گلیم هرسین یکی از صنایع دستی ایران و کرمانشاه که شهرت جهانی دارد. گلیم هرسین کرمانشاه نوعی گلیم دو روی بسیار ظریف و زیبا است. نقشه گلیم هرسین معمولاً به ذوق و هنر شخص بافنده و محیط پیرامون او بستگی دارد. در گلیم بافی هرسین بکارگیری پشم بسیار مرغوب نقش بسزایی در کیفیت گلیم دارد. گلیم کرمانشاه از صنایع اصیل و بومی این منطقه است اما شهرستان هرسین بیش از سایر مناطق استان در این حوزه شهرت دارد. ما در این مطلب ابتدا معرفی کاملی از گلیم هرسین، مواد اولیه، طرح و رنگ آن خواهیم داشت. سپس برای ارائه پاسخ سؤال هرسین کجاست؟ به معرفی استان کرمانشاه و روستاهای هرسین می‌پردازیم. در بخش‌های بعدی در مورد قیمت گلیم هرسین و عوامل تأثیرگذار بر آن صحبت خواهیم کرد. در نهایت نیز تمایز و تشابه گلیم هرسین با سایر گلیم‌ها را بررسی می‌کنیم.

معرفی گلیم هرسین

گلیم هرسین یکی از انواع گلیم‌های دو روی ایرانی است. این محصول با طرح‌های انتزاعی، زاده تخیلات بافندگان بافته می‌شود. به همین خاطر نقش گلیم هرسین الهام گرفته از طبیعت و سبک زندگی مردم آن منطقه است. این محصول به دلیل کیفیت و رنگهای شاد و زنده مشتریان زیادی در سطح دنیا دارد. این محصول معمولاً به عرض 100 سانتی‌متر و طول 180-120 سانتی‌متر بافته می‌شود. هنر زنان کرمانشاهی از سوی سازمان یونسکو نشان تقدیر جهانی دریافت کرده است. در سالهای اخیر نیز این محصول در سازمان جهانی مالکیت فکری (WIPO) به ثبت رسیده است.

نشان این سازمان به صنایع دستی و آثار هنری متعلق به منطقه جغرافیایی خاص اختصاص می‌یابد. این اقدام به نوعی ثبت برند جهانی و ثبت محصول به نام منطقه جغرافیایی خاص محسوب می‌شود. در نتیجه این اقدامات بر روی هر محصول، بارکدی اختصاصی درج می‌شود. در این بارکد اطلاعاتی مانند نوع بافت، نوع نقش و مشخصات بافنده ارائه می‌شود.

مواد اولیه گلیم هرسین

گلیم در حقیقت زیراندازی بدون پرز است که با نخ پشمی، ابریشمی یا کنفی بافته می‌شود. اشتغال اغلب مردم این منطقه به دامداری سبب شده تا آنها به پشم مرغوب دسترسی داشته باشند. بنابراین برای بافت گلیم هرسین از پشم گوسفندان خود استفاده می‌کنند. پشم گوسفندان پس از شستشو، ریسیدن و رنگرزی به عنوان خامه برای بافت این محصول به کار می‌رود. در حاشیه گلیم هرسین معمولاً نوار سیاه رنگی دیده می‌شود. بافندگان برای جلوگیری از بیدزدگی از پشم بز برای بافت این حاشیه سیاه رنگ استفاده می‌کنند. این حاشیه در دو سوی طول گلیم معمولاً به عرض 3 تا 4 سانتی‌متر بافته می‌شود. و این حاشیه در بالا و پایین، عرض کمتری دارد. این حاشیه بافی هم از لحاظ زیبایی و هم از لحاظ استحکام بسیار تأثیرگذار است. موی بز با ممانعت از نفوذ آب و حشراتی مانند بید از پوسیدگی جلوگیری می‌کند.

نقش گلیم هرسین

نقش گلیم هرسین از پیش تعیین شده نیست و زاده افکار و باورهای بافنده است. به عبارت دیگر بافندگان کرمانشاهی آنچه در خیال و تصورات خود دارند در قالب خطوط، اشکال هندسی و نقش و نگارهای متنوع به تصویر می‌کشند. گلیم هرسین معمولاً به گونه‌ای بافته می‌شود که فضای خالی در آن وجود نداشته باشد. حاشیه و زمینه این محصول با نقوش ریز و پر بافته می‌شود. برای طرح حاشیه معمولاً لوزی، چهار ضلعی یا مثلث‌های متوالی دیده می‌شود.

در نقش گلیم هرسین پس از حاشیه و کناره نقش چند ترنج در امتداد یکدیگر در وسط کار دیده می‌شود. درون هریک از این قسمت‌ها با نقوش و اشکال خاص هرسین پر می‌شود. دیده می‌شود برخی از انواع گلیم هرسین یک فرم ثابت دارد و تنها با جابه‌جایی رنگ‌ها بافته شده است. به عنوان مثال در حاشیه فرم خاصی به رنگ تیره بافته شده و در زمینه اصلی، همان فرم به رنگ روشن بافته شده است.

گلیم ایرانی

از انواع دیگر گلیم ایران می‌توان به گلیم قشقایی، گلیم سفره کردی، گلیم سوزنی تبریز، گلیم عنبران اردبیل، گلیم سیرجان و گلیم نقش برجسته ایلام نام برد. همینطور در مطالبی به معرفی گلیم دستباف، گلیم پشمی، فرق گلیم با گبه، گلیم سنتی، فرق گلیم با جاجیم و تفاوت گلیم و فرش می‌پردازیم.

انواع نقش گلیم هرسین

نقوش رایج این محصول که برگرفته از شرایط زندگی این مردم است نسل به نسل منتقل می‌شود. می‌توان انواع نقوش گلیم هریس را در چهار گروه نقوش انسانی، نقوش حیوانی، نقوش گیاهی و اشیاء تقسیم کرد. زنان هنرمند کرمانشاهی برای هریک از این نقوش، اسامی محلی خاصی انتخاب کردند. در ادامه به برخی از این نقوش اشاره می‌کنیم.

• نقوش انسانی

نقش چَم: منظور از چم همان چشم است که زنان بافنده برای در امان ماندن از چشم زخم آن را انتخاب می‌کردند.

دست و ناو دست: منظور همان دست در دست است و نشانه همدلی و همبستگی است.

بوی: منظور از بوی همان عروسک است و به عنوان نمادی از محافظان شهر استفاده می‌شود.

• نقوش حیوانی

بط: اردک

پپی: پروانه

چنگ پشی: چنگ گربه

تیر ترمه: خرگوش

چه غل: شغال

کژدم: عقرب

مل چفته: گردن کج

ملوچک: گنجشک

ماراوی: مرغابی

نقش معمول در هرسین، راه راه قاچ خربزه‌ای و گل سوزنی است. طرح‌های طاق و نیم‌طاق حوضی و سجاده‌ای هم با الهام از طبیعت بافته می‌شوند. سجاده‌نقش درخت و لانه گنجشک، چشمه نظامی، مار، مل چفته، مرغابی و اردک، خروس، عقاب، خرگوش، عروسک، قرقره راه راه، قیچی، پنجه گربه، گل مشرفی، قاچ خربزه، توت فرنگی، گل ترمه و سورنی از معروف‌ترین نقوش هرسین هستند.

رنگ گلیم هرسین

رنگ زمینه گلیم هرسین معمولاً آبی تیره یا قرمز پخته انتخاب می‌شود. رنگهای به کار رفته در این محصول بسیار درخشان و شاد هستند. در رنگرزی سنتی از مواد رنگ‌زای طبیعی استفاده می‌شود. مهمترین مواد رنگ‌زای طبیعی رایج اسپرک، اسکوتی، انار، بقم، تمشک، پوست پیاز، جفت، روناس، زعفران، سماق، شیرین بیان، قرمز دانه، نیل، پوست گردو، زرشک، گل ذلیل، برگ توت، هلیله، گل رنگ، سرخس و سرساور هستند. با تغییر در عواملی چون مدت زمان رنگرزی و غلظت رنگ نیز ترکیبات رنگی مختلفی تولید می‌شود. مزیت استفاده از روش‌های رنگرزی طبیعی دوام رنگ در برابر نور و شستشو است. در حقیقت محصول نامرغوب بر اثر شستشو یا در برابر نور، رنگ و درخشش اولیه خود را از دست می‌دهد. اما یک گلیم هرسین تا سالها به همان زیبایی و درخشندگی روزهای اول خواهد بود. رنگ‌های رایج در هرسین رنگهای سفید، قرمز، سبز، سورمه‌ای و اخیراً سرخابی هستند.

گلیم کرمانشاه

استان کرمانشاه یکی از استان‌های پیشرو در تولید گلیم ایرانی است. مردمان این خطه در سه بخش کلهرنشین، اورامانات و هرسین انواع این محصول را تولید می‌کنند. انواع گلیم کرمانشاه هم ویژگی‌های مشابه و هم ویژگی‌های انحصاری خود را دارند. در صنایع دستی مناطق مختلف کرمانشاه آثار هنر و خلاقیت زنان هنرمند این خطه نمایان است. گرچه گلیم هرسین از شهرت جهانی برخوردار است ولی این محصول در دیگر شهرهای استان هم تولید می‌شود. به عنوان مثال در شهرهای جوانرود و گیلانغرب نیز گلیم‌هایی با طرح و نقش مخصوص بافته می‌شود. بنا بر آمار اعلام شده از اداره کل میراث فرهنگی استان به طور میانگین پنج هزار بافنده فعال در سطح این استان وجود دارد. با احتساب ماهی یک گلیم می‌تواند برآورد کرد سالیانه 60 هزار تخته گلیم توسط هنرمندان کرمانشاهی بافته می‌شود.

خوشبختانه این محصول بازار بسیار خوبی دارد و حجم بالایی از آن نیز صادر می‌شود. البته آمار دقیقی از میزان ارزآوری این محصول در دست نیست. زیرا بخشی از آن از مبادی غیررسمی و به اصطلاح به صورت چمدانی صادر می‌شوند.

شهرستان هرسین

شهرستان هرسین در جنوب شرقی استان کرمانشاه قرار دارد. این شهرستان از دو بخش مرکزی و بیستون تشکیل شده است. شهر هرسین مرکز بخش مرکزی و شهر بیستون مرکز شهر بیستون است. این شهرستان به خاطر آثار تاریخی ارتفاعات بیستون و گلیم هرسین در جهان شهرت دارد. شهرستان دلفان استان لرستان از جنوب، شهرستان صحنه از شمال، شهرستان کرمانشاه از غرب و و نهاوند از شرق همسایگان این شهرستان هستند. یکی از قدیمی‌ترین مراکز گلیم بافی ایران و جهان شهرستان هرسین کرمانشاه است. به همین دلیل در ورودی این شهر یک تندیس هفت متری از یک گلیم زیبا نصب شده است. قدمت بافت گلیم هرسین بیش از 2000 سال تخمین زده شده است. شاهد این مدعا کشف نشانه‌هایی از این نوع بافته در نقش برجسته های آنوبانی نی طاق بستان است.

از جاهای دیدنی هرسین می‌توان به گوردخمه های هرسین، قلعه هرسین و سراب هرسین نام برد.

به گواه اسناد تاریخی، این منطقه تمدنی دیرینه دارد. نشانه‌هایی از طبیعت زیبا و تمدن دیرینه هرسین در دست‌بافته زنان این منطقه مشهود است. در این شهرستان انواع قالی، گلیم، خورجین، پشتی، گلیمچه و جوال بافته می‌شود. یکی از انواع صنایع دستی این منطقه محصولی است که با نوارهای پارچه‌ای بافته می‌شود. این محصول پارچه‌ای گلیم پروینه نام دارد. اما مهم‌ترین و مرغوب‌ترین دست بافته این شهرستان گلیم هرسین است که بازار بسیار پررونقی دارد. این محصول مملو از نمادها و نگاره‌های بومی و سنتی متنوع است. مهمترین روستاهای هرسین در این شهرستان عبارتند از:

• روستای پریوه: اغلب محصولات این روستا با نقوش حوضی، طاق نما و سجاده‌ای بافته می‌شوند.
• روستای سرماج حسین خانی: محصولات این روستا با نقوش راه راه، کراخه، گل و محرمات بافته می‌شوند.

تفاوت گلیم هرسین با دیگر گلیم های ایران

گلیم هرسین مرغوب‌ترین نوع این محصول است که با محصولات کرمان، شیراز، بیجار و دیگر نقاط ایران تفاوت دارد. زنان این شهرستان شیوه بافت مخصوص خود را دارند. علاوه بر شیوه بافت نوع نخ و رنگرزی آن نیز امتیاز دیگر محصول هرسین است. این محصول از نخ پشمی بسیار مرغوبی بافته می‌شود که با رنگهای گیاهی رنگ شده است. در حالی که اخیراً ایده تازه‌ای با عنوان گلیم کاموایی در بسیاری از شهرها رواج یافته است. جنس و دوام نخ و درخشش رنگ آن در گلیم هرسین با محصولات کاموایی قابل مقایسه نیست.

شباهت گلیم هرسین با دیگرگلیم های ایران

گلیم بافی ایران قواعد و اصول مشترکی دارد و در نتیجه اغلب محصولات ایرانی شباهت‌های زیادی دارند که عبارتند از:

• گلیم اصیل ایرانی در اغلب مناطق با استفاده از نخ پشمی طبیعی حاصل از پشم گوسفندان بومی بافته می‌شود.
• رنگ‌های به کار رفته در گلیم اصیل ایرانی درخشان و زنده است.
• معمولاً در تمام انواع گلیم ساختار پود به صورت یک رفت و برگشت محسوب می‌شود.
• استفاده از اشکال به هم پیوسته در نقوش گلیم‌های ایرانی امری رایج محسوب می‌شود.
• پیوستگی نقوش حتی در طرح‌های حاشیه هم بسیار رایج است.
• در اغلب محصولات در حدود بیست پود در ابتدا و انتهای گلیم با پنبه سفیدبافی می‌شود. این بخش که فاقد هر گونه طرح و نقشی است لبه دوزی یا زنجیره بافی نام دارد.
• بافت این محصول به روش سنتی در اغلب مناطق بدون استفاده از طرح و نقشه صورت می‌گیرد. طرح و نقش تماماً به صورت ذهنی و فی‌البداهه اجرا می‌شود. در واقع بافندگان تخیلات و تصورات خود از طبیعت و محیط زندگی را در قالب خطوط و اشکال هندسی به تصویر می‌کشند. البته برخی افراد نسل جدید از طرح از پیش تعیین شده برای بافت این محصول استفاده می‌کنند.
• در اغلب گلیم‌ها حاشیه‌ای سیاه رنگ به عرض 5-3 سانتی‌متر بافته می‌شود. این حاشیه سیاه رنگ که از پشم بز بافته می‌شود از گلیم در برابر پوسیدگی محافظت می‌کند.
• کوجی یکی از وسایل رایج برای بافت این محصول است.
• به طور کلی شیوه بافت گلیم به صورت یک تار زیر و یک تار رو می‌باشد.

قیمت گلیم

برای قیمت‌گذاری، طرح، رنگ، کیفیت و ابعاد آن مورد ارزیابی قرار می‌گیرد. مهم‌ترین نکته، تشخیص کیفیت محصول و تناسب آن با قیمت است. یک محصول مرغوب باید بافت متراکمی داشته باشد. اگر پود گلیم متراکم باشد در برابر کشیدگی مقاوم است. اگر نخ‌های سفیدی که به عنوان تار استفاده می‌شود در بافت مشخص باشد نشانه ضعیف بودن بافت است. یکی از راه‌های تشخیص کیفیت محصول، تناسب وزن با ابعاد آن است.

گلیم مرغوب از تار و پود ظریف ولی مستحکم بافته می‌شود و در نتیجه باید سبک و ظریف باشد. استفاده از مواد اولیه مرغوب از دیگر مؤلفه‌های محصول مرغوب است. گلیم هرسین اصل از نخ پشم مرغوب با رنگ گیاهی بافته می‌شود. رنگ‌های گیاهی هم درخشش و جذابیت زیادی دارند و هم در برابر شستشو و تابش نور مقاوم هستند. استفاده از مواد مرغوب طبیعی از مواردی است که موجب افزایش قیمت گلیم می‌شود. رنگ‌پذیری و ثبات از مهمترین امتیازات پشم هریس است.

از دیگر نشانه‌های محصول باکیفیت، تراکم بافت در نقاط تغییر رنگ است. اگر هنگام تغییر رنگ خامه‌ها سوراخ یا شیاری وجود داشته باشد نشانه ضعف بافت است. تار و پود باید به طور کامل در هم تنیده شده باشند. محصول بافتی یکنواخت و متراکم در نهایت، محصولی متقارن و مرغوب است. بنابراین یکی از روشهای شناخت گلیم مرغوب بررسی تقارن آن است. در اصطلاح سنتی گفته می‌شود یک گلیم مرغوب نباید سره داشته باشد. به این معنا که تغییر طول و عرض آن، کم و قابل چشم‌پوشی باشد. البته به هر حال این محصول، دست‌بافت است و نمی‌توان دقت و تقارن یک محصول ماشین بافت را از آن انتظار داشت.

عکس‌های این مطلب از دست بافته‌های جناب آقای فیروز ناصری هرسینی عزیز است.