی بافته می­‌شوند دارای طرح‌های بسیار زیبا و منحصر به فردی می‌­باشند. طرح این گلیم­‌ها بیانگر هوش سرشار، ذهنی خلاق، طبع رفیع، لطافت و زحمات بافندگان این هنر زیبا است. نگاره­‌های این دست بافته‌ها از اسطوره‌­ها، آداب و رسوم و اعتقادات مردم آن منطقه الهام گرفته است. در ادامه این مطلب به معرفی این گلیم از صنایع دستی ایران، بررسی انواع گلیم قشقایی، مشخصات آن، تفاوت آن با دیگر انواع گلیم­ های ایران، گلیم قشقایی شیراز، گلیم قشقایی فارس و گلیم سنتی خواهیم پرداخت. همچنین به شما خواهیم گفت که گلیم چیست؟ و در ادامه عکس گلیم قشقایی و توضیحات مفصل گلیم عشایر قشقایی را به نمایش خواهیم گذاشت.

مناطق ییلاق و قشلاق ایلات قشقایی بسیار گسترده و وسیع است. همین موضوع سبب شده تا این ایل دارای جمعیت بسیار زیادی باشد. مردمان این ایل در پهنه وسیعی از کشور پخش گشته­‌اند. به همین دلیل ایل قشقایی یکی از ایلات مهم کشورمان به حساب می­‌آید.

از جناب آقای حسن مقیمی عزیز بابت ثبت و کمکشان برای ثبت و انتشار این صنایع دستی ایران مراتب قدردانی را داریم.

گلیم قشقایی شیراز

معروف­ ترین گلیمی که در شیراز بافته می­‌شود معروف به گلیم سوزنی یا گلیم گل برجسته است. این گلیم بیشتر در طایفه کشکولی بافته می­‌شود. نقش و نگاره گلیم­‌های شیراز همه ذهنی بافت هستند.

گلیم قشقایی فارس

یکی از تولیدکنندگان بزرگ گلیم قشقایی در کشور ایران استان فارس است. این گلیم­‌ها وزن سبکی دارند و به منظور پوشاندن کف چادرها، رختخواب پیچ و تزئین دیوار چاردها استفاده می­‌شوند. علاوه بر آن زنان ایلات عشایر استان فارس این گلیم‌­ها را به عنوان زین اسب­‌های همسرانشان نیز می‌­بافند.

کیفیت گلیم‌­هایی که در این خطه تولید می­‌شوند، بسیار خوب است. چرا که خامه‌­هایی که در بافت این گلیم­‌ها به کار برده شده است، به خوبی رنگ شده­‌اند. اگر رنگرزی خامه­‌ها به خوبی انجام نشده باشد، رنگ آنها پس از شست و شو از بین می­‌رود. اما گلیم‌­های این منطقه دارای ثبات رنگ خوبی هستند و در مقابل نور و شستشو دچار تغییر رنگ و رنگ پریدگی نمی‌­شوند.

گلیم­‌های قشقایی فارس ظریف‌­تر و نازک‌­تر از گلیم‌­های مناطق دیگر می­‌باشند. یکی از ویژگی­‌های اصلی این گلیم‌­ها این است، که هیچ فرم دایره‌­ای و خطوط منحنی در این گلیم‌­ها پیدا نمی­‌شود. بافت طرح­‌های هندسی بسیار ساده‌­تر از نقوش دایره­ای و خطوط منحنی می‌­باشد. گلیم عشایر قشقایی از زیبایی و جذابیت زیاذی برخوردار است.

مهمترین مراکز بافت گلیم در استان فارس داراب، فیروزآباد و ممسنی می­‌باشند.

گلیم سنتی عشایر قشقایی

گلیم­‌های سنتی به دست زنان عشایری بافته می­‌شدند. زنان عشایر در چادرهای خود با الهام از محیط طبیعی اطرافشان و با احساسات لحظه­‌ای خود نقوشی زیبا را بر این گلیم‌­ها رج می­‌زدند. نقوش مختلف طبیعی مثل گیاهان و گل­ها، حیوانات، نقش خورشید و درخت سرو که به خاطر همیشه سبز بودنش دارای جایگاه ویژه­ای در میان نقوش گیاهی است.

استفاده از خطوط در جهات مختلف عمودی و افقی و مورب از دیگر نقوش پر استفاده در گلیم‌­ها بوده‌­اند. علاوه بر این­ها نقوش هندسی بسیار ساده که در گلیم­‌های مناطق مختلف، به چشم می­‌خورند.

هر کدام از این نقوش نمادهای مختلفی هستند و معانی متفاوتی دارند. برای مثال نقوش هندسی در مفاهیم اسطوره­‌ای و ادبیات پارسی ریشه دارند. این نقش مایه­‌ها به صورت نمادین هستند و هر کدام دارای معانی خاصی می‌­باشند.

گلیم­های سنتی عموما ذهنی بافت بودند و از نقشه خاصی تبعیت نمی­‌کردند. ذهنی بافت بودن این گلیم­ها باعث می­شد تا نگاره‌­های این دست بافته‌­ها نظم و قاعده مشخصی نداشته باشند. همین موضوع نیز بر جذابیت آنها می‌­افزاید. رنگ­‌هایی که به عنوان نخ­های گلیم استفاده می­‌کردند، کاملا طبیعی بود و از محیط زندگی عشایر گرفته می­‌شد.

گلیم چیست؟

گلیم یکی از انواع زیراندازهای سنتی ایران می­‌باشد که با دست، بافته می­‌شود. به عبارت بهتر گلیم نوعی فرشینه است که از پشم حیوانات اهلی بافته می‌شود. البته باید گفت گلیم علاوه بر اینکه به عنوان زیرانداز استفاده می‌­شود؛ مصارف دیگری نیز دارد. مانند جل اسب یا نوار چادر. گلیم­‌ها از لحاظ مواد اولیه، نوع بافت و طرح ­ها به انواع مختلفی تقسیم می­‌شوند. شما می­ت‌وانید در بخش انواع گلیم چیست؟ به طور کامل در مورد آنها اطلاعات کسب کنید.

انواع گلیم قشقایی

گلیم قشقایی از لحاظ طرح و نقش به چهار نوع تقسیم می­‌گردد.

• یک نوع از این گلیم­‌ها از تکرار متقارن یک طرح خاص به وجود می‌­آیند. آرایش این نقوش به صورت چپ و راست و رنگ آمیزی آنها به صورت مثبت و منفی است. برای مثال خراسانی، ایت آل یا دست سگ.
• در نوع دیگری از گلیم­‌های قشقایی، نقش‌­ها و اشکال هندسی را می­‌بینیم که از سه گوش تا هشت گوشه به صورت منظم و متقارن در کنار هم قرار می‌گیرند. اشکالی مانند شبه معقلی، سرمه دان و چهار خال.
• نوع دیگری از گلیم­‌ها نقش مایه­‌های حاشیه‌­ای هستند که تنها در گلیم­‌ها دیده می­‌شوند. نقش مایه‌­هایی مانند ونی، چپلقه، مداخل، لنکج و …..
• دسته دیگری از گلیم‌­ها شامل نقش مایه­‌های خاصی می­‌شوند که دارای هویت مستقلی هستند. عموما این نقش مایه‌­ها از تلفیق چند نگاره خلق می­‌شوند. مثل آلماگل، شوشتری، دوغاناق، یاقلق، پروانه و غیره.

انواع گلیم قشقایی از لحاظ ساختار

اما گلیم­ های قشقایی از لحاظ ساختار هم به پنج دسته تقسیم می­‌گردند.

• دسته اول گلیم­ های کف ساده هستند. گلیم‌­های کف ساده خود به دو نوع اصلی تمام کف ساده و نیمه کفاف ساده تقسیم می­‌شود. گلیم‌­های تمام کف ساده بافته­‌هایی هستند که زمینه آنها و متن اصلی گلیم هیچ نقش و نگاری ندارد. اما گلیم‌­های نیمه کفاف ساده شامل گلیم‌­های لچک ترنج، ترنجدار ساده و لچک-ترنج-نیم ترنج می­‌شوند.
• دسته دوم نیز گلیم‌­های نقش اشکالی هستند. این نوع نقوش در گلیم‌­های لچک-ترنج، ترنجدار و گلیم­‌های فاقد لچک-ترنج مورد استفاده قرار می­‌گیرند.
• دسته سوم گلیم‌­های قشقایی، مربوط به گلیم­‌های خشتی است. این گلیم‌­ها از لحاظ طرز آرایش و قرارگیری خشت­‌ها و رنگ آمیزی گلیم‌­ها به دو دسته خشتی لوزی و خشتی چهارخانه تقسیم می­‌شوند. گلیم‌­های خشتی لوزی مشتمل بر دسته­‌های منتظم ساده و منتظم منقش هستند. گلیم­ های خشتی چهار خانه نیز مشتمل بر انواع ساده، منتظم، نامنتظم، منقش، یک رنگ و چند رنگ می‌­باشند.
• دسته چهارم نیز گلیم­‌های محرمات هستند. این نقش‌­ها نوارهای پهن افقی هستند، که در کنار هم قرار می­‌گیرند. در بعضی موارد نوارهای اریب هم دیده می­‌شوند.
• دسته پنجم گلیم قابی است. این نوع از گلیم‌­ها ترنج و لچک ندارند. نقوش گلیم­‌های قابی را نیز طرح‌های معمول گلیم بافی تشکیل می­‌دهد.

مشخصات گلیم قشقایی

در واقع گلیم هر منطقه دارای خصوصیات ویژه­‌ای است. نقوش و نگاره­‌های گلیم‌­های هر منطقه از فرهنگ مردم آن منطقه بر می­‌آید. علاوه بر این، نقوش این گلیم‌­ها برگرفته از عوامل جغرافیایی و طبیعت اطراف مناطقی است که در آن خلق می‌­شوند.

یکی از ویژگی­‌های بارز گلیم عشایر قشقایی استفاده از رنگ­‌های شاد و درخشنده در طرح­‌ها است. همچنین قرارگیری رنگ­‌های متضاد در کنار هم از ویژگی‌­های بارز این گلیم‌­ها می­‌باشد.

طرح و نگاره‌­های گلیم‌­های قشقایی را نقوش هندسی مثل ستاره‌­های هشت پر و هشت ضلعی­ها تشکیل می­‌دهند. علاوه بر نقوش هندسی در گلیم‌­­های قشقایی از نقوش حیوانی مانند نقش آهو، بز و طاووس استفاده می‌­شود.

نقوش حیوانی به ویژه نقش بز کوهی که در این گلیم­ها دیده می­شوند، شبیه به همان نقوشی هستند که در دل کوه­‌ها و غارها حجاری شده­‌اند. بز کوهی نر در دوران باستان نماد طلب برکت بوده است. اما با ورود اسلام به کشورمان این نگاره به حاشیه رفت. می­توان گفت تنها بافته­‌های عشایری و روستایی این نماد را حفظ نموده‌­اند.

نقش طاووس و معنای آن

نقش طاووس نیز که در بافته‌­های قشقایی به وفور دیده می­‌شود، نمادی باستانی است. گذشتگان ما معتقد بودند که طاووس دشمن مار است و آن را نابود می‌کند. به همین خاطر طاووس به نماد حاصلخیزی زمین تبدیل شده بود. البته طاووس از لحاظ نمادین معانی گسترده­‌تری نیز دارد. ضمن اینکه در فرهنگ‌­های مختلف معانی مختلفی دارد. اما متاسفانه توضیح مفصل آن در حوصله این مقاله نمی‌­گنجد.

استفاده از دارهای افقی برای بافت گلیم قشقایی

اغلب ایلات عشایری از دارهای افقی استفاده می­‌کنند. چرا که حمل نمودن و جابه جایی دارهای افقی بسیار راحت­‌تر از دارهای عمودی می‌­باشد. به همین دلیل اکثر قالیبافان ایلات قشقایی دارهای افقی دارند.

دارهای افقی همانطور که از نامشان پیدا است بر روی زمین پهن می­‌شوند. چهار گوشه آنها را با میخ به زمین ثابت می­‌نمایند. تنها مزیت این دارها جابه جایی آسان آن‌ها می­‌باشد. اما معایب آن بسیار بیشتر است و موجب پیش آمدن مشکلات متعددی برای بافنده می­‌گردد. به همین دلیل امروزه خیلی کم از آن استفاده می­‌کنند. در واقع این دار در حال منسوخ شدن می‌­باشد.

تفاوت گلیم قشقایی با دیگر گلیم های ایران

گلیم قشقایی از خیلی جهات با دیگر گلیم ­های ایران تفاوت دارد. اما از لحاظ بصری و ظاهری شباهت­‌هایی با گلیم ­های شاهسون دارد. دلیل شباهت آن نیز استفاده از نقوش کوچک و محدود می‌­باشد.

رنگ­ها و طرح­‌های متنوع گلیم قشقایی یکی از تفاوت­‌های عمده این گلیم با سایر گلیم­‌های کشور می‌­باشد. علاوه بر آن، گلیم‌های قشقایی برش چاکدار دارند و در بعضی مواقع در بافت آنها تارهای نخی و پشم طبیعی قهوه‌­ای را به کار می­‌برند. جزئیاتی که در حاشیه گلیم‌­های قشقایی به کار رفته است از حاشیه گلیم­‌های مناطق دیگر به ویژه مناطق جنوبی بسیار بیشتر است.

از دیگر گلیم های ایرانی می‌توان به گلیم دستباف، گلیم نقش برجسته ایلام، گلیم هرسین، گلیم عنبران، گلیم پشمی و گلیم سفره کردی اشاره کرد. در مطالبی مجزا به تفاوت گلیم با فرش، گلیم سنتی و فرق گلیم با جاجیم نیز پرداخته‌ایم. از دیگر صنایع دستی ایران نیز می‌توان به گبه دستباف، ترمه و خاتم کاری اشاره کرد.

گلیم قشقایی دستباف

برای بافت گلیم قشقایی از پشم استفاده می‌­کنند. در واقع تار و پود این گلیم­ها از پشم بافته می­‌شود. الیاف گلیم­‌های قشقایی دست­ریس و بسیار ظریف و نازک هستند. از دیگر آیین های قشقایی می‌توان به عروسی در قوم قشقایی و آیین کوچ قشقایی اشاره کرد.

گلیم­‌های قشقایی در ابعاد مختلفی بافته می‌­شوند. گلیم­‌های بلند، گلیم­‌های بزرگ، گلیم­‌های میانه و گلیم‌چه سایزهای مختلف این نوع از گلیم‌­ها را تشکیل می‌دهند.

اکثر قالیبافان گلیم­‌های خود را در فصل تابستان و در ارتفاعات رشته کوه زاگرس می‌­بافند. چرا که در فصل بهار پشم‌­های گوسفندان خود را چیده‌­اند و رشته‌­های بلند و محکمی ریسیده‌­اند. در رودخانه­‌های فصلی گلیم عشایر قشقایی را شستشو داده‌­اند. سپس آنها را با رنگ‌­های گیاهی، رنگین کرده‌­اند. در تابستان نخ­‌های آنها برای بافتن آماده هستند.

برای شروع بافت گلیم بافنده ابتدا گیس بافی انجام می­‌دهد و گلیم را با بافت چند رج ساده آغاز می‌­نماید. بعد شروع به طرح‌­اندازی می‌­کند. نقوش این گلیم‌­ها خیلی از مواقع ذهنی بافت هستند. در مواقعی نیز بافنده از نقشه استفاده می­‌کند. پس از بافت هر رج از دفتین استفاده می­‌کنند، تا تار و پود گلیم در هم تنیده شوند و استحکام خوبی پیدا کنند.

عکس‌های زیبای این مطلب را جناب آقای حسن مقیمی عزیز ثبت نموده‌اند.